کشتن، سوختن، ویرانی: هر روز با یک نام

تخریب میراث فرهنگی در بوسنی – هرزگوین 1966-1992
ارزیابی شهرداری‌های منتخب
نویسنده: آندریاس جی ریدل می‌یر
مترجم: مهرداد وحدتی

1.0 درآمد

1.1پیشینه پژوهش

در درگیر‌ی‌های مسلحانه در بوسنی – هرزگوین در فاصله 1992 تا 1996 گزارش‌هائی در مورد ویرانی‌های گسترده میراث دینی و فرهنگی وجود داشت. این گزارش‌ها عموماً از منابع زیر دریافت می‌شد: سازمان‌های دولتی بوسنی – هرزگوین؛ جوامع دینی محلی؛ مصاحبه سازمان‌های کمک رسانی بشردوستانه و دیگر سازمان‌های غیردولتی؛ گزارش‌های رسانه‌ها از منطقه درگیری.

در واكنش به این وضعیت كمیته فرهنگ و آموزش مجمع پارلمانی شورای اروپا به منظور گردآوری اطلاعات راجع به نابودی میراث فرهنگی در نتیجه جنگ‌، شماری نماینده را راهی بوسنی – هرزگوین و كرواسی كرد. اولین گزارش اطلاعاتی كه كمیته در مورد این مسئله تقدیم کرد (سندشماره 6756 مورخ دوم فوریه 1993) این ویرانی رابه عنوان «فاجعه فرهنگی در قلب اروپا» نامیده بود.

تخریب عمدی اموال فرهنگی نقض حقوق بین‌الملل است و آمران و مجریان‌ بعنوان جنایتكار جنگی تحت پیگرد قرار می‌گیرند. طبق قانون مصوب 1436 از جمله این‌گونه جرائم می‌توان به موارد زیر اشاره كرد: «تملك، تخریب یا صدمه رساندن عمدی به مؤسسات اختصاص یافته به مذهب، امور خیریه، آموزش، هنر و علم،‌ بناهای تاریخی و آثار هنری و علمی.» امروزه آگاهی و حساسیت فزاینده‌ای نسبت به ارتباط میان زجر و آزار و اخراج برنامه‌ریزی شده جوامع دینی و قومی و تخریب میراث فرهنگی و دینی جامعه هدف وجود دارد.

با پایان گرفتن خصومت‌ها و امضای پیمان صلح معلوم شد نیاز آنی به ارزیابی مستقل از میزان خسارات وارده به میراث فرهنگی بوسنی هرزگوین در جریان مناقشه وجود دارد. با این حال در میان مشكلات اعاده امنیت و خدمات عمومی، ماجرای بشری رقت‌انگیز برگشت مهاجران، موارد متعدد كشف گورهای جمــــــــــــعی و دیـگر شواهد خونریزی‌ها و فوریت تأمین نیازهای اساسی چون تأمین سرپناه، سرنوشت میراث فرهنگی جزو اولویت‌های درجه یك سازمان‌های بین‌المللی و مؤسسات دولتی بوسنی – هرزگوین قرار نداشت.

توافق‌نامه‌های صلح دیتون در الحاقیه 8 خود كه خواستار تشكیل كمیسیونی برای حفظ آثار ملی شده بـــود اهمیت میراث فرهنگی را به رسمیت شناخت. كمیسیونی تشكیل شد اما از یک سو در باتلاق مسایل سیاسی و مشكلات انتخاب روش كار اسیر بود واز سوی دیگر اعتبار و نیروی انسانی مورد نیاز انجام هرگونه ارزیابی را در اختیار نداشت. در نتیجه ترتیبات تمركززدایانه پیمان صلح دیتون آن مؤسسات دولتی كه پیش از جنگ مسئول حفاظت میراث بوسنی – هرزگوین بودند قدرت پیشین خود را كه در سراسر كشور نافذ بود بهمراه بودجه خود از دست دادند و به هیچ‌وجه یارای انجام تحقیقات گسترده میدانی را نداشتند.

کوتاه زمانی پس ازپایان جنگ، سازمان‌های گوناگون دینی بوسنی – هرزگوین عهده‌ دار تلاش‌هائی در جهت مستندسازی و انتشار نتایج ارزیابی خسارات وارده به بناهای مقدس خود شدند، از جمله با هدف گردآوری پول برای بازسازی آنها. در 98-1992 برنامه همكاری فنی و مشاوره واحد میراث فرهنگی شورای اروپا دست به ارزیابی مستــــتقل میدانی جهت تعیین مــــیزان خسارت‌های وارده به مــــحوطه‌های تاریخی با همـــــكاری ویژه بوسنی – هرزگوین زد. گزارش این ارزیابی" برنامه اقدام ویژه، مرحله مقدماتی: گزارش نهائی (مارس 1999)" با هدف تعیین اولویت‌های مرمت تدوین شد، اما در عین حال این ارزیابی حاوی مقادیر اطلاعات بنیادی مستقل و عكس‌های تعدادی از محوطه‌های تاریخی بود. گرچه خسارت‌های وارده به میراث فرهنگی جوامع دینی و قومی بوسنی – هرزگوین طی جنگ 1996-1992 رسماً مورد توجه قرار گرفته ولی هنوز ارزیابی جامعی در سطح كشور صورت نگرفته بود.

در آوریل 2002، درپی ارائه گزارش تخصصی خود به دادگاه و شهادت در مورد ویرانی میراث دینی و فرهنگی در جنگ كوزو از دفتر دادستانی با من تماس گرفته شد تا ببینند امكان تهیه گزارش درباره ویرانی میراث دینی و فرهنگی در جریان جنگ بوسنی – هرزگوین وجــــــــــود دارد یا خیر. در 16 می 2002 به استــــخدام دفــــتر دادستانی درآمدم تا چنین گزارشی را برمبنای تحقیقات میدانی در بوسنی – هرزگوین آماده كنم. مأموریـــــــت من عبارت بود از مستندسازی خسارات وارده به محوطه‌های فرهنگی و دینی جوامع مسلمان بوسنی و كروات‌های آن (كه كاتولیك رومی بودند) در دست كم چهارده شهرداری تعیین شده توسط دادستانی و در صورت وجود فرصت، انجام همین كار در پنج شهرداری دیگر.

دفتر دادستانی عهده‌دار حمایت از كار میدانی بود كه در جولای 2002 در بوسنی – هرزگوین انجام شد وشرایط کار را تعیین، وسایل حمل و نقل را تهیه و حق مأموریت روزانه و هزینه‌های ضروری را پرداخت کرد. در جریان سفری حدوداً بیست روزه در بوسنی – هرزگوین تحقیقات میدانی بر مستندسازی محوطه‌های میراثی در نوزده شهرداری متمرکز شد. مرحله بعد بررسی اطلاعات و عكس‌های فراهم شده در محل همراه با مستندات گردآوری شده و تحلیل‌های اطلاعات پایگاه داده‌هائی بود كه از این طریق به دست آمده بود. مبنای گزارش از مطالب زیر تشکیل می شد. یافته‌ها و نتیجه‌گیری‌های گزارش منحصراً از نگارنده است. دفتر دادستانی در هیچیك از مراحل كار درصدد اعمال نفوذ یا تحت فشار قرار دادن نگارنده در ارتباط با روش این پژوهش، یافته‌ها یا نتیجه‌گیری‌های آن برنیامد.

2-1. اهداف و روش پژوهش

هدف پژوهش عبارت بود از مستندسازی موارد تخریب عمدی میراث فرهنگی و دیـــــــنی جوامع مسلمانان و كروآت‌های بوسنی در جریان جنگ 96-1992 در شهرداری‌ها تعیین شده . از جمله محوطه‌ها و محل‌هائی كه بررسی شد نیایشگاهها،‌ كتابخانه‌ها، بناهای آموزشی و فرهنگی بود، هرچند صرفاً به این موارد محدود نمی‌شد. طبق شرایطی كه برای هیأت تعیین شده بود باید دست‌كم شش محل در هر یك از شهرداری‌های مشخص شده مستدسازی می‌شد. در اكثر شهرداری‌ها تعداد محل‌هائی كه عملاً بازدید و مستندسازی شد از هدف تعیین شده فراتر رفت. علاوه بر بازرسی دقیق یكایك محل‌های بازدید ، سعی شد عكس‌های پیش و پس از جنگ و اطلاعات دیگر از جوامع محلی و منابع دیگر گردآوری شود.

روی هم رفته 392 محل مستند شد. بازرسی 60 درصد این محل‌ها (234 محل) به شكل دست اول و مستقیم بوده است. در مورد 40 درصد محل‌ها (158 محل) ارزیابی متكی است بر عكس‌ها و اطلاعات از دیگر منابعی كه موثق دانسته شده است. (به عنوان مثال جوامع دینی محلی، عكس‌هائی كه بازرسان دادگاه بین المللی رسیدگی به جنایات یوگسلاوی سابق*، هیأت‌های ارزیابی شورای اروپا و مؤسسات محلی حفاظت از آثار تاریخی تهیه کرده بودند). هنگام استفاده از اطلاعات منابع مكتوب، تنها محل‌هائی را در این گزارش گنجانده ایم كه در مورد آنها عكس‌ یا دیگر اسناد مؤید وجود داشت. هركجا امكان داشت تلاش شد نتایج ارزیابی‌ها با اطلاعات تهیه شده از تعدادی منابع مستقل تأیید شود. در این گزارش منظور از لفظ «محل» یك بنا یا مؤسسه خاص نیایش‌ (چون مسجد، كلیسا یا آرامگاه) متعلق به جوامع تعیین شده یا مربوط به استفاده‌های فرهنگی و آموزشی (آرشیو، كتابخانه، مدرسه دینی، دیر یا خانقاه‌ دراویش بوده است.) كلیه محل‌ها را با ذكر نوع و كاربرد مشخص كرده‌ایم:

تعداد محل‌ها در شهرداری‌های ارزیابی شده:
1. بانیا لوكا 28
2. بیلینیا 15
3. بوسناسكا كروپا 19
4. بوسناسكی فوی 19
5. بوسناسكی ساماك 19
6. مراتوناك 12
7. بركو 21
8. دوبوی 31
9. فوكا 34
10. كلیوك 20
11. كوتور واروس 18
12. نوسینیه 13
13. پریه دور 43
14. سانسلی موست 34
15. سارایوو – استاری گراد 6
16. سارایو – استاری‌گراد 6
17. سربرنیستا 9
19. زورینك 46

جمع كل 392


تعداد محل‌های مسلمانان
277 مسجد
13 مكتب (مدارس قرآنی)
17 تربت (آرامگاه اسلامی)
4 تكه (خانقاه دراویش)
3 برج ساعت مسلمانان
18 كتابخانه و آرشیو دینی اسلامی

تعداد محل‌های كاتولیك‌های رومی
57 كلیسای كاتولیك
4 دیر و خانقاه كاتولیك
2 كتابخانه و آرشیو دینی كاتولیك

كتابخانه‌ها و آرشیوهای ملی
1 كتابخانه ملی و دانشگاهی
1مؤسسه شرق‌شناسی سارایو

گورستان‌ها و نمازخانه‌هائی كه برای نیایش جمعی منظم استفاده نمی‌شود از فهرست محل‌هائی كه ارزیابی شد حذف شد در حالی كه مكتب‌ها (مدارس قرآنی) كه اغلب برای نیایش‌های جمعی مورد استفاده قرار گیرند در فهرست گنجانده شد.

میزان خسارت وارده به هر یك از محل‌های ارزیابی شده بیان شده است. در عین حال میزان خسارت وارده برحسب جدولی پنج امتیازی ببه شکل زیر درجه‌بندی شد:

در شرایط خوب: بنا هیچ‌گونه نشانه‌ای از صدمه دیدن در جنگ یا بازسازی جدید ندارد.

اندكی خسارت‌دیده: شامل هرگونه خسارت می‌شود كه سازه اصلی بنا را به شكلی مشهود به خطر نیانداخته باشد. خسارت می‌تواند در حد تخریب‌گرایی یا آتش‌های كوچكی كه در بنا افروخته شده باشد تا سوراخ‌های گلوله در دیوارها، سوراخ‌های گلوله توپ در سقف‌ها، نوك مناره‌ها یا كنده شدن نوك برج كلیسا تا آنجا كه بخش اصلی بنا به لحاظ ساختمانی سالم مانده باشد.

شدیداً آسیب دیده: بنا دستخوش خسارات عمده‌ای شده كه به عناصر اصلی آن وارد آمده است؛ معمولاً این عنوان به محل‌هائی داده می‌شود كه كاملاً سوخته، بامش به كلی یا عمدتاً فروریخته یا در نتیجه انفجار شدیداً خسارت دیده یا دستخوش مجموعه‌ای خسارت‌های وارده به چندین قسمت از سازه شده است.

تقریباً نابود شده: چندین قسمت اصلی بنا، چون دیوارهای پیرامون از میان رفته یا كاملاً به خطر افتاده، قابل تعمیر به نظر نمی‌رسد و نیاز به بازسازی كامل دارد؛ هر چند هنوز برخی عناصر بنا قابل تشخیص هستند.

به كلی ویران شده: بنا به كلی تخریب شده و هیچ جزئی كه بتوان حفظ كرد در سطح زمین به‌جا نمانده است.
علاوه بر پژوهشگر اصلی كه به تصمیم‌گیری و انتخاب محل‌هائی می‌پرداخت كه باید مستند می‌شد و مورد ارزیابی قرار می‌گرفت، بازرسی هم از دفتر دادستان در گروه ارزیابی حضور داشت كه به عنوان راننده گروه خدمت می‌كرد؛ به‌علاوه پرفسور دكتر محمد حمیدویچ رئیس فعلی دانشكده معماری دانشگاه سارایو و مدیر پیشین مؤسسه حفاظت میراث فرهنگی، تاریخی و طبیعی بوسنی – هرزگوین. پرفسور حمیدویچ به برقراری تماس‌های محلی كمك می‌كرد و در عین حال ایفا‌گر نقش مترجم بود؛ وی در عین حال در نقش راهنمای بازدید چندین محل میراثی كه شخصاً با آن‌ها اشنایی داشت ظاهر شد. در كلیه شهرداری‌هائی كه ارزیابی شد جوامع مسلمان و مسیحی منطقه به ارائه اطلاعات و اسناد (از جمله عكس) و كمك پرداختند؛ در بسیاری نقاط روحانیون محلی سخاوتمندانه وقت خود را صرف راهنمایی و بردن ما به نیایشگاه‌های ویران شده كردند. در حالی كه هدف هیئت پوشش دادن یكایك بناهای این شهرداریها نبود، در بیشتر شهرداری‌هائی كه ارزیابی شد اكثریت بزرگی از محل‌های اسلامی و كاتولیك كه پیش از جنگ موجود بود عملاً بازدید شد. پوشش محلهای واقع درشهرداری‌های بانیالوكا، بیلینیا، براتوناك، سانسكی موست و زورنیك در حد قریب به كامل است و در مورد تعدادی از شهرداری‌های دیگر نیز تقریباً همین وضعیت را دارد. در دسته اخیر، شهرداری های سارایوو و سربرنیستا و ویزگراد قرار می‌گیرند، جایی كه مهم‌ترین بناهای خسارت دیده یا ویران شده برای اهداف ارزیابی حاضر در آنهاست ، اما در مورد برخی دیگر از بناها كه ادعا می‌شد آسیب ‌دیده‌اند به علت كمبود وقت امكان گنجاندن در سیاهه محل های ارزیابی شده وجود نداشت.

2. یافته‌ها

1-2. خسارات وارده به میراث معماری اسلامی

محل‌های میراث دینی اسلامی در بوسنی – هرزگوین مشتمل است بر مساجد (جامع،‌ مسجد)، تكّه (خانقاه دراویش حلقه‌های اخوت صوفیان) تربت‌ها (حرم‌های مقبره های قدیسان مردمی و شهدا)، برج‌های ساعت (ساحت كُلا)، مدرسه‌ها (مدارس دینی اسلامی)، مكتب‌ها (مدارس تعلیم قرآن) و كتابخانه‌ها و آرشیوهای دینی اسلامی. به نظر می‌رسد جمله این بناها، به‌ویژه مساجد، از پیش برای ویران‌سازی طی جنگ 96-1992 انتخاب شده بودند.

ارزیابی ما به مستندسازی 277 مسجد در 19 شهرداری پرداخت كه بیشتر آن‌ها در بیشتر زمان جنگ به تصرف نیروهای صرب – بوسنی درآمده و در اختیار آنان بود (البته منهای سارایوو). هیچیك از 277 مسجدی كه ارزیابی شد بی آسیب‌دیدگی نبود، در حالی كه تنها 22 مسجد (كمتر از 8 درصد كل) مساجد خسارات جزئی دیده بودند.

مساجدی كه خسارات جزئی دیده بودند در دو دسته جای می‌گرفتند. برخی در سارایوو و بخش‌هائی ازشهرداری‌های برچك، دوبوی و زورنیك قرار داشتند كه در طول جنگ در اختیار نیروهای دولتی بوسنی قرار داشت و به علت نزدیكی به خط مقدم از تأثیر گلوله‌ها آسیب دیدند. تقریباً تمامی دیگر مساجدی كه خســـاراتی جزئی دیده بود در تسلط نیروهای صرب بوسنی بود، جایی كه در شروع جنگ مقداری ساختمان‌های نیمه‌كاره داشت.


به نظر می‌رسد نیایشگاه‌های نیمه تمام جوامع غیرصرب، اعم از مسجد یا كلیساهای كاتولیك رومی، كراراً هدف تخریب و تاراج اموال قرار گرفته ولی بندرت ویران شده است. ایـــــن گزینش‌گری غریب نشان مـــــــــی‌دهد دست‌اندركاران تخریب مساجد، عملی كه نیازمند درجاتی از برنامه‌ریزی و ساماندهی قبلی است، (تأمین مواد منفجره، لوازم و نیروی انسانی)، احتمالاً از روی فهرست‌هائی از قبل آماده شده كار می‌كردند كه بناهای دینی ناتمام را كه هنوز مورد استفاده عملی قرار نداشت شامل نمی‌شد.

روی هم رفته 255 مسجد، یا 92 درصد مساجدی كه ارزیابی شد، شدیداً آسیب ‌دیده یا ویران شده بود. از این میان 119 مسجد خسارت شدید دیده و 126 مسجد تقریباً یكسره ویران شده بود. قریب به 60 درصد (161) باب مسجد ارزیابی شده، در دوره عثمانی (اوایل قرن پانزدهم تا 1878) یا تحت حكومت اطریش – هنگری (1918-1878) ساخته شده بود. 71 مسجد در میان آثار ثبت شده بود (یعنی درمیان میراث فرهنگی تحت حفاظت)قرار داشت.

از 161 مسجد دوره عثمانی و مساجد دوره اطریش –هنگری، بیش از 96 درصد (155 مسجد) به كلی نابود شده یا خسارات شدید دیده بود. در میان 71 مسجد كه جزو آثار ثبت شده بود، 18 مسجد خسارات شدید دیده و 48 باب مسجد تقریباً یكسره ویران شده بود.

تنها پنج مسجد از میان 71 مسجد که به ثبت ملی رسیده از تخریب جان به در برده خسارات جزئی دیده بودند. از این تعداد چهار باب مسجد در قلمرو زیر تسلط دولت بوسنی قرار داشت وگرچه كراراَ مورد اصابت گلوله قرار گرفته بود ویران نشده بود. پنجمین مسجد به ثبت رسیده (مسجد چاكورا زامیا در نوِوِسینیه) از سال‌های دهه 1930 برای نمازاستفاده نمی‌شد و پیش از جنگ یكی از مناره‌های خود را از دست داده و در دوره حكومت كمونیستی به عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس از 1992 هنگامی كه نوِوِسینیه به دست نیروهای سوسیالیست صرب افتاد، در معرض تخریب‌گرایی قرار گرفته و به‌عنوان محل جمع‌آوری زباله استفاده می‌شد اما برخلاف دو مسجد دیگر كه در نووسینیه فعال بودند، ویران نشد.

استفاده از همین روش در مورد دیگر انواع آثار دینی اسلامی واجد اهمیت فرهنگی یا تاریخی مشهود بود. تمامی 17 تربت (حرم‌های اسلامی) كه ارزیابی شد و 11 باب آن‌ها از جمله آثار ثبتی بود شدیداً آسیب‌دیده یا یكسره نابود شده بود؛ سه باب از چهار باب خانقاه دراویش (تكّه) كه مستندسازی شد،‌ شدیداً آسیب ‌دیده یا نابود شده بود. یكی از خانقا‌های دراویش سارایوو با وجود آسیب ‌دیدگی در نتیجه بمباران هنوز برجا بود.

گرچه اغلب گفته می‌شود همه مساجد واقع در قلمرو تحت تسلط نیروهای صرب بوسنی در جریان جنگ به كلی ویران شد، قضیه یكسره بدین شكل نیست. با این وجود یافته‌های این ارزیابی به این نتیجه می‌رسد كه اكثریت قریب به اتفاق مساجد (92 درصد) به كلی آسیب‌ دید یا نابود شد؛ دیگر اینكه مساجد و دیگر بناهای دینی مسلمانان كه واجد اهمیت فرهنگی یا تاریخی خاص بودند برای نابودی انتخاب شده بودند. به نظر می‌رسد مناره‌ها با نوك‌های بلندشان مشهود ترین نماد حضور جامعه مسلمان در هر نقطه‌اند. از این لحاظ است که اهدافی مورد علاقه بوده‌اند. در بخش‌های تحت تسلط نیروهای صرب بوسنی در جنگ 1996-1992 عملاً هیچ مناره‌ای سالم نماند.

كاملاً مشخص بود خساراتی كه به آن‌ها وارد شده نتیجه حمله مستقیم است نه رویدادهای جنگی. شواهد این مدعا اینكه خسارات ناشی از انفجار نشان می‌داد مواد منفجره را داخل مساجد یا پلكان عمود مناره‌ها كار گذاشته‌اند؛ بسیاری از مساجد سوخته و از میان رفته‌اند. در شماری از شهرها، از جمله بیلینیا مایانیا (شهرداری بیلیانا) فوكا، بانیالوكا، سانسكی موست، زورنیك و شهرهای دیگر تخریب مساجد در زمانی صورت گرفت كه منطقه هنوز در اختیار نیروهای صرب بود و گهگاه در مواقعی كه هیچ نوع عملیات نظامی در نزدیكی منطقه در جریان نبود.

تخریب بناهای دینی مسلمانان از ابتدای جنگ در آوریل 1992 آغاز شد و تا مرحله پایانی جنگ در سال 1995 ادامه یافت. برخی از ویرانی‌های بهار 1992 به نیروهای ارتش ملی یوگسلاوی نسبت داده شده است. از جمله نمونه‌هائی از این دست مسجد اوراسیه (نزدیك دوبوی) است كه روز تعطیلی سن جورج صرب‌ها (ششــــــــم می 1992) به دست نیروهای یونیفورم پوش ارتش ملی یوگسلاوی كه با نفربر به محل آمدند (مصاحبه نگارنــــــده با شاهدی عینی، نک. به مطلع مربوطه در پایگاه اطلاعات ؛ مسجد گورنیا محله در كوكورسكو (دوبوی) كه روز ششم 1992 با شلیك موشك از هواپیمای نظامی ارتش ملی یوگسلاوی نابود شد؛ و مسجد گرایسكا، نزدیك دوبوی كه بنا به ادعا در نتیجه آتش گلوله‌های تانك ارتش ملی یوگسلاوی از فاصله نزدیك در روز دوازدهم می 1992 شدیداً آسیب دید (نک. مطلع‌های پایگاه اطلاعات ).

به نظر می‌رسد تخریب مساجد و دیگر آثار دینی مسلمانان گسترده و برنامه‌ ریزی شده بود و طبق گزارش در بسیاری موارد در آستانه یا بلافاصله پس از مهاجرت جمعی جمعیت مسلمان محلی صورت گرفته است. اظهارات گزارش شده رانده شدگان و دست‌اندركاران انفجار بناها نشان می‌دهد از تأثیر عملی و عمدی تخریب نیایشگاهها بر جامعه موردنظر آگاه بوده‌اند:


«آن‌ها دو مسجد خیابان اصلی ویزگراف را با بولدوزر ویران كردند تا ما قادر به بازگشت نباشیم.»

(نقل از پناهندگان مسلمانان بوسنیایی، در مصاحبه‌ با مگی او کین در بیستم اوت 1992 در حومه ویزگراد.)

او گفت: «نباید صرفاً به تخریب مناره مساجدشان بسنده كنید. باید پی مساجد را تخریب كنید زیرا این بدان معناست كه نمی‌توانند مسجدی دیگر بسازند. این كار را بكنید و آن‌ها خود تصمیم به رفتن خواهند گرفت.»

(سیمو درلیاكا كه رادوان كاراوزیچ وی را رئیس پلیس منطقه‌ چهار شهرداری در منطقه پریه دور كرده بود در مصاحبه با چاك سودتیگ، بیست و یكم اوت 1992.)


در بسیاری نقاط، بویژه در مراكز عمده جمعیت، ولی در عین حال بعضاً در روستاها، نه تنها مساجد را سوختند و ویران كردند بلكه ویرانه‌ها را با استفاده از ماشین‌آلات سنگین با خاك یكسان كرده كلیه مصالح ساختمانی را به جایی دیگر بردند. تخریب مساجد و یكسان كردن آن‌ها با خاك معمولاً بلافاصله پس از تخریب به دست كارگران شهرداری‌های مقامات صرب انجام می‌گرفت كه اعتنایی به اعتراضات و درخواست‌های جوامع مسلمان نمی‌كردند. موارد بسیار مستند این‌گونه اقدامات عبارت است از: تخریب و انهدام پنج مسجد در شهر بیلینیا؛ دو مسجد در شهر یانیا (در منطقه شهردایر بیلینیا)؛ تخریب 12 مسجد و چهار تربت در بانیالوا و تخریب سه مسجد در شهر برچكو.


آوار مساجد تخریب شده را در محل گورهای جمعی انباشته برای پوشاندن اجساد غیرنظامیان مسلمان كه به دست نیروهای صرب كشته شده بودند بکار می گرفتند. (نک. پایگاه اطلاعاتی ارزیابی‌ حاضر زیر مطلع‌های مساجد و گزارش‌های بازرسان دادگاه بین المللی رسیدگی به جنایات یوگسلاوی سابق در مورد موارد نبش قبر).

طبق گزارش در شماری موارد دیگر مساجد به عنوان بازداشتگاه مسلمانان به‌كار می‌رفت (مثل مسجد هادزی پاشا جنب مركز بهداشت برچكو) و نیز محل كشتار غیرنظامیان و روحانیان مسلمان. مثال‌هائی از نمونه اخیر عبارتند از: مسجد دهكده حنیفچی (كوتور واروس)، جایی كه طبق گزارش بیش ازسی تن شركت‌كنندگان در نماز جماعت مسجد، زنده در درون مسجد سوزانده شدند (نک. اظهارات فرد مطلعی كه نگارنده با وی مصاحبه كرده زیر مطلع این مسجد در پایگاه اطلاعات )، و روستایی كراكوو (پریجدور) جایی كه بنا به گزارش نیروهای صرب 18 روستایی را جلوی مسجد جمع كرده یکجا كشتند، امام جماعت را در سجاده‌ای پیچانده و زنده سوزاندند و در پی آن مسجد را آتش زده همراه مناره‌ها ویران كردند (نک. مطلع مربوطه در پایگاه اطلاعات ).


بسیاری از محل‌های خالی مساجد منهدم شده در قلمرو و تحت كنترل صرب‌های بوسنی هتك حرمت شده و غالباً به عنوان زباله‌دانی به كار گرفته شده است، همان طور كه نگارنده در جریان پژوهش‌های میدانی اظهار داشت تعداد زیاد كانتینرهای بزرگ كه زباله از آن‌ها سرریز شده بود در قطعه زمینی خالی در مركز شهر رپوبلیكا سربسكا غالبا" نشانه‌ محل مسجدی ویران شده بود؛ برخی از این دست مساجد عبارتند از: مسجد محمت چلبی در كوزلوك (شهرداری زورنیك)؛ مسجد هادی مصطفی در فوكا؛ مسجد هادزی – پرویز در بانیا لوكا (نک. مطلع‌های پایگاه اطلاعات ). توده‌های زباله در این‌گونه نقاط غالباً جنب یك درخت زیزفون، از نوعی كه به شیوه مرسوم در كنار ورودی مساجد مسلمانان غرس می‌شود انباشته شده بود. گرچه در برخی موارد حتی پی مساجد تخریب شده را کنده و از محل دور ساخته‌اند (برخی نمونه‌ها از این دست عبارتند از: مسجد هادزی پاشا و مسجد ساوا، هر دو در برچکو)، هنوز می‌توان محل مسجد را از طریق پی‌جویی زمین‌های مشوش شده محلی كه زمانی مسجد در آن قرار داشت، سنگ‌های به جا مانده در زمین و تفاوت در رشد گیاهان تشخیص داد. (برای نمونه‌هائی از این دست نگاه كنید به مسجد سلطان باشكوه در بیلینیا؛ مسجد الادزه و مسجد سلطان بایزید دوم در فوكا؛ مسجد سلطان سلیم در دوبوی و مسجد كونیویك در شهرداری براتوناك). دیوارنوشته‌های ملی‌گرایان صرب یا پیام‌های ضدمسلمانان با اسپری روی بناهای مجاور نوشته شده بود؛ ‌یا روی دیوارهای به‌جا مانده مساجد تخریب شده‌ای كه به كلی ویران نشده بود (به‌عنوان مثال نک. مطلع‌های مسجد بازار در پریه دور و مـــــــــسجد وربانیا در بانیا لوكا در پــــایگاه اطلاعات ).

همچنین مشاهده شد محل‌های مساجد ویران شده شهر از زباله پر شده و در تعدادی از شهرهای تحت كنترل صرب‌ها (چون بانیالوكا، بیلینیا، زورنیك، فوكا نووسینیه، سربرنیستا، پریدور و جاهای دیگر) مبدل به زباله‌دانی، ایستگاه اتوبوس، پاركینگ، تعمیرگاه خودرو یا بازار خرده‌فروش‌ها شده است. در برخی شهرها با مجوز مقامات صرب و با وجود مخالفت جوامع مسلمان بناهائی جدید به جای مساجد منهدم شده ساخته‌اند. نمونه‌ای از این دست، هر چند به این یك مورد محدود نمی‌شود، عبارت است از محل مسجد دویست ساله زاملاس در زورنیك كه در سال 1992 تخریب و یك مجموعه آپارتمانی بزرگ چهار طبقه همراه با مغازه در ان ساخته شده است (نک. مطلع این مسجد در پایگاه اطلاعات ).


202 خسارات وارده به معماری كاتولیك رومی

محل‌های دینی میراثی كاتولیك های رومی در بوسنی – هرزگوین تشكیل می‌شود از كلیسا، خانقاه و دیرهای حلقه‌های دینی و كتابخانه‌ها و آرشیوهای كاتولیك رومی. به نظر می‌رسد همه این‌ها، به‌ویژه كلیساها برای تخریب در جریان جنگ 1996-1992 انتخاب شده بود.


در ارزیابی ما 57 كلیسای كاتولیك در 19 شهرداری كه بیشتر آن‌ها (به استثنای سارایوو در این مورد خاص) در منطقه‌ای قرار داشت كه در سراسر یا بخش اعظم دوره جنگ به تصرف نیروهای صرب بوسنی درآمده و در تصرف آن‌ها باقی مانده بود، مستندسازی شد. هیچ یك از 57 كلیسای ارزیابی شده خسارت نادیده نمانده بود، در حالی كه دو كلیسا (5/24 درصد كل) خساراتی جزئی دیده بودند.


برخی از كلیساها كه خسارات وارده به آن‌ها جزئی تشخیص داده شده در سارایوو قــــــــرار دارند و برخی در بخش‌هائی از شهرداری‌های دیگر كه در جریان جنگ در تصرف نیروهای دولتی صرب بود و به علت نزدیكی به خطوط مقدم در نتیجه اصابت گلوله آسیب دیده بود. بناهای دیگر، چون كلیسای كاتولیك بخش سیبوری (شهرداری كوتور واروس) در هنگام آغاز جنگ هنوز در دست ساخت بودند و ظاهراً مورد اعمال تخریب‌گرایانه و تاراج قرار گرفته ولی منهدم نشده‌اند.


برخلاف وضعیت مربوط به مساجد، قسمتی از كلیسا های كاتولیك رومی که در مراكز شهری تحت كنترل صرب‌ها قرار داشت تنها خساراتی جزئی دیده بود. نمونه‌هائی از این دست عبارتند از: كلیسای جامع كاتولیك رومی در بانیالوكا و كلیسای كاتولیك بخش‌های بیلینیا و برچكو.


اما در بیشتر مراكز شهرداری دیگر كه مورد ارزیابی قرار گرفت، كلیساهای كاتولیك بخش‌ها به سرنوشت مساجد دچار شده و به كلی تخریب شدند. در شهرهای بوسانسكی ساماك، دوبوی،‌كلیوك، نِوِسینیه،‌ پرایدور و سافسكی موست كلیساهای كاتولیك بخش‌ها به دست نیروهای صرب به كلی تخریب و بقایای آن با خاك یكسان شد (نک مطلع‌های پایگاه اطلاعات ). در شهرهای بوسانسكا كروپا و كوتور واروس، كلیساهای كاتولیك خسارات شدید دید. در شماری از شهرها، از جمله بوسانسكا كروپا و بوسانسكی ساماك كلیسای كاتولیك رومی روبروی كلیسای ارتودوكس محلی صرب‌ها در آنسوی خیابان كه سالم و دست‌نخورده باقی مانده بود قرار داشت. طبق گزارش در بوسانسكی ساماك، تخریب كلیسای كاتولیك با استفاده از مواد منفجره بیش از دو ماه (ژانویه و مارس 1993) به درازا كشید زیرا كار تخریب را اندك‌اندك انجام می‌دادند تا كلیسای ارتودكسی محلی صرب‌ها كه آنسوی خیابان قرار داشت به خطر نیفتد (نک. اظهارات كشیش كلیسای كاتولیك در مصاحبه با نگارنده زیر مطلع مربوط به كلیسای كاتولیك بوسانسكی ساماك در پایگاه اطلاعات ).


به نظر می‌رسد مثل مورد مساجد، كلیساهای كاتولیكی که دارای اهمیت تاریخی و فرهنگی بودند به شكلی یكسان هدف قرار گرفته‌اند. به استثنای یك مورد كلیه هفت كلیسای كاتولیك این ارزیابی كه ثبت شده و تحت حمایت قانون قرار داشت خسارت‌های سنگین دیده یا به كلی تخریب شده بود.


روی هم رفته پیش از 75 درصد از 57 كلیسای كاتولیك رومی که در این ارزیابی مستندسازی شد یا خسارات شدید دیده (30 مورد) یا نابود شده بود (13 مورد). سه باب از چهار باب خانقاه و صومعه كاتولیك كه ارزیابی شد نیز خسارات كلی دیده یا به كلی نابود شده بود.

رایج‌ترین روش عبارت بود از: تخریب نوك برج كلیسا و آتش زدن آن یا تخریب خود كلیسا؛ برخی نمونه‌ها عبارتند از: كلیساهای كاتولیك در ساسینا نزدیك سانسكی موست (تخریب شد)، در سوركوواك نزدیك پریدور (تخریب شد)، در بوسكانسكا كروپا (آتش زده شد)، و در اویچ نزدیك برچكو (سوزانده شد)، برج مناره تخریب شد. (نک. مطلع‌های مربوطه در پایگاه اطلاعات ). قریب به دوازده كلیسای كاتولیك بخش مثل آن‌ها كه در دوبراوه و بودریست (برچكو) قرار دارند و آن‌ها كه در سوكولین (كوكور واروس) واقع شده‌اند در نتیجه گلوله‌باران شدیداً خسارت دیدند.


تخریب آثار دینی كاتولیك رومی از آغاز جنگ در آوریل 1992 شروع شد و تا مرحله پایانی آن در 1995 ادامه یافت. برخی از تخریب‌های بهار 1992 به نیروهای ارتش ملی یوگسلاوی نسبت داده شده است. طبق اظهارات یك شاهد عینی در مصاحبه با نگارنده یك نمونه از این دست كلیسای كاتولیك رومی در روستای گوریچه (برچكو) است كه روز 8 می 1992 در حمله یك هواپیمای نظامی ارتش ملی یوگسلاوی شدیداً آسیب دید. (نک. مطلع مربوط به این كلیسا در پایگاه اطلاعات ).


در شماری از موارد تخریب كلیساها همراه با قتل غیرنظامیان كروات بوسنی و بدرفتاری و قتل روحانیون كاتولیك رومی بود. از جمله نمونه‌هائی از این دست یكی تخریب كلیسای كاتولیك رومی در بریسوو (شهرداری پرایدور) بودكه در حمله جولای 1992 آتش زده شد. در این رویداد تمامی خانه‌های دهكده نیز سوزانده شد. به قرار اطلاع 78 تن از ساكنان بخش، از جمله زنان و كودكان را کشتند (طبق اظهارات كشیش كلیسای بخش در مصاحبه با نگارنده، (نک. مطلع مربوط به این كلیسا در پایگاه اطلاعات ). در شهر پرایدور، كلیسای كاتولیك بخش دوبار با استفاده از مواد منفجره تخریب شد (سپتامبر 1992 و اوت 1995). پس از انفجار دوم كه بقایای كلیسا را با خاك یكسان كرد، پلیس صرب بوسنی كشیش بخش، پدر تومسیلاو ماتانوویچ را همراه پدر و مادر پیرش كه از آن پس هرگز دیده نشدند دستگیر كرد. جسد آن‌ها شش سال بعد پیدا شد؛ آن‌ها را پس از شلیك به سرشان ، در دیواری نزدیك پرایدور دفن كرده بودند. وقتی كلیسای كاتولیك بخش در پرسناچه، نزدیك بانیا لوكا در 1995 سوزانده و تخریب شد، اقامتگاه كشیش كه چسبیده به آن بود نیز به آتش كشیده شد و كشیش و یك راهبه كشته شدند.


3-2. خسارات وارده به آرشیوها و كتابخانه‌ها

علاوه بر خسارات وارده به نیایشگاه‌ها و بناهای دینی در جریان جنگ 1996-1992 آرشیوها و كتابخانه‌های بوسنی – هرزگوین نیز مورد حمله قرار گرفت.

از جمله خسارت‌های وارده یكی از دست رفتن بایگانی‌های دینی جوامع مسلمان محلی است. این بایگانی‌ها هم اسناد اجتماعی را در خود جای داده بود، نظیر اسناد مربوط به اموال موقوفه‌ها كه به حمایت و پشتیبانی از فعالیت‌های جامعه اسلامی می‌پردازند، هم اسناد شخصی و مدارك تاریخی جامعه، اعضاء و رهبران دینی آن.

بنا به گزارش نمایندگان جوامع اسلامی محلی در سیزده شهرداری از نوزده شهرداری ارزیابی شده (بوسانسكا كروپا، بوسانسكی نووی، بوسانسكی ساماك، براتوناك، روبری، فوكا، كلیوك، نوسینا، پرایدور، سانسكی موست، سربرنیستا، ویزگراد و زورنیك) آرشیوهای دینی آنان نابود شده است. به نظر می‌رسد در اكثر موارد این بایگانی‌ها همراه بنایی كه بایگانی كل جامعه اسلامی را در خود جای داده بود سوزانده و نابود شده است. با این همه در برخی شهرداری‌ها چون دوبوی و نوسینیه مقامات صرب به اشغال بناهای جامعه مسلمان پرداختند و این بناها از این طریق سالم ماند، در حالی كه محتویات بایگانی‌ها را خارج كرده از میان بردند.

شماری از كتابخانه‌های پراهمیت دینی و مجموعه نسخ اسلامی كه جامعه اسلامی نگهداری می‌كرد نیز نابود شد. از جمله كتابخانه‌های اسلامی در یانیا (شهرداری بیلینیا) نوكا، كلیوك، پرایدور و سانسكی مــــــــــــــــــوست، در شهرداری‌هائی كه مورد ارزیابی قرار گرفت. از بین رفتن بایگانی‌های دینی و كتابخانه‌های جامعه كاتولیك رومی شامل این موارد می شد: آرشیو و كتابخانه استانی و دیر حلقه راهبه‌های خادم عیسای كودك در سارایوو، مقر تنها حلقه دینی كاتولیك شكل گرفته در بوسنی. در آوریل 1992 نیروهای ارتش ملی یوگسلاوی این خانقاه را اشغال و بنا به گزارش، راهبه‌ها را اخراج كرده و دست به تخریب بنا و تاراج آن زده و به نابودی كتابخانه و آرشیوهای دینی پرداختند (نک. مطلع مربوطه در پایگاه اطلاعات ).


به گفته كشیش كاتولیك كلیسای بخش در مصاحبه با نگارنده نیروهای صرب در 1992 در برچكو به داخل خانه كلیسای بخش ریخته و كلیه اسناد بایگانی (سوابق تاریخی، ازدواج و دفن در گذشتگان) را بهمراه موجودی كتابخانه با خود بردند. این اسناد و كتاب‌ها هرگز برگردانده نشد. كشیش كلیسای كاتولیك دوبوی در مصاحبه با نگارنده گزارش كرد در اوت 1992 خانه كلیسای بخش و دیر آن توسط سه نفر كه یونیفورم نظامی بر تن کرده و كلاه‌های «بره قرمز» بر سر داشتند و با لهجه‌ای صحبت می‌كردند كه نشان می‌داد اهل صربستان اند و پی بایگانی‌های كلیسای بخش می‌گردند تخریب و تاراج شد. اما بایگانی‌ها به خواهش كشیش از"مردمان نیک" از صرب‌های محل، مخفی شده بود. اینان پس از اولین حمله به كلیسای كاتولیك بخش در می 1992 اسناد بایگانی را به خانه‌های خود برده پس از پایان جنگ برگرداندند (نک. مطلع كلیسای كاتولیك بخش دوبوی در پایگاه اطلاعات ).


رسواترین حملات به آرشیوها و كتابخانه‌ها در جریان محاصره سارایوو صورت گرفت و در هفدهم می 1992 مؤسسه مطالعات شرقی با مهمات آتش‌زای مواضع صرب‌ها بمباران و تمامی مجموعه‌های آن در آتش سوخت و نابود شد. در میان آنچه نابود شد بایگانی‌های استانی دوره عثمانی (بیش از 000/200 سند) و دفاتر اسناد مالكیت بود كه وضعیت املاك بوسنی – هرزگوین در پایان دوره عثمانی را نشان می‌داد. از جمله خسارت‌ها از دست رفتن غنی‌ترین مجموعه مخطوطات اسلامی (263/5 نسخه به زبان‌های عربی، تركی عثمانی، فارسی و بوسنیایی) بود كه بسیاری از آن‌ها نسخه‌هائی منحصر بفرد و حاصل پنج قرن تاریخ فرهنگی مسلمانان بوسنی بود. معلوم بود این مؤسسه را عمداً برای تخریب برگزیده‌اند. به گفته شاهدان عینی در مصاحبه با نگارنده، بنا را زیر رگبار گلوله‌های آتش‌زایی قرار داده بودند كه از مواضع روی تپه‌های مشرف به مركز شهر شلیك شد. در این منطقه پرتراكم هیچ بنای دیگری آسیب‌ ندید. مؤسسه مطالعات شرقی كه در طبقات فوقانی یك مجتمع اداری بزرگ چهــــــار طبقه نبش خیابان ولیكا كابریلوویكا و بولوار مارشال تیتو (در منطقه شهرداری سارایوو – سنتار) قرار داشت كاملاً سوخت و مجموعه‌های آن نیست و نابود شد.
سه ماه بعد، یك ساعت از غروب گذشته در شبانگاه بیست و پنجم اوت 1992 كتابخانه مـــــــــــــــــــلی بوسنی یا همــــــــــــــان كتابـــــــــــــــــخانه مــــــــــــــــــــــــــلی دانشــــــــــــــــگاه بوسنـــــــــــــــی و هـــرزگـــــــــوین Naciomnalna I un/ve – zitetska bibloteka / Bosni I Herzegovine)) زیر بمــــــباران رگبار بی‌امان گلوله‌های آتش زا كه از چندین موضع ارتش صرب بوسنی (VRS) در ارتفاعات مشرف به شهر شلیك می‌شد قرار گرفت و به آتش كشیده شد. در حالی كه آتش‌نشانان سرگرم مبارزه با آتش بودند زیر آتش مسلسل و گلوله‌های ضدهوایی كه در سطح زمین شلیك می‌شد قرار گرفتند، با این هدف كه آتش‌نشانان و داوطلبانی كه سعی در نجات كتاب‌ها از داخل ساختمان شعله‌ور داشتند دور نگه داشته شوند. اندكی پیش از حمله، نیروهای محاصره گر آب شهر را قطع كرده بودند و بدین ترتیب آتش‌نشانان مجبور بودند زیر آتش مداوم مواضع صرب‌ها كه مشرف بر این نقطه بود به آوردن آب از رودخانه میلیاكا که در آن نزدیكی بود پردازند. وقتی در طول سپیده‌دم شعله‌ها رو به خاموشی گذاشت، گلوله‌باران از سرگرفته شد و ساختمان به مدت پانزده ساعت در آتش سوخت و چند روز بعد از این ماجرا هم ته مانده آتش ها هنوز شعله می کشید. طبق تخمین 5/1 میلیون جلد كتاب، تشــــــــكیل ‌دهنده كل مجموعه كتاب‌های كتابخانه ملی در این آتش‌سوزی كه بزرگترین نمونه عمدی كتاب‌سوزی در تاریخ است نیست و نابود شد. در این مورد نیز صرفاً كتابخانه با گلوله‌های آتش‌زا مورد حمله قرار گرفت. ساختمـــان‌های مجاور در منطقه بســـــــــیار پرجمعیت مجاور كتابخانه تا امروز سالم مانده‌اند.


3. استفاده از پایگاه داده ها
پایگاه اطلاعات با استفاده از نرم‌افزار File Maker Pro Version 5.0 ایجاد شده است. مطلع‌های پایــــگاه اطلاعات به پنج بخش تقسیم می‌شوند: 1. شناسایی بناها؛ 2. شرایط بنا، شامل توصیف روائی و عكس‌های بنا پیش و پس از جنگ، در صورت وجود؛ 3. اظهارات افراد مطلع در صورت وجود؛ 4. كتاب‌شناسی و 5. گزارش‌های رسانه‌ها.

برای جستجو در پایگاه ابتدا در ستون منو "مود" (كنترل – اف) را انتخاب کرده سپس گزینه «بیاب» را در منوئی كه آویخته می‌شود بر گزینید. یك ركورد خالی ظاهر می‌شود. می‌توان كلید واژه‌ها را در یكی دو فیلد در ركورد خالی وارد كرد. پس از انتخاب كلــیه پارامترهای كلید واژه، كلید «بیاب» را كه در حاشیه چپ ركورد قرار گرفته فشار دهید. بدین ترتیب كلید واژه‌های جستجو به شكل برگه‌های فهرست شماره‌ دار در گوشه چپ بالایی حاشیه پدیدار خواهد شد. جستجوی ركوردها از طریق كلیک كردن روی این كارت‌ها یا وارد كردن شماره كارت‌ها زیر فهرست طوماری (rolodex) امكان‌پذیر است.


جستجوی با كلید واژه را می‌توان در تمامی فیلدها انجام داد، از جمله نام منطقه (شهرداری)؛ نام شهر؛ نام بنا به زبان‌های بوسنیایی، كرواتی یا صربی؛ كاربرد بنا، نوع بنا و شرایط آن. به عنوان مثال برای یافتن كلیه كلیساهای كاتولیك آسیب‌دیده در پایگاه اطلاعات ، كلید واژه «كلیسای كاتولیك» را در «نوع بنا» مشخص كنید و درپی آن «خسارت‌دیده» را به صورت كلید واژه در «وضعیت بنا» مشخص كنید.


برای یافتن كلید واژه‌ها در فیلدها با استفاده از گزینه‌های متفاوت، فیلد مورد نظر را انتخاب كنید و منوی آویزی (drop down) كلیه كلید واژه‌های قابل انتخاب را نمایش می‌دهد.


در كلیه فیلدها امكان جستجو با عبارات كوتاه شده وجود دارد. به عنوان مثال برای یافتن «مسجد سلطان سلیمان باشكوه» می‌توان تنها به وارد كردن نام «باشكوه» در فیلد نام اكتفا كرد. یا چنانچه نگارش درست نام بنا دانسته نیست، بخشی از آن نام می‌تواند به عنوان شاخص جستجو به كار رود. به عنوان مثال برای یافتن «مسجد فرهادیه» می‌توان نام «فرهاد» را در فیلد «نام بنا» وارد كرد. واژه‌های جستجو به حروف بزرگ و کوچک حساس نیستند.

4. پژوهشگر اصلی
آندرآس جی. ریدل می‌یر لیسانس، فوق لیسانس و دانشجوی دكتری فلسفه و رئیس مركز اسناد برنامه آقاخان در كتابخانه هنرهای زیبای دانشگاه هاروارد و كارشناس معتبر میراث فرهنگی عثمانی در منطقه بالكان است. وی شرح سوابق خود را تسلیم دادگاه كرده است.


پیوست 1: توصیف و ارزیابی منابع مستندسازی

پیوست 101: پژوهش‌های میدانی نگارنده (2002/07) شامل بازدید از محل، گردآوری و ادغام عكس و اسناد از منابع منتشر شده و نشده. پایگاه اطلاعات ارزیابی با 392 مطلع، (در قالب نرم‌افزار ساده فایل میکرپرو ، شامل بیش از 1000 عكس و اسناد دیگر) به آرشیو اسناد خسارت‌های وارده به میراث فرهنگی بوسنی هرزگوین پیوست شده و شامل عكس‌های بیشتر، نقشه‌های معماری و داده‌های دیگری است كه تسلیم كتابخانه هنرهای زیبای دانشگاه‌ هاروارد شده است.


ملاحظات: در جریان ارزیابی میدانی در مرحله اول 234 محل مستندسازی شد. این كار علاوه بر ارائه اطلاعات در مورد اكثر مطلع‌های پایگاه اطلاعات به نگارنده امكان داد شواهد یافته‌های دست اول را با مدارك به دست آمده از منابع دیگر در مورد برخی اطلاعات از همان محل سنجیده و دقت آن‌ها را بررسی كند. گرچه این ارزیابی بیشتر محل‌های میراثی در 19 شهرداری را پوشش می‌دهد، محل‌هائی وجود داشت كه به علت بدی وضعیت جاده‌ها یا موانع دیگر مورد بازدید قرار نگرفت. در برخی موارد به علت گذشت زمان ازلحظه پایان جنگ و تغییر وضعیت برخی محل‌ها با تلاش‌های ساختمانی اخیر ارزیابی دشوار شد. در اینگونه موارد از عكس و اسناد دیگر برای بازبینی اطلاعات منابع دیگر و ارزیابی نهائی استفاده شد.


پیوست 102: شورای اروپا (1998-1997) پس از پایان جنگ برنامه همكاری فنی و مشاوره فنی بخش میراث فرهنگی شورای اروپا به پژوهش میدانی مستقل گزیده‌ای از محل‌های میراثی با همكاری مقامات محلی در هر دو موجودیت بوسنی و هرزگوین پرداخت. گزارش حاصل با نام «برنامه اقدام خاص بوسنی – هرزگوین، مرحله مقدماتی: گزارش پایانی (مارس 1999)» با هددف یافتن اولویت‌های مرمت تنظیم شده بود اما در عین حال مقادیری اطلاعات مستقل و بنیادی و عكس تعدادی از بناها را در اختیار می‌گذارد. كلیه عكس‌ها و اطلاعات برگرفته از گزارش شورای اروپا با ذكر همین قید مشخص شده است.


ملاحظات: پژوهش شورای اروپا با این هدف تدوین شد كه كلیه بناهای ثبتی سراسر بوسنی – هرزگوین را پوشش دهد. اما در عمل این كار شدنی نبود. در شماری از شهرداری‌ها پوشش در بهترین حالت ناقص و پراكنده است (به عنوان مثال تنها چهار محل سارایوو در گزارش آمده) و غالباً مطلع‌ها ناقص است و گاه چیزی بیش از یک پاراگراف فاقد توضیح نیست؛ گاه میزان خسارات وارده قید نشده و شماری از محل‌ها یا شناسایی نشده یا اعضای شورای اروپا در شناسایی خود بر خطا رفته‌اند و به عنوان مثال مطلع‌های مساجد سربرنیکا؛ بیلینیا و فوكا). با این وجود گزارش شورای اروپا حاوی مقادیر زیادی اطلاعات بوده، مناطق زیادی را پوشش داده و دارای برخی عكس‌های مفید است كه بلافاصله پس از جنگ برداشته شده است.


پیـــــــــــــــــــــوست 103: جامعـــــــــــــــه مسلمــــــــــــــان (07/2002). جامـــــــــعه اسلامی بوســـــنی و هــــــــــرزگوین (Rigast Islamske Zejedaize U Bosni I Herzegvini) سازمان اصلی حاكــــــــــم بر گردهم‌آیی سازمان‌یافته در شهرداری‌های گوناگون است. همین هیأت تلاش‌هائی در جهت مستندسازی خساراتی كه در زمان جنگ به میراث فرهنگی بوسنی-هرزگوین وارد آمده انجام داه است. برخی از این اسناد پس از پایان جنـــــــــــــگ منتشر شده كه مهم ‌تر از همه كـــــــــــــــــــتاب محرم عمرویچ اســــــــــــــــت با عـــــــــــــــــــنوان Pullozi Izucavanju genocida nad Bosnjacma (1995-1992) (سارایوو، انتشارات الكلام، 1999) حاوی بخشی كه فهرستی از خسارت‌های وارده به مساجد و دیگر بناهای دینی برحسب مناطق شهرداری بدست می‌دهد. اطلاعات دیگر ما عمدتاً عكس‌های مساجد آسیب‌دیده است كه در حال حاضر در قلمرو فدراسیون قرار گرفته در سه کتاب دیگر آمده است:

توضیح مترجم: عمده مطالب باقیمانده ای مقاله ارزشمند ارجاع به اسامی اشخاص،‌ مؤسسات و كتاب‌هائی به زبان‌های بوسنیایی، صرب، كرواتی و جز آن است كه هرگونه تلاش در جهت برگرداندن آن‌ها به فارسی كار جستجو و استفاده را نه تنها آسان نمی کند بلکه بس دشوارتر می‌سازد. بنابراین ترجیح داده شد با توقف در این مرحله، خواننده هوشمند را تشویق كنیم مستقیماً به پیوستها از ص 20 به بعد متن اصلی كه عیناً در اینجا آورده‌ایم نگاهی بیاندازند:



Izlozba dokumentarne fotografije o
porusenim i ostecenim dzamijama: Sarajevo, april 1995 [exhibition catalogue]
(Sarajevo: Drzavna komisija za prikupljanje cinjenica o ratnim zlocinima na podrucju
Republike Bosne i Hercegovine, 1995); Kemal Zukic, Slike zlocina: rusenje islamskih
vjerskih objekata u BiH = The Evidence of Crime: The Destruction of Islamic
buildings in B&H (Sarajevo: Centar za islamsku arhitekturu, 1999); and Kemal Zukic,
Islamic Architecture in the Balkans and Bosnia and Herzegovina (Sarajevo: ISESCO,
2000). The destruction of 16 mosques in Banja Luka in May-December 1993 is also
documented in an illustrated volume by the Banja Luka journalist and local historian,
Aleksandar Aco Ravlic, Banjalucka Ferhadija: ljepotica koji su ubili (Rijeka:
AARiS, 1996). Mr. Omerdic provided us with a copy of his book and also arranged
contacts with the local Islamic communities in the municipalities to be surveyed and
with the mufti's offices (regional governing bodies of the Islamic community) in
Banja Luka, Bihac, Gorazde, Mostar, and Tuzla. The local Islamic communities in
municipalities visited in the course of the survey provided us with guides, usually
clergymen (local imams) who were personally familiar with the sites of the war
damaged mosques, as well as providing copies of unpublished photographs, extracts
from cadastral records and other documents.
Bosnia-Herzegovina Cultural Heritage Report -- p.23
Remarks: The documentation collected by the Rijaset and published in Mr. Omerdic's
book appears to be comprehensive at first glance, but as it was compiled not long
after the end of the war it has some shortcomings. This is especially so for sites in the
Bosnian Serb entity (RS) where in the first years after the war there had yet to be any
substantial returns of expelled Muslim residents and access was limited. Thus, for
some municipalities the information in the volume is somewhat incomplete and ends
up understating the actual number of mosques damaged in the war. Coverage for
Islamic heritage other than mosques, especially buildings not under the institutional
control of the Rijaset (such as dervish lodges and turbes) is also incomplete. The
damage descriptions for individual sites are at times inexact or stated in very broad,
general terms and the volume is sparsely illustrated. The information obtained from
the local Islamic Communities was usually more complete and up-to-date, was often
supported by photographs and documents, and its accuracy could be checked against
observations on site. The survey found no sites for which damage had been claimed
when none existed.
A1.4 Mr. Bekir Besic, a member of the council of the Islamic Community of Banja
Luka during the war who is now living as a refugee in Linköping, Sweden, kindly
provided a copy of a large and detailed map of Bosnia-Herzegovina, on which he has
plotted sites of mosques damaged and destroyed during the 1992-1996 war, based
primarily on the catalogue of monuments in Muharem Omerdic's book. Mr. Besic's
map provides a good visual representation of the overall pattern of damage to Islamic
religious sites in Bosnia and it is included as a supplement to this report.
Remarks: The plotting of the sites entered on Mr. Besic's map and its consistency with
the sources of documentation used has been checked and found to be reliable.
A1.5 Roman Catholic Church (07/2003). The Roman Catholic Church authorities
in Bosnia-Herzegovina have made efforts to document the wartime losses to Catholic
religious heritage in Bosnia-Herzegovina. Some of this documentation has been
published since the war, most notably in a volume entitled, Raspeta crkva u Bosni i
Hercegovini: unistavanje katolickih sakralnih objekata u Bosni i Herceogvini (1991.-
1996.) (Banja Luka – Mostar – Sarajevo: Hrvatska matica iseljenika Bosne i
Bosnia-Herzegovina Cultural Heritage Report -- p.24
Hercegovine; Zagreb: Hrvatski informativni centar, 1997). Fr. Ilija Zivkovic, of the
Ordinariate of Vrhbosna (Sarajevo), who served as the editor of that volume, kindly
provided a copy of the book as well as contact information for the local parish priests
in the municipalities to be surveyed. The Roman Catholic Bishops of Banja Luka and
Mostar also provided photographs, documents and other information. Local parish
priests in a number of the communities visited on the survey volunteered to act as
guides to sites of destroyed and damaged Catholic churches in the vicinity.
Remarks: The documentation collected by the Roman Catholic Church authorities
and published in the book edited by Fr. Zivkovic appears to be generally accurate
and reliable. While damage descriptions at times seem vague or overstated, the
majority of entries are illustrated with photographs, showing churches before and
after they were damaged. These and additional unpublished photographs provided by
local parish priests and the bishops' offices, as well as the observations of sites visited
on the survey, provided additional means of cross-checking information. The survey
found no sites for which damage had been claimed when none existed.
A1.6 Institute for the Protection of Cultural, Historical and Natural Heritage of
Bosnia and Herzegovina / Heritage Centre of Bosnia and Herzegovina (07/2003).
Before the war, this Institute was charged with documenting and protecting heritage
sites throughout Bosnia-Herzegovina. During the siege of Sarajevo, it lost both staff
members and parts of its archive of documentation. After the war, it lost its former
country-wide authority and budgetary support, as a result of the decentralized political
arrangements imposed by Dayton, and was thus in no position to carry out extensive
field investigations. Nevertheless, the Institute was able to publish an inventory of
war damage to cultural and religious monuments in Bosnia-Herzegovina, based in
part on its own work and in large part on information obtained from the files of the
Bosnian State War Crimes Commission and the religious communities. The
inventory appeared in two editions; one in English translation: A Report on the
Devastation of Cultural, Historical and Natural Heritage of the Republic/Federation
of Bosnia and Herzegovina (from April 5, 1992 until September 5, 1995), ed.
Muhamed Hamidovic (Sarajevo: The Institute, 1995), and a revised edition, only in
Bosnian, entitled: Izvjestaj o devastaciji kulturno-historijskog i prirodnog naslijedja
Bosnia-Herzegovina Cultural Heritage Report -- p.25
Bosne i Hercegovine (1992-1995) (Sarajevo: Zavod za zastitu kulturno-historijskog i
prirodnog naslijedja BiH, Centar za naslijedje BiH, 1997). The Institute also located
in its archive a number of photographs documenting the state of cultural heritage sites
before the war and generously made them available for this survey.
Remarks: Due to the limitations described above, the information published by the
Institute concerning damage to cultural heritage is based in part on documentation
collected by other sources, and thus reproduces some of their shortcomings. In a
small number of instances the same site is entered more than once, under different
names, and sometimes the number assigned as damage category for a given site
exaggerates (or in some cases understates) the actual damage. Despite such
limitations, the Institute's published inventory represents a unique effort to catalogue
the damage to the cultural heritage of all of Bosnia-Herzegovina's ethnic and
religious communities. The pre-destruction photographs of listed monuments from
the Institute's archive proved invaluable in providing positive identifications of some
sites and base-lines for damage assessments.
A1.7 Cantonal Institute for the Protection of Cultural, Historical and Natural
Heritage - Sarajevo (07/2003). The Cantonal Institute has also published a volume
documenting war damage to heritage sites in the Sarajevo area and the Institute's
restoration work since the war: Katalog obnove kulturno-historijskog i prirodnog
naslijedja Kantona Sarajevo, 1996-2000, ed. Valida Celic-Cemerlic (Sarajevo:
Kantonalni zavod za zastitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijedja Sarajevo,
2000). The volume catalogues war damage to 68 Islamic and 13 Roman Catholic
religious monuments in the Canton of Sarajevo. However, only selected sites are
illustrated. The Institute staff also kindly furnished photographs and other
documentation for this survey.
Remarks: The Cantonal Institute for the Protection of Heritage, unlike the national
institute, survived the war without damage and has not had to struggle with problems
of access to sites or institutional support. The documentation and information the
Cantonal Institute provided for heritage sites in Sarajevo was confirmed in all cases
on our site visits.
Bosnia-Herzegovina Cultural Heritage Report -- p.26
A.1.8 Regional Museum in Bihac (07/2003). The Museum of the Una Region
(Regionalni muzej "Pounja") in Bihac held an exhibition in 1997 on cultural heritage
in Una-Sana Canton destroyed in the war. Among the exhibits were about 90
mounted photographs showing war-damaged mosques, some dozens of them located
in municipalities covered in this survey (Bosanska Krupa, Kljuc, Sanski Most).
The director of the museum kindly arranged to have the exhibit panels brought
out of storage early on a Sunday morning and allowed me to photograph them. The
photographs had been taken in 1996 and 1997 (most bore automatic date stamps)
and provided valuable base-line documentation for a number of sites that had since
been altered by reconstruction.
Remarks: The mounted photographs on the exhibition panels were in the form of
enlarged color photocopies of the original shots, glued onto cardboard. In the five
years since the exhibition, some of them had bubbled up from their backings, which
made it difficult to photograph them for this survey without encountering problems of
glare and distortion. The quality of some of the resulting copy images is impaired as
a result; however, the mounted images at the museum were all inspected at first hand,
and provided information that may not be easily visible on the copy photos.
A.1.9 ICTY Investigators . Photographs documenting damage to cultural and
religious heritage, taken by Tribunal investigators during field investigations in
several of the municipalities included in this survey (Bijeljina, Bratunac, Brcko,
Doboj, Foca, Prijedor, Zvornik) were made available by the OTP for this study.
A number of these have been used in the survey database. All photo sources are
clearly indicated in the survey entries.
Remarks: Most of the ICTY photographs were taken relatively recently (2000-2002),
which means that in those areas that have seen returns of expelled populations, who
have started to rebuild their destroyed villages and mosques or churches, the photos
will sometimes show a site under construction, or a newly finished building, rather
than the ruined building that presumably preceded it. This is true for at least some
villages in most of these municipalities, except for Bratunac, where there have been
few returns and no rebuilding of mosques as of the summer of 2002. The photo
Bosnia-Herzegovina Cultural Heritage Report -- p.27
captions provided are slightly muddled in some cases, as the ICTY investigators who
took the photographs were not always familiar with the specialized terminology—for
example, sometimes a photo of a mesdzid (small mosque, often without a minaret) is
mislabeled as a "school" (mekteb = Qur'an reader's school). However, in most cases
this was not hard to sort out, using other documentation in hand.
A.1.10 Private Individuals
A number of photographs of damaged cultural and religious heritage sites were
obtained from private individuals, including colleagues and friends who have worked
in Bosnia-Herzegovina since the end of the war as OSCE election observers or for
other NGOs and humanitarian aid organizations. Among those represented by more
than one photograph are: Bernard Béné, Richard Carlton, David Harbin, Thomas
Keenan, Lucas Kello, Joann Kingsley, Jonathan Morgenstein, Donald Reeves, and
Helen Walasek. All sources of photographs and the dates they were taken are clearly
identified in the captions in the database entries.
Remarks: A number of these photographs date from the early years after the war and
show wartime damage that may no longer be evident on later photos of the same site.
A1.10 Media Accounts
An effort was made to collect any specific, first-hand accounts and published
photographs by news reporters on the destruction of cultural heritage in media reports
filed from Bosnia-Herzegovina during and after the war. Reports that were of a
general nature or that merely recycled second-hand information were discounted.
While some details such as the names and age of monuments are often garbled in
news reports, the first-hand descriptions of damage can serve to corroborate and
supplement information from other sources Excerpts from first-hand media accounts
are included in a separate field in the database entry for each site for which such
accounts were available.
Appendix 2: List of Documents Submitted
A.2.1 Survey Database, including 392 entries documenting damaged or destroyed
cultural and religious sites in Bosnia, compiled by András Riedlmayer (see par. 1.2
Bosnia-Herzegovina Cultural Heritage Report -- p.28
and 3.0 above). [1 data file]
A.2.2 Article: András Riedlmayer, “From the Ashes: The Past and Future of Bosnia’s
Cultural Heritage,” In: Islam and Bosnia: Conflict Resolution and Foreign Policy in
Multi-Ethnic States. Ed. Maya Shatzmiller (Montreal: McGill-Queens University Press,
2002), pp. 98-135. [38 pages]
A.2.3 Map of Bosnia, with sites of destroyed mosques marked in red, by Mr. Bekir
Besic, Linköping, Sweden (see par. A1.4. above). [2 sheets]
A.2.4 Report by Jolyon Naegele, on the sparing of the mosque in Baljvine, "Bosnia:
Banja Luka's Mufti Tell Of 'Four Years Of Horror'," RFE/RL.Weekday Magazine
6 September 1996. [3 pages]
A.2.5 Video clip of ITN news footage, reported by Gaby Rado from Bijeljina, showing
the destruction of the town's 5 mosques in progress (17 March 1993). [1 video cassette]
A.2.6 Report by Mort Rosenblum, on the exhumation of 41 residents of the Muslim
village of Novoseoci buried in a mass gravesite at Ivan Polje, beneath the rubble of
the destroyed Novoseoci mosque. "41 Muslims Finally Buried in Bosnia," Associated
Press, 5 November 2000. [3 pages]
A.2.7 Report from Visegrad by Maggie O’Kane, “Then they set the house on fire
and everyone inside was screaming … I was the only one who got out,” The
Guardian (London), 20 August 1992. [5 pages]
A.2.8 Report, including interview with Simo Drljaca by Chuck Sudetic, "Serbs'
Gains in Bosnia Create Chaotic Patchwork," New York Times, 21 August 1992.
[6 pages]
A.2.9 Decisions on the Admissibility and Merits of the Human Rights Chamber
of Bosnia-Herzegovina in cases brought by the Islamic Community of Bosnia and
Bosnia-Herzegovina Cultural Heritage Report -- p.29
Herzegovina against the Republika Srpska, concerning the sites of mosques destroyed
during the war in the towns of Banja Luka, Bijeljina, Janja, Zvornik, and Divic:
case no. CH/96/29 (11 June 1999) [38 pages];
case no. CH/98/1062 (9 November 2000) [24 pages];
case no CH/99/2656 (6 December 2000) [25 pages].
and in the case of Father Tomislav Matanovic, Catholic parish priest in Prijedor
case no.CH96/1 (11 July 1997) [9 pages]
A.2.10 Documentation on the Destruction of the National Library.
A.2.10.1 Documentary "Burning Books: The Destruction of a National Library"
directed by Knut W. Jorfald (Engarde Film, 2002), including original video footage
of the destruction of the National Library in August 1992 and interviews with
eyewitnesses [1 video cassette]
A.2.10.2 Report filed from the scene of the burning library by Kurt Schork (Reuters),
"Jewel of the city destroyed by fire," The Times (London), 27 August 1992. [1 page]
A.2.10.3 Report filed from the scene of the burning library by John Pomfret,
"Battles for Sarajevo intensify as Bosnian peace conference opens," Associated
Press, 26 August 1992 [2 pages]
A.2.10.4 Questions sent to Dr Fahrudin Kalender by András Riedlmayer and
Matej Vipotnik, (11 September 1996) concerning the 25-26 August 1992 attack
on the National and University Library in Sarajevo. [2 pages]
A.2.10.5 Eyewitness statement of Dr Fahrudin Kalender concerning the attack
on the National and University Library, Sarajevo; Dr Kalender's signed statement
(in BCS) received by fax from Sarajevo 5 October 1996. [4 pages]
A.2.10.6 English translation of statement by Dr Fahrudin Kalender (translated
by András Riedlmayer and Ellen Elias-Bursac). [4 pages]
Bosnia-Herzegovina Cultural Heritage Report -- p.30
A.2.10.7 Summaries of eyewitness statements by residents of the Sarajevo
neighborhood overlooking the National Library and Sarajevo firemen who were
present at the fire, interviewed by Matej Vipotnik (July 1996) [English] [5 pages]
A.2.10.7.1 Audiotape of eyewitness statements by residents of the Sarajevo
neighborhood overlooking the National Library and Sarajevo firemen who were
present at the fire, interviewed by Matej Vipotnik (July 1996) [BCS] [1 cassette]
A.2.10.7.2 Photographs showing vantage points of eyewitnesses to the destruction
of the National Library, interviewed by Matej Vipotnik (July 1996) [11 digital
photos]
A.2.10.8 Article by Dr Fahrudin Kalender, "Stanje fondova Nacionalna i
univerzitetske biblioteke prije i poslije katastrofalnog pozara," (Conditions of the
collections of the National and University Library before and after the catastrophic
fire)Bibliotekarstvo (Sarajevo), 1992-1996, vol 37-41, (1997) pp. 26-29. [6 pages]
A.2.11 Documentation on the Destruction of the Oriental Institute in Sarajevo.
A.2.11.1 Article by Lejla Gazic, "Stradanje Orijentalnog instituta u agresiji na Bosnu i
Hercegovinu 1992.-1995." Orijentalni institut u Sarajevu: 1950.-2000. = The Institute for
Oriental Studies in Sarajevo: 1950-2000 (Sarajevo: The Institute, 2000): 24-29. [6 pages]
A.2.11.2 English translation of above article by Lejla Gazic, "Destruction of the Institute
for Oriental Studies during the Aggression against Bosnia and Herzegovina, 1992-1995."
Orijentalni institut u Sarajevu: 1950.-2000. = The Institute for Oriental Studies in
Sarajevo: 1950-2000 (Sarajevo: The Institute, 2000): 30-35 [6 pages]
A.2.11.3 Article by András Riedlmayer, "Convivencia under Fire: Genocide and
Book-burning in Bosnia,” The Holocaust and the Book: Destruction and
Preservation, ed. by Jonathan Rose. Studies in Print Culture and the History of the
Book (Amherst: University of Massachusetts Press, 2001): 266-291. [26 pages]
Bosnia-Herzegovina Cultural Heritage Report -- p.31
A.2.12 Information reports on the Destruction by War of the Cultural Heritage
in Croatia and Bosnia-Herzegovina, presented by the Committee on Culture and
Education (Strasbourg: Council of Europe, Parliamentary Assembly, 1993-
-1997): [First] information report... 2 February 1993. Doc. 6756 -- 2nd information
report... 17 June 1993. Doc. 6869 – 3rd information report… 20 September 1993.
Doc. 6904 -- 4th information report... 19 January 1994. Doc. 6999 -- 5th information
report... 12 April 1994. Doc. 7070 -- 6th information report... 31 August 1994. Doc.
7133 -- 7th information report... 15 May 1995. Doc. 7308 -- 8th information report...
28 June 1995. Doc. 7341 -- 9th information report ... 19 January 1996. Doc. 7464 --
10th information report... 24 January 1997. Doc. 7740