چارك ، واحدی در اندازه‌گیری وزن و طول. واژه چارك، در پهلوی به صورت atrušvātakč(فره‌وشی، ذیل واژه) و در بیشتر منابع به صورت چاریك (رجوع کنید به برهان؛ شاد؛ دهخدا، ذیل «چاریك») و چهاریك (دهخدا؛ داعی‌الاسلام، ذیل «چهاریك») است. این واژه در دو مفهوم به‌كار رفته است: به معنای یك چهارم هرچیز (شاد؛ داعی‌الاسلام، همانجاها)؛ و به‌عنوان واحد اندازه‌گیری در مقیاس وزن، معادل یك چهارم منِ تبریز یا ده سیر و در مقیاس طول، معادلِ یك چهارم ذرع یا چهار گره (دهخدا؛ معین، ذیل واژه؛ هینتس، 1970، ص 11).
از مشتقات چارك، چاركه chârke یا (chârake، چاركی یا چركه است كه برابر است با یك قسمت از چهار قسمت آجر یا خشت كامل (ستوده، ذیل «چاركه»؛ دیانت، ج 1، ص 169). همچنین چاركی واحدی برای بطری معمولاً شیشه‌ای با گنجایش حدود دوچَتْوَر (به روسی، واحد اندازه‌گیری حجم معادل 125 میلی لیتر؛ چَتوَل) یا پنج سیر بوده است (انوری، ذیل «چاركی»). در تركی این اصطلاح به صورت چیرك eyrekč ، به‌معنای یك چهارم ساعت یا سكه، به‌كار می‌رفته است (رجوع کنید به < فرهنگ تركی >، ذیل "çeyrek" ).
در میان واحدهای اندازه‌گیری باستانی به tačarیا čaratuاشاره شده كه یك چهارم پارسنگ است (معادل مسافتی كه فرد معمولاً در یك ساعت، پیاده طی می‌كند) است (بیوار، ص 630).
در دوران ایلخانان (ح 654ـ ح 750) كاهش ارزش دینار و درهم دگرگونیهایی به‌وجود آورد كه به بحران مالی در آن دوره انجامید. غازان‌خان (694ـ703)، هفتمین پادشاه ایلخانی، برای رفع مشكل واحد، مسكوكات و مقیاسات را در سرزمینهای تحت فرمانروایی خود یكسان كرد. به نوشته رشیدالدین فضل‌اللّه (ص 289)، غازان دستور داد هر «من» به یك چهارم (به نام چهار یكی) و یك هشتم (به نام نیم چهار یكی) تقسیم شود. چون این كار از تبریز آغاز شد، به آن وزن تبریز می‌گفتند (فسائی، ج 1، ص 286).
در عصر صفوی (ح 906ـ 1135)، در گزارشهای مالیاتها، از واحدهای اندازه‌گیری نام برده شده (رجوع کنید به ادامه مقاله) و نیز در تذكره الملوك (میرزاسمیعا، ص 51)، از شغل «رَبّاع» دارالسلطنه اصفهان سخن گفته شده است. مؤمن استرآبادی، از نویسندگان دوره صفوی، قیراط را معادل چهار جو، و حبّه را ربع قیراط، یعنی چهاریك (یك چهارم) آن، ذكر كرده (ص 413) و در بیان دانْقْ (به فارسی: دانگ) آورده كه حبّه یك هشتم و تَسو چهاریك آن است (ص 414).
محمد یوسف نوری (متوفی 1302) در مفاتیح الارزاق(ج 2، ص 482)، در بیان چگونگی كاشت درخت انگور در فارس از طریق قلمه‌زدن، به حفره‌ای «به عمق یك ذرع و یك چهاریك» اشاره كرده است.
واژه چهاریك، علاوه بر منابع تاریخی، در رسائل اوزان و مقادیر نیز ذكر شده است، از جمله در اوزان‌المقادیر محمدمؤمن‌بن علی حسینی (كتابت در 1077، ش 2/1411، كتابخانه مجلس شورای اسلامی رجوع کنید به گ 44 ر، 45 ر ـ پ، 53 پ)؛ المقادیر و الاوزان (كتابت در قرن یازدهم و دوازدهم؛ ش 310/ 3455 مجلس شورای اسلامی، گ 425 ر) و رساله فی معرفه الاقدار و الاوزان و الدنانیر (نسخه ش 4614، كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، ص 41)، هر دو اثر محمدباقربن محمدتقی مجلسی؛ و اوزان شرعیه از محمدطاهر (رجوع کنید به نسخه ش 7707، كتابخانه مركزی دانشگاه تهران).
حبیب‌اللّه كاشانی (متوفی 1340)، در توضیح البیان فی تسهیل الاوزان صیرفی به مناسبت ذكر وزن قیراط در مكه گفته كه وزن آن چهاریك از شش قسمتِ یك دینار بوده است (ص 106، برای دیگر نمونه‌ها رجوع کنید به ص 86 ـ87، 355ـ 356، 380، 425).
بولر، سرتیپ دربارِ ناصرالدین‌شاه، در سفرنامه خود (ص 68) به یك كشتی در جزیره آشوراده اشاره كرده كه در آن پنج عراده توپ وجود داشته و وزن گلوله‌های آنها یك چاریك بوده است. پولاك *، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه، نیز در سفرنامه خود واحدهای وزن، مقیاس و سكه را توضیح داده است. او در باره واحد مخصوص بارهای سنگین به «من» اشاره كرده كه در تهران من تبریز رایج بوده و به چهار چارك تقسیم می‌شده و هر چارك برابر ده سیر بوده است (ص 372). وی برای اندازه‌گیری طول، به واحد ذرع یا آرشین اشاره كرده و گفته است هر ذرع به چهار چارك و هر چارك به هشت گره تقسیم می‌شود (همانجا).
رابینو نیز كه در 1324ـ1330 در گیلان به‌سر می‌برده، به اوزان و مقادیر مورد استفاده در گیلان اشاره كرده است. مثلاً، در اسالم وزن یك چاركه برابر بیست من (ص 66)، در رودبار یك منِ طارم (پنج چاركی) مساوی 114 من شاه، در موازی (از نواحی گیلان) یك منِ شاه برابر با چهار چارك (ص 67) و در رحمت‌آباد یك من پنج چاركی برابر با 114 من شاه بوده است (همانجا).
قائم‌مقامی (ص 169) در توضیح واحدهای وزن و طول در ایران پیش از تصویب قانون یكسان‌سازی واحدها، به نوعی مقیاس طول به نام ذرع شاهی اشاره كرده كه برابر با دونیم ذرع یا چهار چارك بوده است. او (ص170) یادآور شده كه برای مایعات واحد اندازه‌گیری وجود نداشته و مایعات را با واحد «من» وزن می‌كردند.
برطبق قانونی كه در 18 دی 1311 به تصویب مجلس رسید، در پنج مادّه استفاده از اوزان قدیمی ممنوع و مقررات آن منسوخ گردید. در این تصویب‌نامه اجرای قانون جدید بر عهده مؤسسه استاندارد گذاشته و مقرر شد این مؤسسه دستگاه متریك را برای اندازه‌گیریها به كار برد و به میزان كردن ترازوها، قپانها و باسكولها و تصحیح وزنه‌ها و پیمانه‌ها بر مبنای واحدهای جدید اقدام كند (شاكری، ص 24ـ 25). چون واحدهای اندازه‌گیری قدیمی در خیلی از شهرها و روستاها مرسوم بود، برای تبدیل واحدهای قدیمی به واحدهای رسمی جدولهایی تهیه گردید (رجوع کنید به همان، ص 25). در جدول تبدیل واحد طول قدیم به واحد طول رسمی، چارك به عنوان واحد اندازه‌گیری طول، برابر 26ر0 متر، آورده شده و در جدول كلی مقیاسات سابق با اضعاف و اجزا، چارك جزئی برابر 14 ذرع در واحد طول ذكر شده است (همان، ص 27).
بر اساس آمارگیری مركز آمار ایران از روستاهای نمونه، در دهه 1350 ش هنوز واحدهای محلی وزن و سطح به‌كار می‌رفت،چنان كه در دهستان میانده،از بخش طوالشِ دولابِ شهرستانِ طوالش، چاركه واحدی برابر یك كیلوگرم بود (رجوع کنید به واحدهای محلی وزن و سطح در ایران، ص 19). در دهستانهای اسالمِ بخشِ حومه طوالش و پره‌سر از بخش طالش دولاب شهرستان طوالش، چاركه واحد محلی سطح بود. در دهستان اسالم، این واحد حدود 2ر0ـ 25ر0 هكتار و در دهستان پره‌سر برابر یك هكتار بود (همان، ص 207ـ 208؛ نیز رجوع کنید به دیانت، ج 1، ص170).
سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان‌غربی در آمارگیری واحدهای محلی وزن و سطح در این استان، طی دهه 1360 ش، به واحد «چارك طناب» به عنوان واحد محلی سطح اشاره كرده كه در چند دهستان استفاده می‌شده و مقدار آن برابر 1156ر0 هكتار بوده است (رجوع کنید به واحدهای محلی وزن و سطح: آذربایجان‌غربی ، ص 18،20).
در برخی شهرستانها و روستاها هنوز از چارك به عنوان واحد اندازه‌گیری استفاده می‌شود: در استان ایلام، واحد چارك برابر دَه سیر یا 750 گرم است (افشار سیستانی، 1372 ش، ص 443)؛ در سیستان و بلوچستان، به عنوان واحد وزن، نیم چارك برابر با سه كیاس یعنی 150 گرم و معادل دو سیر تبریز و چارك برابر شش كیاس یعنی سیصد گرم و معادل چهار سیر تبریز و به عنوان واحد طول چارك برابر 14 است، یعنی 75ر13 سانتیمتر (همو، 1371 ش، ص 398)؛ در استان بوشهر، چارك برابر یك كیلو و هفت مثقال، یعنی 192ر1032 گرم است (همو، 1369 ش، ج 2، ص 663)؛ در خوزستان، چارك برابر 750 گرم (همو، 1373 ش، ج 2، ص 812) و در شیراز چارك برابر14 من شیراز، یعنی برابر 180 مثقال است (سامی، ص 624).
حتی در منابع جدید نیز، چارك معادل quarter در دستگاههای اندازه‌گیری انگلیسی و امریكایی در نظر گرفته شده است (برای نمونه رجوع کنید به محمدی‌فر، ذیل "charak" ، "quarter" ؛ كمیتها، یكاها، نمادها و ثابتهای بنیادی فیزیك، ص 24، 33).
چارك در افغانستان، عراق و بعضی كشورهای اسلامی دیگر نیز به عنوان واحد وزن به‌كار می‌رود (رجوع کنید به عسكری، ص 26؛<فرهنگ اصطلاحات مربوط به كالاها >، ذیل "Afghanistan" ). چارك در بغداد معادل‌یك چهارم «من بغداد» و برابر شش كیلوگرم و در افغانستان برابر 604 ، 176 گرم است (دیانت، ج 1، ص 169؛ < فرهنگ اصطلاحات مربوط به كالاها >، همانجا).
منابع: ایرج افشار سیستانی، ایلام و تمدن دیرینه آن، تهران 1372 ش؛ همو، بلوچستان و تمدن دیرینه آن، تهران 1371 ش؛ همو، خوزستان و تمدن دیرینه آن ، تهران 1373 ش؛ همو، نگاهی به بوشهر: مجموعه‌ای از اوضاع تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی و اقتصادی استان بوشهر، تهران 1369 ش؛ محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران 1361 ش؛ الكساندر بولر، سفرنامه بهلر: جغرافیای رشت و مازندران، چاپ علی‌اكبر خداپرست، تهران 1356 ش؛ یاكوب ادوارد پولاك، سفرنامه پولاك، ترجمه كیكاوس جهانداری، تهران 1361 ش؛ محمدعلی داعی‌الاسلام، فرهنگ نظام، چاپ سنگی حیدرآباد، دكن 1305ـ 1318 ش، چاپ افست تهران 1362ـ1364 ش؛ دهخدا؛ ابوالحسن دیانت، فرهنگ تاریخی سنجش‌ها و ارزش‌ها، تبریز 1367 ش؛ رشیدالدین فضل‌اللّه، كتاب تاریخ مبارك غازانی: داستان غازان‌خان، چاپ كارل‌یان، لندن 1358/1940؛ علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، شیراز 1363 ش؛ منوچهر ستوده، فرهنگ گیلكی، تهران 1332 ش؛ محمد پادشاه‌بن غلام محیی‌الدین شاد، آنندراج: فرهنگ جامع فارسی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1363 ش؛ رضا شاكری، دنیای مقیاسات: شامل آحادسنجش و روشهای تبدیل مقیاس سیستم‌های مختلف، تهران [? 1359 ش]؛ كاظم مرتضی عسكری، «قاموس اصطلاحات الاوزان و المقاییس فی الاسلام»، پایان‌نامه كارشناسی‌ارشد، دانشكده الهیات، دانشگاه تهران، 1352ـ1353 ش؛ بهرام فره‌وشی، فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران 1358 ش؛ حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367 ش؛ جهانگیر قائم‌مقامی، «اوزان و مقادیر قدیم ایران»، در مجله بررسی‌های تاریخی، سال 3، ش 2 (خرداد ـ تیر 1347)؛ حبیب‌اللّه‌بن علی مدد كاشانی، كتاب توضیح‌البیان فی تسهیل الاوزان، چاپ محمدشریف، قم 1404؛ كمیتها، یكاها، نمادها و ثابتهای بنیادی فیزیك، ترجمه صمد فرخی، تهران: مركز نشر دانشگاهی،1363 ش؛ محمدرضا محمدی‌فر، فرهنگ یكاهای اندازه‌گیری،[كرج] 1376 ش؛ محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران 1371 ش؛ محمد مؤمن‌بن علی مؤمن استرآبادی، رساله مقداریه،چاپ تقی بینش، در فرهنگ ایران زمین، ج10 (1341 ش)؛ میرزا سمیعا، تذكره الملوك، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران 1368 ش؛ محمدیوسف نوری، مفاتیح الارزاق، یا، كلید درِ گنجهای گهر ، ج 2، چاپ هوشنگ ساعدلو و مهدی قمی‌نژاد، تهران 1381 ش؛ واحدهای محلی وزن و سطح: آذربایجان‌غربی، [ارومیه]: سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان‌غربی، 1366 ش؛ واحدهای محلی وزن و سطح در ایران ، تهران: مركز آمار ایران، 1353 ش؛ والتر هینتس، اوزان و مقیاسها در اسلام ، ترجمه و حواشی غلامرضا ورهرام، تهران 1368 ش؛
A.D.H Bivar, "Achaemenid coins, weights and measures" , in The Cambridge history of Iran , vol.2, ed. Ilya Gershevitch, Cambridge 1985; Glossary of commodity terms: including currencies, weights and measures used in certain countries of Asia and the Far East, prepared by the secretariat of the Economic Commission for Asia and the Far East, Geneva: United Nations, Department of Economic Affairs, 1954; Walther Hinz, Islamische Masse und Gewichte , Leiden 1970; Hyacinth Louis Rabino, Les provinces Caspiennes de la Perse: Le Guilan, Paris 1917; Turkce sozluk , Ankara: Turk Dil Kurumu, 1998.
/ نسترن طباطبایی /
