رس کردن یا شکرک زدن عسل

مقاله زیرتحت عنوان «آیا عسل طبیعی هم شکر می زند؟»،
نوشته: مهندس ناصر خوشبخت کارشناس زنبور عسل سازمان دامپروری کشور،
در نشریه علمی، اقتصادی، انتقادی « کشاورز» - شماره 114 خرداد ماه 1368 منتشرگردیده ونیزدر
مجله « فضیلت خانواده » شماره های 128و 129 – اول وپانزدهم آذرماه 1384به چاپ رسیده است.
تولید عسل از جمع آوری شهدگیاهان شروع می گردد. بدین ترتیب که زنبورعسل شهد شیرین ورقیق رااز جام گل ها جمع آوری نموده وآن هارا تغیر شکل داده و به شکل محلولی عالی،غلیظ ومغذی در می آورد. زنبور عسل شهد گیاهان رادر موقع جمع آوری، به طور موقت در عسلدان خود جمع آوری می نماید ودر هر نوبت پرواز برای جمع آوری شهد، حدود 40 میلی گرم شهد را به کندو حمل می کند.
زنبورمزرعه موقع برگشت وحمل شهد به کندو، در بین راه مقداری ازآب شهد را جذب، و بعدا از کلیه ها دفع می کند. ضمنا" مقدار ی دیاستاز diastaseاز نوع اینورتاز، invertase ( که تجزیه کننده مواد قندی ست) از جداره عسلدان ترشح وبه شهد می افزاید.
کارگر مزرعه، این شهد ،یا به اصطلاح عسل نارس را در داخل سلولها قرار می دهد ومجددا جهت جمع آوری به سوی مزارع ومنابع برمی گردد.
هنوز ثابت نشده که زنبورعسل می خوابد، بنابراین طول شب فرصت خوبی است برای به قوام آوردن عسل، به این ترتیب که در خلال شب شهدهای ذخیره شده رامجددا از انبار های سلول ها می مکندوبه سلول ها برمی گردانند. در هر نوبت مکیدن وبرگرداندن، مقداری دیاستازdiastase به شهد اضافه نموده وبه عکس کمی از آب اضافی شهد را به کمک جداره های عسلدان جذب می کنند.
این عمل، تابه قوام رسیدن عسل توسط زنبورانی که این وظیفه را به عهده دارند، آن قدر ادامه پیدا می کند تا شهد حاصله به مایع غلیظ قوام یافته ای که معمولادارای 17 تا 6/18در صدآب است تبدیل گردد.
در صد آب موجود در عسل ها، به شرایط اقلیمی ومیزان رطوبت منطقه بستگی دارد. در مناطقی که میزان رطوبت هوا بالاتر است، در صد آب عسل بیش تر است. برای مثال عسل های شمال ایران رقیق تراز عسل های شمیرانات تهران است. در صد آب عسل با توجه به شرایط آب وهوایی منطقه استقرار کندوها، می تواند تا حدود 25 نیز بالا رود.
به این ترتیب ازلحظه شهد آوری تا تولید عسل، دو مرحله انجام می گیرد. مرحله اول زنبور ان هم به طور فعال هم به طور انفعالی آب را از محلول رقیق شهد که به طور معمول دارای 60 درصد آب است،جدا می کنند. (آب شهد گل ها بین 50 تا 80 در صد متغیر است).
برای مرحله دوم باید گفت قند مسلط درشهد، ساکاروز saccharose است که با فعالیت آنزیمی به دکستروز dextrose ولوولوز،laevulose وظاهرا با مقادیر کمی از سایر قند ها طی این مرحله ترکیب می شوند. در نتیجه محلول غلیظی ازقند های ساده که ماده حل شده آن بیش از حل نشده هاست، ماده ای دارویی ومغذی به نام « عســـــل» به وجود می آید.

عسل را معمولا" به چند طریق تقسیم بندی می کنند:
یکی براساس منبع اصلی گیاهی که عسل از شهد آن ساخته شده است. مانند عسل گز ، عسل آویشن، عسل گون، عسل بهار نارنج وغیره. ولی به علت متنوع بودن گیاهان منطقه استقرار کندوها ، عسل های به دست آمده کم تر تک گلی بوده واکثرا از چندین گیاه تولید می شوند. اگر اصطلاحا می گویند عسل گز یا عسل آویشن، احتمالا منظور این است که بیش ترین شهد از نباتات گز وآویشن وارد عسل شده است.
دکترهریک در سال 1948 از طرف موئسسه فائو(F. A. O) اعلام کرد« نمی توان عسل را بر اساس نام گیاه نام گذاری نمود، مگردر جایی که پوشش گیاهی منطقه منحصر به یک گیاه یا تک گلی باشد. »
تقسیم بندی دیگری که معمولا برای عسل های مختلف در نظر گرفته می شود، بر اساس نام منطقه استقرار کندو هاست. برای مثال عسل خوانسار ، عسل گرمابدر، عسل تهران، عسل سهند وغیره. برای هریک از این مناطق تقسیم بندی دیگری نیز اضافه می کنند. مثلا می گویند« عسل بهاره تهران» و «عسل پائیزه تهران» منظور ازعسل بهاره عسلی است که اکثرا از نباتات بهاره وشهد درختان میوه حاصل شده وتا شکفتن گل های درختان اقاقیا ادامه دارد. عسل پائیزه عسلی است که از نباتات تابستانی و پائیزه که معمولا بعد از اقاقیا رشد می کنند تولید می گردد. به نظرنویسنده این مقاله، نام گذاری بر اساس منطقه استقرار کندوها در ایران، بایدمناسب ترین نام گذاری باشد.
تقسیم بندی دیگری برای عسل در نظر می گیرند که جهت کوتاه کردن سخن ار ذکر آن ها خوداری می گردد.
عسل های دارای منبع گیاهی متفاوت دارای رنگ و طعم متفاوت بوده و به مقادیر نه زیاد متفاوت، حاوی قند ها(ساکاروز، لوولوز، دکستروز، مالتوز و غیره ) و حاوی اسید ها، پروتئین ها، پیگمان ها، مواد معطرو خوش بو کننده وهم چنین املاح ( نظیر سدیم، گوگرد، منیزیوم، فسفر، کلر، پتاسیم، سیلیکا وغیره)، آنزیم ها( مانند دیاستاز، گلوکز اکسیداز، کاتالاز، فسفاتازو انورتاز)
وهم چنین حاوی ویتامین ها)پرودوکسین،فولیک اسید، بیوتین B1 , B2, E, K ( و غیره می باشند.
وزن مخصوص عسل حدود4/1 – 42/1 وPH آن 7/3 تا 5/4 در نوسان است. بنابر این با وجودی که عسل یک ماده اسیدی ست، ولی به علت شیرینی خاص حالت اسیدی آن محسوس نیست.
به عبارت دیگر عسل شیره ای نباتی است که توسط زنبورعسل ازگل ها و سایرپوشش گیاهی منطقه به کندو منتقل می گردد، در اثر تنظیم آنزیم بدن زنبور تغیر شکل می یابد وعلاوه بر قند های که از طبیعت وارد آن شده، قندهای دیگری نیزدر اثر فعل وانفعالات داخل بدن زنبور به آن ها اضافه می گردد.
هیچ تعریف رسمی از طرف وزارت خوراک ودارو ارایه نگردیده، اما طبق تصویب نامه 1906 فدرال غذا وداروی آمریکا، عسل چنین تعریف شده است:
« عسل، شهد و ماده مترشحه محتوی قند گیاهان است که توسط زنبور عسل جمع آوری شده، تغیرحالت داده و در شان عسل ذخیره می گردد- (از زنبورانA. mellifica و A. dorsata )- عسل از نظر شیمیایی مایع چپ گردی ست شامل کم تر از 25 در صدآب، کم تراز 25 درصد خاکستر ( موادمعدنی وآلی) وکم تر از 8 در صد قند. »
رنگ عسل های مختلف ، باتوجه به منابع اصلی شهد از سفید روشن تا سیاه متغیراست. بنابر این ، آن چه به غلط بین عوام شایع شده است که عسل زنبوران مادر( یعنی جمعیت زنبور عسل با ملکه سالدیده) تیره و غلیظ است، اماعسل زنبوران جوان (یعنی بچه کندوها)، روشن ورقیق است ، پایه علمی ندارد.
به عنوان مثال:
رنگ عسل اقاقیا، سفید روشن مانند آب است، رنگ عسل افرا، لیمویی رنگ،رنگ عسل اسپرس، زرد طلایی،
رنگ عسل انواع میوه ها، زرد متمایل به قهوه ای، رنگ عسل شبدر سرخ، زرد تمایل به قرمز،
رنگ عسل زیرفون، زرد متمایل به سبز، رنگ عسل گل قاصد، زرد تیره،
رنگ عسل نارون، قهوه ای و رنگ عسل صنوبرو زبان گنجشک، سبز تیره تا سیاه می باشد.
پس از توضیحات بالا به این سئوال می رسیم که آیا عسل طبیعی هم شکرک می زند؟
به جرئت باید گفت بله! تقریبا تمام عسل های طبیعی باتوجه به میزان مواد تشکیل دهنده ، وضعیت آب وهوا وشرایط اقلیمی، میزان درجه حرارت محیط وروش تصفیه ، طریقه انبار کردن ونگهداری، درکوتاه زمان یا دراز مدت در فواصل متفاوت زمانی « شکرک» می زنند.
آقای دکتر نعمت الله شهرستانی معتقد است :« هرچه این موضوع را تکرار کنیم، باز هم کم گفته ایم وآن این که شکرک زدن عسل، نه تنها دلیل بر بدی وتقلبی بودنش نیست ، بلکه برعکس معرف آن است که عسل کاملا سالم بوده وبه هیچ وجه با شکر مخلوط نشده است واین خلاف تصور غلط ورایج در ایران می باشد که عسل شکرک زده وسفت شده را تقلبی می دانند»
ایشان دلیل شکرک زدن عسل را وجود دیاستاز diastase وهم چنین مقدار قندگلوکز glucose در عسل می داند ومی نویسد: « دلیل متبلور شدن و رسوب دادن عسل وجود دیاستاز و هم چنین مقدار قند گلوکزدر آن است. دیاستاز ها ذرات خیلی ریز عسل را به خود جذب و کدرنموده وباعث ته نشین شدن آن می شوند.
مقدار گلوکز هرچه بیش تر باشد، عسل زود تر متبلور وته نشین می گردد. این فقط در عسل های طبیعی وغیر تقلبی دیده می شود. زیرا تنها عسل های طبیعی هستند که درداخلشان دیاستاز وجود دارد. عسل های غیر طبیعی فاقد آنند. چنانچه گفته شد فقط دیاستاز ها قادرند ذرات عسل را متبلور نموده ودر نتیجه باعث ته نشین وکدر شدن آن گردند و حال آن که عسل تقلبی به دلیل نداشتن دیاستاز ، صاف وروشن باقی می مانند.
بنابراین نتیجه می گیریم هر عسلی که بعداز مدتی ته نشین شد، حتما سالم وطبیعی است، بر خلاف تصور مردم! وهرگاه عسل ته نشین نشد، می تواند تقلبی باشد. ولی دراین جا موضوع دیگری را نیز باید در نظر گرفت وآن این که، مدت لازم برای ته نشین شدن عسل های طبیعی مختلف فرق می کند. این مدت تابع مقدار قند گلو کز موجود در آن است. مثلا عسل للکی و کلزا یک هفته پس از استخراج ته نشین وسفت می شوند. ولی عسل اقاقیا به چهار سال وقت نیاز دارد تا ته نشین گردد ومعمولا کسی عسل را چهار سال نگهداری نکرده وسال اول مصرف می نماید. به عقیده افرادی عسل اقاقیا همیشه صاف وشفاف خواهد بود.
متقاضیان عسل در خیلی از کشورهای اروپایی، عسل شفاف و روان رانپسندیده و آن را مصرف نمی کنند، چون معتقدند عسل سفت شده وشکرک زده خوش مزه تر است. این انتخاب بر خلاف عقیده مصرف کنندگان عسل در ایران است، که عسل شکرک زده را نمی خورند.
آن چه می توانیم به طور خیلی دقیق تر در این بگوئیم، این است که وقتی عسل رسوب داد، حتما سالم وطبیعی است. ولی وقتی که رسوب نداد، می تواند هم طبیعی و هم مصنوعی باشد. تشخیص این امر به عهده آزمایشگاه هاست. در آزمایشگاه اگر توانستند داخل آن مقداری دیاســـــــتاز پیداکنند، عسل طبیعی بوده وهرگاه دیاستاز داخلش نبود، عسل مصنوعی است، یعنی از شکر تهیه ودرست شده ست. مسلم است که نشخیص عسل طبیعی از غیر طبیعی به کمک انگشت یا قاشق و مزه و غیر ممکن است. »
در مورد وجود دیاستاز در عسل، لازم به یاد آوری است که دیاستاز موجود در عسل ها در اثر حرارت دادن غیر فنی از بین می ر ود. حتا بدون حرارت دادن ممکن است در اثر انبار کردن طولانی ، ازبین برود.
این موضوع را در سال 1964 آقای وایت WHITE وهمکاران وی و هم چنین در سال 1960 آقای کواکس KOVACS مطرح کرده اند که بیش از نصف آنزیم هادر طول هفده (17 ) ماه، در درجه حرارت معمولی 75 الی 80 درجه فارنهایت ( 24- 27 سانتیگراد) ازبین می روند.
آقای دکتر محمد عراقی استاد وعضوهیئت دانشکده کشاورزی زنجان ، دلیل شکرک زدن عسل های طبیعی را چنین می نویسد:« قند های غالب وساده عسل اغلب دکستروز ولوولوز می باشند که خاصیت شیرینی ورطوبت گیری و ارزش انرژی وسایر خواص فیزیکی را به آن می دهند. در اکثر عسل های حاصل از گل ها، مقدار لوولوز بیش تر ازدکستروزاست و تنها در عسل هایی که سریع رس می کنند، مقدار دکستروز بیش تر از لوولوز است. عسل رس کرده ومایع از نظر ترکیبت وخواص خوراکی هیچ گونه اختلافی باهم ندارند.
در بعضی از کشور ها، بیش تر عسل رس کرده به بازار می دهند. ولی باید دقت شود که دانه های رس نرم و یکدست باشد. در چنین شرایطی، عسل رس کرده کلیه خواص خود را داراست. اگر دانه های رس درشت وناهمگون باشند، معلوم می شود که عسل حرارت داده شده( یا بیش از یک بار گرم شده) و فاقد بعضی از خواص آنزیمی و دیاستازی است. پس شکرک زدن عسل بستگی به نگهدای وترکیب عسل دارد.
بعضی ازعسل ها، هرگز شکرک نمی زنند. بعضی دیگردر ظرف چند روزپس از استخراج یا حتا داخل شان ( در قاب عسل) شکرک می زنند. »
ویلیام لردWILLIAM LORD از بخش حشره شناسی کارولینای شمالی در مورو شکرک زدن عسل ودلایل آن چنین می نویسد« تقریبا در تمام عسل ها، پس از مدت زمان معینی ، قند های موجود از مایع جداشده وبلور هایی را تشکیل می دهند. این مرحله از بلوری شدن را شکرک زدن می نامند. » . . . . . . «تقریبا تمام عسل ها با اختلاف فاصله زمانی، بعضی زودترو بعضی دیر تر شکرک می زنند. ». . . . . . «سرعت رسوب کردن قندها یاشکرک زدن بستگی به منبع شهد یا گل وگیاهی دارد که عسل از آن تولید شده است. سرعت رسوب کردن قندها وشکرک زدن در تمام عسل ها به یک اندازه ونسبت نیست. ». . . . . . . «در سال 1961 معلوم شد که تمایل عسل ها به شکرک زدن در یک عسل، رابطه مستقیمی با نسبت دکستروز dextrose به آب، در آن عسل دارند. معمولا نسبت دکستروز به آب، در عسل هایی که به سرعت شکرک می زنند ، از 10/2 به بالا است و برعکس، عسل هایی که شکرک نمی زنند، نسبت دکستروز به آب موجود در آن ها 70/1 به پایین است. »
او، مضافا توضیح می دهد: «از زمانی که بلور های دکستروزاز سایر محتویات عسل جدا می شوند، دوره شکرک زدن عسل شروع می گردد. البته مواد خارجی موجود در عسل مانند قطعات ریز موم، خرده پیله های سلول ها، ذرات گرده وسایر مواد خارجی موجود در عسل که معمولا در موقع برداشت وتصفیه عسل الزاما با عسل مخلوط می گردند، به عنوان شبکه تسریع کننده، شکرک زدن ومتبلور شدن عسل را شدت می بخشد. »
بدین ترتیب شکرک زدن عسل، باتشکیل شبکه بلور های دکستروزآغاز می گردد وسرانجام عسل را متبلور می کند. چون رنگ بلورهای دکستروز سفید خالص است آن ها باعث می شوند تا رنگ عسل شکرک زده، روشن تراز رنگ همان عسل در حالت مایع در آید وتقریبا به شکل روغن های نباتی جامد نمود کند.
به طورخلاصه، شکرک زدن عسل را می توان به عنوان یک فرصت (opportunity)یایک محظور(obstacle ) در روند پردازش و قوام گرفتن عسل هایی در نظر گرفت که تمایل به شکرک زدن دارند.
به عبارت دیگر: گرانوله شدن( Granulation ( ، بلوری شدن (crystallization )، شکرک زدن ، رس کردن، ویا سفت وسخت شدن خود به خودی و طبیعی عسل، ادامه روند قوام یافتن آن دسته از عسل هایی ست که مستعد شکرک زدن هستند.
بااین احوال شکرک زدن عسل یا نزدن، در بازار های جهانی همیشه مورد بحث ومسئله ساز بوده است. در بازار کشور هایی که عسل در حالت شکرک زده خریدار دارد، شکرک نزدن ویا ناهمگون شکرک زدن مشکلات خاص بسته بندی و فروش را برای تولید کنندگان عسل ایجاد می کند.
در حالی که به عکس در بعضی از بازار های جهانی مانند ایران، که همواره تقاضای عسل مایع دارند، شکرک زدن عسل، می تواند یک مشکل جدی محسوب گردد. کوشش برای جلوگیری و به تعویق انداختن فعل وانغعالاتی که باعث شکرک زدن می شوند، کاری ست قابل توجه و حساس به ویژه از نظر حفظ دیاستاز وآنزیم های موجود درآن و ازنظر اقتصادی مسئله ساز.
بعضی از عسل ها خیلی سریع شکرک می زنند. آقای گـــرین وی (Greenway 1977) موردی را در انگلستان از زنبوران گزارش می کندکه: قبل از این که زنبوران بتوانندشهد Hedera helix (دار دوست،لبلاب)را به کندو تخلیه کنند، در عسلدان آن ها شکرک زده وباعث مرگ زنبوران شده است. »
«شهد همین گیاه، عسلی را تولید می کند که در شان (قاب عسل) تاحد پودر قند شکرک می زند. » (گرین وی 1975).
اگرچه نه به این حد، اما بسیار ی از عسل ها به سرعت شکرک می زنند ومی باید در مدت زمان کوتاهی از شان عسل استخراج گردند. »
برای تهیه وفروش عسل به شکل شکرک زده، می باید مرحله متبلور شدن آن راکنترل نمود تا نتیجه کار مطمئن و رضایت بخش باشد.
ای. جی. دایس ( E. J. Dyce) در سال 1927 کشف کردکه:
«انسان می تواند شکرک زدن عسل را بااضافه کردن دانه های بلور، برای اطمینان از تشکیل دانه های متحدالشکل، همگون وزیبا کنترل کند ونیز کشف نمود که حد اکثر درجه حرارت برای متبلور کردن عسل ، 14 درجه سانتی گراد(57 درجه فارنهایت) است. »
برای نگهداری عسل به حالت مایع، می باید بادقت به وجود بلور ها یا ناخالصی هادر عسل توجه داشت و در صورت امکان می بایستی عسل از نظر میزان آب نیز کنترل گردد.
در تهیه وعرضه عسل های مایع، هدف برطرف کردن این هسته هاست. گرم کردن وتصفیه عسل این مشکل را برطرف می کند. زیرا تصفیه عسل در درجه معمولی اطاق یا محل کار، وقت زیادی می گیرد. به علت چسبناکی و ناروانی طبیعی که دارا می باشد، تقریبا تصفیه را به حالتی غیر ممکن در می آورد.
لذا برای فایق آمدن به این مشکل، لازم است عسل گرم شود تاکمی روان تر شده وکار سرعت پیدا کند. علاوه بر این که گرم کردن عسل، کار را تسهیل می کند، باعث حل هر نوع بلور قندی موجود در آن نیز می شود.
« اگر عسل در حرارت بالای 71 درجه سانتی گراد گرم شود ، هرنوع مخمر موجود راکه بتواند به تخمیر عسل بادرجه آب بالا کمک کند، ازبین می برد. هرگزنبایدعسل را دردرجه حرارتی بالاتراز71 درجه سانتی گراد(160 درجه فارنهایت)گرم نمود. بالاتر ازاین درجه، طعم ورنگ آن به سرعت خراب می شود.
استفاده ازگرمای اضافی درعسل هایی که به مدت طولانی نگهداری شده اند می توانداز وجود ماده (HMF )-Hydroxymethylfurfuraldhyde 5 در عسل اثبات گردد،که دربسیاری از کشورها آن را دراثرزیادگرم کردن عسل می دانند. در صورت وجود (HMF) در عسل، معلوم می شودعسل تازگی خودرا از دست داده است. »
وایت( wihte 1964 )گزارش داد که اثرات پردازش عسل ونگهداری آن، می باید باهم در نظر گرفته شوند، گرم کردن یک بشکه 300 کیلویی عسل در مدت 5 روز در حرارات 48 درجه سانتی گراد( 118 درجه فارنهایت)، مقدار (HMF)آن را دو برابر می کند.
اگر همان مقدار عسل در 43 درجه سانتی گراد در مدت 5 روز گرم شود، (HMF) آن فقط 25 در صد اضافه می گردد. حتا درجه حرارت معمولی توصیه شده ی63 درجه سانتی گراد(145 فارنهایت)برای مدت 30 دقیقه، (HMF)آن را افزایش خواهد داد. بنا بر این بهترین راه گرم کردن عسل در پائین ترین درجه حرارت موثر و در کوتاه ترین زمان ممکن باید باشد.
وجود(HMF)در عسل از نظر اقتصادی وعرضه به بازاربسیار حائز اهمیت وقابل توجه است.
« معمول ترین روش گرم کردن عسل از 60-5/65 درجه سانتی گراد (140-150درجه فارنهایت) به مدت 30 دقیقه است. به نظر نمی رسددرجه حرارت پائین تر برای پردازش عسل موثر باشد.
توجه به این موضوع حائز اهمیت است که عسل پس از تصفیه باید سریعا خنک شود و از آلودن آن با عسل پردازش نشده وگرد وغبار احتمالی نیز باید جلوگیری گردد. »
طبق گزارش Kaloyereas - Oertel -1985، هم چنین می توان بدون گرم کردن، عسل را بافرکانس بالای امواج صدا (9KH2 ) مایع نمود.
برعکس سایر مواد غذایی، می توان عسل را برای مدت نامحدود نگهداری نمود. عسل طبیعی بسته بندی شده در اثر گذشت زمان کمی از نظر طعم تند تر وکمی از نظر رنگ تیره تر می شود، اما کیفیت آن در صورتی که در معرض هوا قرار نگیرد، تغیر نخواهد کرد.
عسل طبیعی زمانی تازه ست که رنگ وطعم آن به وسعت عطر وبوی گل ها متفاوت باشد. این خصوصیت طبیعی بی نظیر است که عسل را نسبت به سایر مواد خوراکی، از نظر غذایی لذیذ و تاحدودی دارویی ، متمایز می کند. به قول ویلیام لــــرد « راه کنـــــدو تا دهان ممکن ست طولانی وپر پیچ وخم باشد، اما نتیجه در مورد تمام عسل هاباطعم وشیرینی و مزه متفاوت، باید یک سان باشد. »
منابع:
1) Granulation of Honey – by WILLIAM LORD
Dept. of Entomology, Raleigh, North Carolina 27695
American Bee journal May 1985
Honey – by Dr. Jonathan W. White,Jr.
رئیس آزمایشگاه تولیدات گیاهی، مرکز تحقیقات منطقه شرق A. R. S اداره کشاورزی ایالات متحده فیلادلفیا. متخصص در شیمی وتجزیه عسل.
با سپاس از همسر ارجمند اکرم جوادی پایدار، کارشناس سابق وزارت اقتصادی ودارای، برای ترجمه مقالات نامبرده بالا.
3) کتاب زنبور عسل وپرورش آن- تالیف دکتر نعمت الله شهرستانی، استاد دانشگاه تهران
4) کتاب زنبور داری عملی – تالیف دکتر محمد عراقی، استاد دانشگاه زنجان
این مقاله را در تیر ماه 1388، به سبب برخی اشتباهات چاپی، از قلم افتادگی و نبود واژه های علمی و اسامی محققین به زبان انگلیسی، باز نویسی شد. ن. خ.