انار ویراست پنج 5

انار

5.  دوكاندول¹یافته­های پژوهش دشـوار/شاقّ/دقیق/طاقت­فرسای خود درباره پراکندگی انار (Punica granatum)، تنها جنس در تیره اناریان (Punicaceae) را که جز  دوگونه ندارد، چنین جمع‌ می‌زند: "پایان سخن اینكه داده‌های گیاه‌شناختی، تاریخی، و لغت‌شناختی همگی گویای آنند كه گونه امروزی انار بومی ایران و برخی كشورهای همجوار آن است.  كشت انار پیش از تاریخ آغاز شد و گسترش آن در همان آغاز، نخست به سوی باختر و سپس به سوی چین، موجب شد كه بومی شدن آن در كشورهای دیگر لغزشی درباره خاستگاه راستینش  پیش آرد، زیرا در این سرزمین ها انار فراوان است، دیرینگی دارد و ماندگار بوده است."  براستی انار خودرو از زمین­های سنگلاخ ایران، بویژه كوه­های كردستان ایران، بلوچستان و افغانستان خیزد.  دربست با دوكاندول همداستانم و همچنان كه خواهیم دید،  پژوهشی كه در پی می‌آید آن را بروشنی تأیید می‌كند، و نظر انگلر² که گوید انار در یونان و مجمع‌الجزایر آن خود روست واز همین رو بومی آسیای پیشین/متقدم/anterior Asia/ Asia Previous/Asia Anterior و بخشی از شبه جزیره بالكان بوده و بسا که گسترشش در ایتالیا و اسپانیا در پی‌كشت در دوره تاریخی انجام شده باشد هیچ تغییری در نظرم نمی ‌دهد.  نخست اینکه همچنان كه بوشان گفته³، این درختان که گفته اند در یونان خودرویند، چنین نبوده بلكه از حالت بستانی خارج و خودرو گشته اند⁴.  دو دیگر، گیریم كه چنین باشد، کلیه واگویه­های باستانی یونان درباره انار تنها به گونه بستانیش بر می گردد و هیچ کجا سخنی از خودروی آن نیست؛ و این گمانه زنی شِرادر⁵، به پــیروی از انگلر، كه واژه یونانی رود Ροδ [Ροδιά] در اصل به‌ گونه خودروی بومی یونان گفته می ‌شده و بعد ها به صنف بستانی هم داده شده هیچ پایه ای ندارد.  همان‌طور كه زین پس نشان خواهم داد، این واژه یـونانی از زبانی بیگانه وام گرفته شده است.  دوكاندول بجا گوید بومی شدن این درخت در حوزه  مدیترانه در واقع گسترش منطقه اولیه كشت آن بوده؛ و هن بدرستی تمام كشت آن را از دسـت یونانیان پسا هومری دانسته گوید از آسیای کِهین/آناطولی [هروم] گرفته ‌اند. 

بوشان¹ این نگر را كه انار بومی اروپا باشد از بیخ نابجا می‌داند، و مـــــــیهن انار سُقُطری Punica protopunica را كه بلفور (Balfour) جزیره سُقُطری (Socotra) می‌دانست، جنوب عربستان خوشبخت[یمن] (Arabia Felix ) پیشنهاد می‌كند، هرچند نمی گوید چگونه این درخت از این مركز به دیگر سرزمین­ها دامن کشیده است.  وی  در برابر نتیجه‌ گیری­های لوره در مورد مصر که می گوید این درخت ازدوره دودمان هیجدهم بومی مصر شد می ایستد، اما نكته پیشنهادی اصلی وی را كه نام مصری انار وام‌ واژه ای سامی است نادیده می‌گیرد².   نظریه بوشان با تمامی دانسته‌های تاریخی ناساز است و بی خریدار. 

[برخی] گمان کرده اند در اوستا درخت انار ذیل hadhdnaepatd^[1] آمده³، كه چوبش در افروختن آتش و آبش در ساغرریزی آئین  قربانی بکار می رفته  است؛ اما این تنها تفسیر پارسیان هند و زرتشتیان یزد است و ناروشن.  به هر روی از میوه انار در نوشته های پهلوی یاد شده است (ص 193 كتاب پیش رو ). 

نویسندگان مسلمان و جهانگردان اروپایی بارها از انار ایرانی یاد كرده‌اند و نیازی به آوردن همه آنها در موضوعی یکسره  شناخته شده نیست.  نــــــگاهی به [فارسنامه] توصیف ولایت فارس ایران¹ و آوردن  برگرفته زیر از آدام اولئاریوس ما را بس:²

"در آنجا ناربُن، بادام و انجیر بدون ترتیب و تربیت می‌روید، بویژه در استان کیلان [كذا] كه بیشه هائی از این درختان هست.  انار خود رو كه کمابیش در همه جا،  بویژه در قره باغ یافت می‌شود طعمی گزنده یا ترش دارد.  انار را دان کرده دانه‌هایش را ناردان ‌گویند و داد و ستد آن بس شکوفاست.  ایرانیان پس از خیساندنش در آب و آبگیری با پارچه در کار چاشنی‌های خود کنند و به چاشنی‌های آنها رنگ و طعمی خواستنی می‌دهد.  گاه آب انار را جوشانده نـگاه داشته در میهمانی­ها درکار خوشرنگی برنج کنند و این رب به برنج طعمی ‌دهد روی‌هم‌رفته خوشایند.  بهتـرین انار از چِشت و قزوین است اما درشت‌ترینش از قره­باغ Karabag خیزد."

میرزا حیدر از اناری گوید که تنها  از بلورستان (كافرستان) خیزد؛ شیرین و ناب و خوش­مزه با دانه‌های سفید بس شفاف³.  

"انگور، خربزه، سیب، انار و بواقع تمامی میوه‌های سمرقند نیکوست."⁴ انار خجند در نکوئی زبانزد بود⁵.   جهانگیر شاه در روزنامه خاطرات/جهانگیرنامه/توزک جهانگیری از نار شیرین یزد و انار ملس فراه  یاد کرده گوید آوازه انار یزد عالمگیر است¹.   كرافورد² گوید "تنها انار نیکوئی كه دیده‌ام براستی همانی است كه كاروان­ها از سرزمین­های خاوری ایران به بخش­های شمالی هند ‌آرند."

بنا بر متن باستانی ‎‎‎Yu yan tsa tsu³ وزن انــــار مـصر (Wu-se-li, *Mwir si-li, Mirsir)⁴ در سرزمـین اعراب (تا‌ـ‌شی Ta-ši، تاجیك *Ta-dzik) به پنج و شش كَتی [هر كتی: 680 گرم] می‌رسد. 

در مورد انار هم حدیث ورود به چین به دست سردار چان کی‌ین هست.  اینجا هم مثل داستان گردو این اندیشه تنها در نوشته‌های نویسندگان بعد از دوره هان بچشم می‌خورد.  نخستین بار لو كی (Lu Ki)، كه در فرمانروائی دودمان تسین باختری (265 تا 313 م.) می‌زیست، در كتاب خود یو تی یون شو    Yü ti yün šu این داستان را آورده است. تسی مین یائو شو  Ts'i min yao šu نوشته كیا سه‌ـ‌نیو (Kia Se-niu) که در سده ششم وارث این متن شده⁵  گوید چان کی‌ین در هجده سالی كه فرستاده دودمان‌ هان در سرزمین های بیــــگانه بود ته یو لین t'u-lin  ‌را یافت، و این نام همان نان-شی-لیو   nan-ši-liu است.  ایــــــن داستان در   Po wu či ⁶ نوشته چان هوا و در ‏Tu i či نوشته لی یو (Li Yu)    (یا لی یوان/ Li Yüan) از دوره تانگ واگفته شده.  گواه رسمی دیگر را كه نمایانگر پذیرش این باور در آن دوره است در Fun ši wen kien ki نوشته فون ین  (Fun Yen)   از دوره تانــگ ‌توان یافت⁷، كه گوید چان کی‌ین در سرزمین های باختری تخم  ši-liu و یونجه (مو-سو) (mu-su) را بدست آورد و اینكه، این دو را امروزه در همه جای چین می‌توان یافت.  كائو چن  (Kao Č'en) در دوره سونگ همین داستان را واگفته¹.   چن هائو‌ـ‌تسه (Č'en Hao-tse) در كتاب خود، هوا کین Hwa Kin،² كه به سال 1688 منتشر شده، با بی­گمانی استوار می­گوید تخم  انار از سرزمین نان‌ـ‌سی (Nan-si) یا آن‌ـ‌سی (An-si) (Ngan-si An-si) (پارت) آمده، و چان کی‌ین آن را به چین آورده است.  در زندگینامه چان کی‌ین چنین چیزی نیست و در سالنامه‌های هان نیز نامی از انار نیامده.³  نمی توان به درستی گفت انار کی به چین رفته، اما پیش ازسده های سوم و چهارم ترسائی هیچ جا نام این درخت را ننگاشته­اند⁴.

لی شی‌ـ‌چن (Li Ši-čen) نام نان-شی-لیو nan-ši-liu را به کتاب پی لو  Pie lu می بندد، اما هیچ از آن نمی آورد و از همین رو ماجرا روشن نمی‌شود⁵.   نخستین نویسنده ای  كه لی‌شی‌ـ‌چن سخن او را درباره انار می آورد تائو هونک ین (T'ao Hun-kin) (452 تا 536 م) است كه گوید "انار، بویژه گل­هایش، زیباست و از همین رو مردم زیاد می‌كارند.  چون از خارج آمده بلند جایگاه تر شده است.  دو گونه دارد: ترش و شیرین، كه پزشكان تنها ریشه انار ترش را کار گیرند".  برپایه Ts'i min yao šu، كو هون  (Ko Hun)  از سده چهارم در كتابش،   Pao p'u tse، از روییدن liu  تلخ  بر سنگلاخ کوه­ها سخن گفته است.  راست اینکه انار درست در همین جاها می‌ بالد.  سو سون از دوره سـونگ گوید انار در آغاز در سرزمین های باختری (Si yü  ) می رُست، ولی اینک در همه جا یافت می‌شود؛ اما نه او و نه هیچ نویسنده دیگر بروشنی روزگار و خاستگاه دقیق این درخت را تعین نكرده اند.  در Yao sin lun، Pen ts'ao ši i، و Pen ts'ao yen i ¹ تنها نكته‌ای در باره ویژگی­های گیاه‌شناختی آمده و در هیچ یک چیزی نمی‌توان یافت كه ازنگاه تاریخی اهمیتی داشته باشد. 

تسو سه   (Tso Se) كه در سده سوم در فرمانروائی دودمان وو (222 تا 280م) می‌زیست در "شعری در ستایش پایتخت وو"        از انار (ši-liu) نـام بـرده است.  پـان یو  (P'an Yo) ’ شاعر سده چهارم ترسائی‘ ‌گوید: "درخــت انار شگفت ترین درخـت شاهنشاهی و میوه آن نامی‌ترین میوه استان های نه‌گانه است².  هزار دانه درون پوسته ای جای گرفته‌اند و آنچه تکدانه می‌نماید دَهدانه است." 

در تسین لون نان کی کو چو   Tsin Lun nan k'i kü ču "حاشیه ای بر اوضاع دوره لون‌ـ‌نان [397 تا 402 م]"، نكته زیر آمده است³: "انارهای (nan ši liu) سرزمین  لین یوان (Lin-yüan) در ووـ‌لیـن  (Wu-lin)  ‌⁴ به بزرگی فنجان‌ و ناترش‌ اند.  هر شاخه این درختان شش انار ‌آرد." 

لو هویی (Lu Hui)  از دودمان تسین، در كتابش،   Ye čun Ki⁵، گوید  در باغ شی‌ ‌هو (Ši Hu)  انــــــــارهایی بود با دانه‌هائی به بزرگی فنجان كه ترش هـــــــم نبود.  شی هو یا شی كی‌ـ‌لون (Ši Ki-lun)   از سال 335 تا 349 م.  با پیشنام تایی تســــو  (T'ai Tsu) ی دودمان هو چائو، یعنی "شهیار خدایگان شاهنشاه" (کو-شی تیِن وان) (Kü-še t'ien wan) فرمان راند و پایتخت را به یه  (Ye)، سرزمین  امروزی  لین چان (Lin-čan)  در بخش چان‌ـ‌ته (Čan-te)  در هو‌ـ‌نان، برد.¹

كتاب کو کین چو   Ku kin ču ² نوشته تسویی پائـــو (Ts'ui Pao) در میانه سده چهارم در سخن از دارابــی (Citrus grandis) pumelo یادی از انار کرده و همسانِ دارابی­اش دانسته است.  در Ts'i min yao šu (همان جا) شیوه كاشت انار آمده است. 

سالنامه ‌Annals دودمان لیو سونـگ (Liu Sung)، 420 تا 477 م (Sun šu) سون شو چنین گوید: "در پایان دوره یوان کیا Yüan-kia (424 تا 453 م)، زمانی كه تایی وو (T'ai Wu) (424 تا 452 م)  از دودمـــان وی (Wei) شهر كو (Ku)  را گشود³،  فرمان داد پی نیشكر و انار نان شی لیو ^[2](nan ši liu) بگردند.  چان چ آن (Čan Č'an)   گفت كه انار، شی لو (ši-liu) از یه (Ye) می‌آید".  این همان جائی است كه پیشتر نام بردیم. 

کتاب  سیان کو کی  Sian kwo ki ⁴ گوید ازسرزمین  لون‌ـ‌كان  (Lun-kan)⁵ انار، شی لیو (ši liu) های نیک خیزد.  این نمونه­های گوناگون نشان می‌دهد كه درخت انار در آغاز ویژه ی برخی سرزمین­ها دانسته می‌شد و همین نشانه گسترش گام به گام کشت آن بوده است.  گویا هیچ‌ یك از نویسندگان چین باستان از نخستین خاستگاه انار و نیز چگونگی و روزگار انتقال آن به چیزی چین نمی دانسته‌اند. 

بر پایه داده های كتاب کوان چی    Kwan či که كوئو یی‌ـ‌كون   (Kwo Yi-kun)  پیش از 527 م نگاشته، بدان شـــــكل كـــه  در تسی مین یائو شو Ts'i min yao šu نقل شده، دو رقم انار، نان شی لیو(nan ši liu)، ترش و شیرین تفکیک شده‌اند؛ همان­کاری كه تائو هون‌ـ‌كین (T'ao Hun-kin) كرده است¹.   پیش از این نیز تئوفراستوس چنین كرده بود². همچنان كه پیشتر گفته شد، یك صنف انار ترش نیز داشتند.³

این هم شایان توجه بسیار است كه تك نمونه ناربُن­ی را می شناسیم كه به خودروئی برگشته است.  این نكته در لو شان کی Lü šan ki ⁴ آمده: "بر قله هیان‌ـ‌لو فون  (Hian-lu fun) ("قله بُخورسوز") صخره ای است که چندین تن توانند بر آن نشست.  در آنجا ناربن/شان شی-لیو ئی (šan ši-liu)   است كه از فراز صخره به پایین خم شده.  این درخت در ماه سوم شكوفه می‌كند.  در رنگ به انار [بستانی ] ماند، هرچند كوچكتر و سرخِ تابان.  وقتی این گل­ها می شکفد، كاسه گل ارغوانی آنها با سایه‌روشن‌های درخشان و جذاب نمایان شود."  یكی از اشعار لی ته‌ـ‌یو (Li Te-yü)     (787 تا 849) با این واژه ها  آغاز می‌شود: "در برابر كلبه‌ام ناربن­ی ست خودرو."⁵

فَگسین/فا هی‌ین (Fa Hien)  جهانگرد بلند آوازه  بودایی در كتـــابش فو کوو کی  Fu kwo ki ("روزنامه سفر پادشاهی­های بودایی") كه پیرامون سال 420 ترسائی نوشته، گوید هنگام سفر در سِند بالا/علیا، همه گیاهان منطقه را متفاوت با گیاهان سرزمین‌ِ هان دیده، جز خیزران، انار و نیشكر كه هر دو جا یافت می‌شده.⁶ همین قطعه نشان می‌دهد فَگسین/فا هی‌ین با درخت انار در چین آشنا بوده است.  هوان تسان (Hüan Tsan) در سده هفتم گفت انار در همه جای هند می‌روید¹. سلیمان (یا هر كس دیگر كه نویسنده این متن بوده) در سال 851 ترسائی بر فراوانی انار در هند تأكید كرده است².   ابن‌بطوطه گوید در هند ناربُن دو بار در سال بار آرد و بر پُرباری­اش در جزایر مالدیو [دیبِجات، دیباجات/دیوِهی] انگشت می گذارد³.   انار بی‌دانه از كابل به دربار اكبرشاه رسید⁴. 

بر پایه نان ت'سی شو Nan Ts'i šu یا تاریخ تسی جنوبی (479 تا 501 م)، تألیف سیــائو تسه‌ـ‌هی‌ین (Siao Tse-hien) در آغاز سده شانزدهم انار در فو‌ـ‌نان (Fu-nan) (كامبوج) کشت می شده است⁵.   چو تا‌ـ‌كوان/ژو-تاغوان (Čou Ta-kwan) [Zhou Daguan] از دودمان یوان نیز در كتابش "رسوم كامبوج" همین گوید⁶.   در هان‌ـ‌چو/هانگژو (Han-čo) [Hangzhou] انارهای درشت و سفــید یو لیو  yü liu (لیو "یشمی") نام داشت، و انار سرخ را پست‌تر یا درجه دو می‌شمردند⁷. 

کهن نام­های زیر را برای انار نگاشته اند:

(1)  دو-لیم، تو-لین t'u-lin، *du-lim.  فزون بر كتاب پو وو چی Po wu či، فغفور/بغپور یوان (yüan) از دودمان لیانگ (Liang) در ستایش انار این نام را بکار برده است⁸.   هیرت⁹ این واژه را با واژه ادعایی هندی داریم darim یكی می‌داند؛ و به گفته وی، باید چان کی‌ین این نام هندی را به چین آورده باشد اما نگفته چگونه چنین چیزی شدنی است.  نام سنسكریت انار (كه گویا هیرت هم از آن یاد  كرده)دادیما dādima یا دالیما dālima و نیز دادیموا dādimva است كه به شكل دِلیما delima وارد مالایایی شده است¹.   روشن است كه آوانگاشت چینی ارتباطی با این واژه دارد؛ اما به ‌همین اندازه هم روشن است كه صورت چینی واژه را نمی‌توان به طور كامل بر این پایه  توجیه كرد، چرا كه تنها به دو-لیم *du-lim منتهی می‌شود و نه به دالیم dalim.  دو احتمال می رود : آوانگاشت چینی می تواند مبتنی بر شکلی چون دالیم *dulim، دادیم *dudim در یــــــكی از گویش­های بومی هند یا اپبرمشه بوده²، یا بر پایه واژه‌ای به همین صورت از گویشی ایرانی. 

مسئله از آنرو پیچیده‌تر می‌شود که هیچ واژه ایرانی باستان برای این میوه در دست نیست³.   اما به هر روی روشن است كه در آوانگاشت چینی هیچ واژه سنسكریتی در نظر نبوده و گرنه در فرهنگ­های سنسكریت‌ـ‌چینی یافت می شد.  این حقیقت به جای خود باقی است كه واژه تو-لین t'u-lin  در این فرهنگ­ها و مهمتر از همه در فان یی مین یی تسی Fan yi min yi tsi نیامده؛ و تا آنجا كه من می‌دانم در نوشته های بودایی چینی هیچ اشاره‌ای به انار نشده.  از این گذشته، چینی­ها، برخلاف معمول خود در این گونه موارد، نمی‌گویند كه این واژه خاستگاه سنسكریت دارد؛ تنها اطلاعات قطعی كه به دست داده‌اند این است كه سردار چان کی‌ین آن را با خود به چین آورده است؛ در واقع می‌توان نتیجه گرفت که چینی‌ها می‌پنداشتند این واژه از سرزمین های ایرانی كه چان کی‌ین به آنها سفر كرده بود آمده است.  بدین ترتیب، *dulim، dulima، یا *durim، durima باید نام انار در یكی از زبانهای ایرانی بوده باشد. 

(2)   tan-žo، *dan-zak، dan-yak، dan-n'iak.  این دو نام  در کو کین چو در Ku kin ču¹ و یو یان تسا تسوYu yan tsa tsu  ²آمده.  گویا آوانگاشت باشد هرچند نگفته‌اند از چه زبانی.  بگمانم بنیادش واژه­ای است ایرانی هنوز ناشناخته، اما هم­جنس‌های آن را می‌توان از واژهای فارسی dānak (دانك: "دانه كوچك") dāna ("دانه، توت، هسته میوه، بذر غله یا میوه") دانگو dāngū ، ("قسمی دانه") ، شینا دانو dānu Šina ("انار")³؛ واژه های سنسكریت دانیکه dhanika، دانایکه dhanyāka یا دانائیاکه dhaniyaka ("گشنیز"؛ درست تر بگوئیم، "غلات") به دست آورد.  مفهومی که این دست واژه‌ها به ذهن می آورد مانند همان است كه بنیان واژه لاتین گراناتوم granatum بر گرفته از گرانوم  granum ("دانه") بــوده؛ بسنــــــجید با کورن­اِپِل cornappel آنگلوساكسون و پومگرانِت pomegranate انگلیسی ("سیب پردانه"). 

(3) نان شی لو  nan ši liu یا شی لو   ši liu.  این آوانگاشت معمولاً به معنای "گیاه لیو liu از سرزمین های نان (Nan) و شی (Ši) یا سرزمین نان شیء (Nan-ši)" گرفته می‌شود.  این نظر در كتاب پو وو چی Po wu či آمده كه گفتیم از افسانه چان کی‌ین و نام تئو-لین  t'u-lin یاد کرده می افزاید مراد  تخم  liu از سرزمین های نان و شی بوده؛ از همین رو، پس از بازگشت چان کی‌ین به چین نام نان-شی-لو nan-ši-liu اختیار شد⁴.  

برتشنایدر گوید نان (Nan) و شی (Ši) سرزمین های كوچكی وابسته به كان (K'an) در دوره هان بودند.  در دوره تانگ، بخارا را نان (Nan) و تاشكند را شی (Ši)  می گفتند؛ اما دشوار توان پذیرفت كه این دو نام جغرافیایی (روشن نیست از چه رو ) در نامگذاری خاستگاه انار در آمیخته و یكی شده باشند.  این گمان بهتر است که شاید نان سی  nan ši ، آن- سِک  *an-sek، آن-سَک an-sak، آر-سَک ar-sak، نمایانگر یك نام و برابر با ارشك (Arsak)، نام دودمان پارتی و همسنگ با نان-شی nan-si ،  آر-شیک*Ar-sik، و نان-شی nan-si، آر-سای  *Ar-sai باشد.  در واقع بهترین آوانگاشت ممكن در این گروه است.  پر پیداست که باید انتظار داشت خود چینی‌ها داستانی جالب و دقیق درباره چگونگی و روزگار انتقال این نام شگفت آور كه در میان نام­های چینی گیاهان بی‌مانند است بدست دهند¹؛ اما هیچ چیز به این مضمون ثبت نشده و اگر هم بوده، گویا از دست شده.  این نكته نیز آشكار است كه نام‌ـ‌گیاه لیو  liu (*riu، r'u) آوانگاشت واژه‌ای ایرانی است و چینی‌ها این نام را به‌صورت كامل از مردمی ایرانی بیرون از سرزمین پارت گرفتند كه خود این درخت یا درختچه را از منطقه‌ای پارتی دریافت كرده و از همین رو "انار پارتی" اش نامیده بودند.  دور است كه كشت انار یکراست از سرزمیــــــن پارت به چین رفته باشد؛ در واقع به ناچار باید گمان كنیم كه این رفتن فرایندی گام به گام بوده كه در آن مانگاه­های خارج از خاك اصلی ایران مثل سغد و تركستان نقش اصلی را داشته‌اند.  واژه­ای سغدی برای انار می‌شناسیم كه ن­ر­خ n'r'kh نوشــــــــته می‌شود و گوتیو²  آوایش  آن را به صورت نارَک(ه) *nārāk(a) بازسازی كرده كه بر پایه انار-اَکه  *anār-āka شكل گرفته.  این واژه را باری دیگر در واژه فارسی انار (anār) می‌یابیم كه مغولان آن را به همین شكل پذیرفتند، اما اویغورها همان را به صورت نارا nara ‌كار گرفتند.  به هر روی، بر پایه آوانگاشت چینی ‌توان گفت بی گمان نامی باستانی به صورت رو، ریو *riu، *ru در یكی از گویش­های ایرانی بوده است.  از دید من، این واژه ایرانی از دست رفته همزمان پایه واژه یونانی  رویا  ροιαیا ردا ρδα بوده كه تا كنون خاستگاهش توضیح داده نشده یا نادرست توضیح داده شده³‌‌ و مبنای نام انار در زبا­های سامی، ریمون rimmōn عبری، رُمّانrummān عربی، رُمان rūmān امهری، رومُنو rūmōnō سریانی، روماّنا rummāna آرامی كه واژه مصری ارهمانی arhmāni یا انهمانی anhmānī (ارمان erman یا هرمان  herman قبطی) است¹.  

(4)  žo-liu، *zak (yak، n'iak)ـ‌(riu) liu.  این تركیب پیوندی برساخته از عناصر بند های 2 و 3 را می‌توان در فرهنگ/قاموس کوان یا  Kwan ya نوشته چان یی (Čan yi) پیرامون سال 265 ترسائی یافت².   پان یو (Pa'n yo)، شاعر سده چهارم، كه پیشتر از او یاد شد، نیز این واژه را به كار برده است³.   واپسین سخن اینكه می‌توان ریشه این واژه را نیز در سرنمونی ایرانی یافت.  واژه ژاپنی زوکورو zakuro   ザクロبر پایه این صورت چینی ساخته شده است⁴. 

هرچند شواهد تاریخی سرراست در دست نیست، نام­های چینی برای این درخت به روشنی زبان­های ایرانی را نشان می دهند.  افزون بر این، چینی‌ها خود این درخت را بیگانه می‌دانند و گویا ورود آن به چین نخستین بار در نیمه دوم سده سوم ترسائی بوده است. 

از دید من، شاید در نخستین سده های میلادی درخت انار باری دیگر از سرزمین های ایرانی به هند رفته باشد.  در منابع ودایی، پالی یا نوشته های کهن سنسكریت نامی از این درخت نیست و خاستگاه  واژه دالیما [در بنگلادش دالیم dālim ] dālima، دادیما dādima و جز آن را می‌توان در واژه ایرانی دولیم (آ) *dulim(a) یافت كه باید برپایه آوانگاشت چینی بازسازی شود.  چنانکه از نام كهن انار در تبتی برمی‌آید بال-پوی سیو-شین bal-poi seu-šin ("درخت سیو­ی seu نپال")‌ـ‌ـ‌گویا تبتی‌ها این درخت را از نپال گرفته باشند⁵.   انار از هند به مجمع‌الجزایر مالایا و كامبوج برده شد.  هم دالیم dalim در چامی و هم تاتیم tãtim در خِمِری¹ بر پایه  واژه سنسكریت ساخته شده‌اند.  شاید آن گونه از انار كه پوستی كاغذی داشته و در قلمر نان‌ـ‌چائو   (Nan-čao)از یون‌ـ‌نان بر می خاسته و در كتاب یویان تسا تسو Yu yan tsa tsu یاد شده،² نیز از هند به آنجا آمده بود.  جان اندرسن³ انار را از محصولات یون‌ـ‌نان  شمرده. 

شراب انار از روزگاران کهن در سرتاسر خاور پیشین شناخـــــته بوده است.  در (Vulgata: mustum) Cant.VIII, 2 از آن به نام آسیس āsīs و متون مصری به نـــــــــام سِدِ­ایت šedeh-it یـــاد شــــده است.⁴ دیوســكوریـــــدس⁵ از شراب انـــــــــــــــار (رودیتیس هیناش) (ροδίτης οίνος) [Roites — Rhoa — Punicagranatum] گوید.  یه‌ـ‌لو چو‌ـ‌تسای (Ye-lu Č'u-ts'ai) در كتاب سی یو لو Si yu lu (شرح سفرش به ایران، 24-1219) با یاد از انار خجند "به بزرگی دو مشت و طعمی  ملس " گوید آب سه یا پنج میوه را جام کرده نوشـابه‌ای نیکو  سازند⁶ در ســـرزمین تون‌ـ‌سون (Tun-sün)  (تناسریم/Tenasserim تانینتاریی Tanintharyi) درختی شراب نام هست چون ناربُن؛ شیره گل­هایش را گرد کرده در كوزه‌ می­ریزند و پی چند روز شرابی نیک ‌شود⁷. مردم هایی‌ـ‌نان (Hai-nan) نارگل را برای تخمیر و شراب اندازی بکار می ‌گرفتند.⁸   هیچ کجا اشاره‌ای به شراب اناری چینی‌ها نیافته‌ام و اصلاً نمی‌دانم براستی انار شراب می‌اندازند یا نه. 

می‌دانیم كه در چین انار با  دانه‌های پرشمار نماد پر فرزندی است. انار مبدل به نماد ضدیت با کاهش زاد و ولد^[3] شده است. کهن ترین اشاره به این معنای نمـــادین را در كتـــاب        Pei ši   می‌توان یافت كه گوید  در عروسی شاه نان‌ـ‌ته (Nan-te)   از دودمان تسی  (Ts'i)   با دختر لی تسو‌ـ‌شو (Li Tsu-šou) دو انار پیشكش كردند.  پدر اروس/عروس روشن ساخت دانه‌های فراوان انار نشانه آرزوی پسران و نوه‌های ذکور پرشمار است.  هم از اینروست که هنوز هم  در آئین  ازدواج انار پیشکش کنند یا به هر روی در جشن عروسی نقشی دارد¹.^* در یونان امروز نیز همین رسم را دارند.  عرب رسم دارد وقتی عروس برابرخیمه داماد فرود ‌آید، اناری دستش ‌دهند تا در آستانه خیمه به زمین کوفته بشكند و نار دانه‌ها را به درون ‌پاشد².  عرب را مردی آرمانی است که چون انار: تلخ و شیرین؛ نرمخوی و مهربان با دوستان در امن وامان؛ با خشمی بجا گاه دفاع از حق خود یا همسایه باشد³.

---

1. A. de Candolle, Origin of Cultivated Plants, p. 240.

2. در:

Hehn, Kulturpflanzen, p. 246 (8th ed.).

3. G. Buschan, Vorgeschichtliche Botanik, p. 159.

4. در هر حال نمی‌توانم این نظر بوشان را بپذیرم كه نمونه‌های خودرو  انار در ایران و شمال باختری هند نیز به این رده تعلق دارند؛ وسعت منطقه بیش از آن است كه تفسیری چنین محدود را برتابد. در این مورد، بوشان بی‌طرفانه نظر نمی‌دهد، زیرا می‌خواهد گمان خود را بر این پایه که عربستان زیست‌بوم اولیه این درخت بوده اثبات كند (نک. صفحات بعد ).

5. در:

 Kulturpflanzen, p. 247.

1. Vorgeschichtliche Botanik, p. 159.

2. مصرشناسی امریكایی به نام مولدنكه همزمان و مستقل از لوره به این واقعیت پی‌برده است:

Ch. E. Moldenke, "Über die in altägyptischen Texten erwähnten Baume", p. 115, doctor dissertation of Strassburg, Leipzig, 1887;

چنان كه لوره (Loret, Flore pharaonique, p. 76) می‌گوید:

«مولدنكه کمابیش همزمان با من هرچند به شیوه ای متفاوت [به نتیجه‌ای] رسید كه یافته مشترك­مان را در تعیین نام مصری انار را یکسره  تأیید می‌کند.» نیز نک.: C. Joret, Plantes dans L'antiquite, Vol. I, p. 117. كتاب بوشان در سال 1895 منتشر شد؛ پُرپیداست که  او از چاپ نخست كتاب لوره كه در سال 1887 منتشر شد بهره گرفته نه چاپ دوم سال 1892،  كه ویرایشی است با تجدید نظر بنیادی و مفصل تر.

3. برای مثال، یسنا، 62، 9؛ 68، 1. نیز بسنجید با:

A. V. W. Jackson, Persia Past and Present, p. 369.

متن جکسون چنین است:

"In addition to this and the ûrvará hadhdnaepatd, or pomegranate, there is still another plant employed in the sacrifice, and it has been used in the Magian ritual since time immemorial. It is the barsom (Av. Baretman(, the twigs or sprays of which are tied in a bundle at a certain point in the sacrifice, corresponding in a distant manner to the barhi$, or straw, strewn as a seat for the divinities in the Vedic ceremonies of old."

1. G. Le Strange, Description of the Province of Fars in Persia, p. 38 (London, 1912).

نیز نک. :

D'Herbelot, Bibliothéque oriental, Vol. III, p. 188; F. Spiegel, Eranische Altertumskunde, Vol. I, p. 252.

2. Voyages of the Ambassadors to the Great Duke of Muscovy, and the King of Persia (1633-39), p. 232 (London, 1669).

3. تاریخ رشیدی:

 Elias and Ross, Tarikh-i-Rashidi, p. 389.

4. A. S. Beveridge, Memoirs of Bābur, p. 77.

5. همان، ص 8 . یه‌ـ‌ لو چو‌ـ‌ تسای نیز آنها را ستوده است:

Ye-lu Č'u-ts'ai (Bretschneider, Mediaeval Researches, Vol. I, p. 19).

1. H. M. Elliot, History of India as told by Its Own Historians, Vol. VI, p. 348.

2. J. Crawfurd, History of the Indian Archipelago, Vol. I, p. 433.

3.      Ch. 10, p. 4b (ed. of Ts'in tai pi šu).

https://books.google.ca/books?id=Z11Og4ipYHQC&pg=PA43&lpg=PA43&dq=Yu+yan+tsa+tsu&source=bl&ots=kWaNEUQzJ8&sig=i-36xFKEenrWUz4hBdouIc3E254&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiBu7iSgaPZAhWhxlQKHTyaDW0Q6AEIMjAC

4. در فارسی باستان، مودرایه (Mudrāya)؛ در عبری، Mizraim، در سریانی، Mezroye.

5. Ch. 4, p. 16b (new ed., 1896).

6. نک. ص 258 كتاب پیش رو.

7. Ch. 7, p. 1b (ed. of Ki fu ts'un šu).

1. Ši wu ki yüan  (ed. of Si yin hüan ts'un šu), Ch. 10, p. 34b.

2. Ch. 3, p. 37, ed. of 1783؛ و ص 259 همین کتاب.

3. برتشنایدر افسانه چان کی‌ین را بی‌چون و چرا واگفته (Bot. Sin., pt. I, p. 25; pt. 3, No. 280)، و همین دوكاندول (Origin of Cultivated Plants, p. 238) را به این گفته نادرست كشانده كه چان کی‌ین انار را یك و نیم سده  پیش از میلاد از سمرقند وارد چین کرد. اسمیت (F. P. Smith, Contributions towards the Materia Medica of China, p. 176)، استوارت (G. A. Stuart, Chinese Materia Media , p. 361) و هِرت (T'oung Pao, Vol. VI, 1895, p. 439). هم چنین ادعاهائی کرده اند.

4. در Kin kwei yao lio (Ch. c,p. 27)، از سده دوم ترسائی، از آن نام برده شده است: «نباید در خوردن انار زیاده‌روی كرد زیرا شُش­ها را زیان کند.» همچنان كه پیشتر گفته شد (ص 205)، ممكن است از تصریف­های بعدی باشد.

5. Čen lei pen ts'ao (Ch. 22, p. 34) چنین مطلبی از ‍Pie lu نیاورده، اما چی وو مینČi wu min ši t'u k'ao (Ch, 15, p.102; and 32, p. 36b) دو قطعه متفاوت از این کتاب آورده كه به این میوه مربوط می‌شود. در یكی خواص دارویی راستین یا ادعایی­اش توصیف شده‌ و دیگری انواع انار را برشمرده شده است بی‌اینكه كلامی درباره خاستگاه  بیگانه­اش گوید. بی­گمان این دو مطلب به این شكل در Pie lu وجود نداشته.  از آنجا که خود كتاب از میان رفته و تاریخ گذاری درست آن شدنی نیست، این بحث راه به جایی نمی‌برد. آنچه می‌توان بروشنی گفت این است كه كتاب پیش از روزگار تائو هون‌ـ‌كین (T'ao Hun-Kin) هم بوده است.

1. Ch. 18, p. 7 (ed. of Lu Sin-yüan);؛ نوشته های  دیگر را می‌توان در Čen lei pen ts'ao, l.c. یافت.

2.    نام تقسیمات كشوری چین در دوران  باستان در دوره فرمانروائی  فغفور/بغپور یو (Yü).

3. T'ai p'in yü lan, Ch. 970, p. 4b.

در باره اسناد موسوم به k'i kü ču،  نک. : The Diamond, p. 35، [این بخش در برگردان  فارسی نیامده است. م.] در كتاب Yüan kien lei han (Ch. 402, p.2) این نكته از كتاب Sun šu دانسته شده است.

4. در استان هو‌ـ ‌نان (Hu-nan).

5. Ed. of Wu yin tien, p. 12.

1. برای سرگذشت او، نک.:

Wieger, Textes historiques, pp. 1095-1100.

نكته‌ای كه برتشنایدر  پیش کشیده (Bot. Sin., pt. i, p.211) گوید فزون بر Ye čun ki نوشته لو هوئی (Lu Hui)،  كتاب دیگری به همین نام نوشته شی هو (Ši Hu) هست درست نیست؛ شی هو تنها ’’قهرمانِ‘‘ كتاب Ye čun ki است.

2. Ch. c, p. 1 (ed. of Han Wei ts'un šu or Ki fu ts'an šu).

نیز، بسنجید با ص 283 كتاب پیش رو .

3. چن‌ـ‌تین فو (Čen-tin fu) امروزی در استان چی‌ـ‌لی (Či-li).

[2] .

انار، اواخر دوره سونگ و اوائل دوره یوان حدود 1340-1200 (موزه هنر شهرستان لُس آنجِلِس)

4. در T'ai p'in yü lan, Ch. 970, p. 5b چنــــــــــــــــین آمده است؛ کتاب Ts'i min yao šu (Ch. 4, p. 14) همین متن را به Kin k'ou ki  نسبت داده است.

5. ناحیه‌ای كه امروزه شهر شون‌ـ‌ته (Šun-te) در استان چی‌ـ‌لی را تشكیل می‌دهد.

1. ص. 279 كتاب پیش رو .

2. Theophrastus, Historia plantarum, II, ii, 7.

3. پلینی (XIII, 113) پنج رقم انار برمی‌شمارد: شیرین، ترش، ملس، گزنده و شرابی.

4. T'ai p'in yü lan, Ch. 970, p.5.

كوه لو (Lü) در استان کِ­یان‌ـ‌سی در فاصله بیست و پنج لی از جنوب كیو‌ـ‌كیان (Kiu-kian) جای دارد. در سده یازدهم، چن لــــــــــــین‌ـ‌كو  (Čen Lin-kü) كتابی نوشت به نام (Wylie, Notes on Chinese Literature, p. 55) Lü šan ki؛ اما كتاب T'ai p'in yü lan در سال 983 م منتشر شده، شاید در اینجا با كتابی کهن­تر با همین عنوان سر و کار داریم. در واقع، كتـــابی به نام Lü šan ki به قلم كیــــــن شی   (Kin Ši) از دودمان هو چو هست،  و درYüan kien lei han (Ch. 402, p.2) همین متن از Čou kin Ši Lü šan ki دانسته شده است. كتابخانه جان کِریرار (John Crerar) شیكاگو (شماره 156) كتابی موسوم به Lü šan siao či در 24 فصل دارد، نوشته تسایی یین (Ts'ai Yin) كه به سال 1824 منتشر شده است.

5. Li wei kun pie tsi, Ch. 2, p.8 (Ki fu ts'un šu, t'ao 10).

6. بسنجید با:

J. Legge, A Record of Buddhistic Kingdoms, p. 24.

1. Ta T'an si yü ki, Ch. 2, p. 8b (S. Beal, Buddhist Records of the Western World, Vol. I, p. 88).

2. M. Reinaud, Relation des voyages, Vol. I, p. 57.

3. Defrémery and Sanguinetti, Voyages d'Ibn Batoutah, Vol. III, p. 129.

4. H. Blochmann, Ain I Akbari, Vol. I, p. 65.

5. Pelliot, "Le Fou-nan", Bull. de l'Ecole française, Vol. III, p. 262.

6. Pelliot, ibid., Vol. II, p. 168.

7. Mon lian lu  by Wu Tse mu  of the Sung (Ch. 18, p. 5b; ed. of Či pu tsu čai ts'un šu).

8. Yüan kien lei han, Ch. 402, p. 3b.

فزون بر این،  برپایه نقل قولی كه در یكی از یادداشت­های Pei hu lu (Ch. 3, p. 12) آمده، این نام در نسخه گمشده Hu pen ts'ao نیز آمده بوده است.

9. T'oung Pao, Vol. VI, 1895, p. 439.

1. J. Crawfurd (History of the Indian Archipelago, Vol. I, p. 433).

جی. کرافورد در تاریخ خود این واژه بر گرفته از عدد پنج در زبان مالایایی دانسته شده چرا كه انار به پنج خانه تقسیم شده است. پُرپیداست که این گفته چیزی نیست جز ریشه‌یابی عامیانه. روشن است كه این میوه از هند وارد مجمع‌الجزایر مالایا شده است؛ در این مجمع‌الجزایر انار تنها به شكل بستانی هست با كیفیتی پست. آمدنش به فیلیپین تنها به دست اسپانیولی‌ها بوده:

A. de Morga, Philippine Islands, p. 275, ed. of Hakluyt Society.

2. صورت­های بومی این واژه كه می‌شناسم مصوت a دارند؛ برای مثال، darim هندوستانی، dālim، dālim یا dārim بنگالی؛ dhāde نِوار/نواری. زبان­های هند و آریایی امروزی نیز واژه فارسی انار را گرفته‌اند.

3. از دید من واژه سنسكریت وام واژه‌ای فارسی است،  همچون واژه سنسكریت karaka كه در فرهنگ/قاموس آمریکوسا  Amarakosa معادل انار شمرده شده است. نخستین بار در نسخه باور از dādima یادی شده است؛ این واژه در متون ودایی [ودا] نیست.

1. دست كم در دایرةالمعارف‌ها چنین آمده است؛ اما در نسخه‌های این کتاب كه در Han Wei ts'un šu و Ki fu ts'un šu تجدید چاپ شده، ای نیامده.

2. Ch. 18, p. 3b (ed. of Pai hai).

3. W. Leitner, Races and Languages of Dardistan, p. 17.

4. درست نیست كه همچون برتشنایدر  (Chinese Recorder, 1871, p. 222) بگوئیم این تعریف برگرفته از لی شی چن (Li Ši-čen) است زیرا در واقع تنها از Po wu či نقل كرده و خودش هیچ تعریفی نیاورده جز آنكه گوید واژه liu به معنای liu  (’’گواتر/‘"goitre ‘) است؛ كه پرپیداست نباید آن را جدی گرفت. در استان جهول [چِنگده/شِنغِد]، گونه‌ای از انار را hai  liu می‌نامند (O. Franke, Beschreibung des Jehol-Gebietes, p, 75)؛ معنای واژه به واژه اش چنین است: ’’لیو دریایی‘‘ و می‌شود آن را به همین ترتیب به معنای ’’ لیو بیگانه‘‘ دانست.

1. بسنجید با   nan-si hian (’’بخور پارتی‘‘) كه نامی است برای لبّان، حصی لبّان، جاوی، بنژوئن، حسن­لبه، عسلبند (ص 464).

2. R. Gauthiot, Essai sur le-vocalisme du sogdien, p. 49.

3. ریشه‌ای كه شِرادر برای این واژه یونانی پیش نهاده چنان خیالی و دور از ذهن است كه به هیچ روی ارزش بحث ندارد (در: Hehn, Kulturpflanzen, p. 247‌).

پُرپیداست که نیازی نیست پذیرفته باشیم واژه فارسی بیواسطه منتقل شده، و در واقع باید به جستجوی گسترشی گام بگام برآمده حلقه‌های گمشده را درآسیای کِهین بیابیم.  به گفته ماس‌ـ‌آرنولت، صورت قبرسی رنیا  ρνια مانع از بر قراری هرگونه ارتباط با زبان عبری می شود. اما اثبات نشده كه این واژه از گویش قبرسی ربطی به ردا ρδα داشته باشد؛ شاید واژه‌ای باشد كه مستقلا در محل ساخته شده.

(W. Muss-Arnolt, Transactions Am. Phil. Assoc., Vol. XXXIII, 1892, p. 110).

. V. Loret, Flore pharaonique, p. 76.

roma، romeira پرتغالی، از عربی؛ δēad-aeppel آنگلوساكسون.

2. این تاریخی است كه واترز تعیین کرده است:

Watters, Essays on the Chinese Language, p. 38.

برتشنایدر (Bot. Sin., pt. 1, p. 164) این تاریخ را حدود 227 تا 240 م تعیین کرده است.

3. T'an lei han, Ch. 183, p. 9.

4. كه به صورت نیز نوشته می‌شود. كِمپفِر (E. Kaempfer, Amoenitates exoticae, p. 800) پیشتر این نام را به صورت dsjakurjo آورده است، vulgo sakuro، همراه با این گفته: «Rara est hoc coelo et fructu ingrato.».

5. در T'oung Pao, 1916, pp. 408-410  از این موضوع گفته ام. در زبان لو‌ـ‌لو (Lo-lo)، در گویش آ‌ـ‌هی A-hi، واژه sa-bu-se و در گویش نیی se-bu-se (Nyi) را داریم. se  یا  sa یعنی ’’دانه‘‘ (معادل sa تبتی در sa-ban، ’’تخم / بذر‘‘). جزء آخر یعنی se’’درخت‘‘  را می نماید. میوه انار se-bu-ma (ma، ’’میوه‘‘) نام دارد.

1. Aymonier and Cabaton, Dictionnaire čam-français, p. 220.

2. Ch. 18, p. 3b.

3. J. Anderson, Report on the Expedition to Western Yunan, p. 93 (Calcutta, 1871).

4. V. Loret, Flore pharaonique, pp. 77, 78.

5. Dioscorides, V. 34.

6. Bretschneider, Mediæval Researches, Vol. I, p.19.

7. Lian šu, Ch. 54, p. 3.

8. Hirth, Chau Ju-kua, p. 177.

[3] .  Race suicide. : the gradual extinction of a people or racial strain through a tendency to restrict voluntarily the rate of reproduction.

https://www.merriam-webster.com/dictionary/race%20suicide

1. برای مثال، نک. :

H. Doré, Recherches sur les superstitions en Chine, pt. I, Vol. II. p. 479.

* یکی از ترانه‌های مردمی خراسان چنین است:

 سر راه کنار برید دوماد می­خواد نار بزنه
سیب سرخ انار سرخ به دومن یار بزنه
به سر عروس خانم شاباش کنید نقل و نبات
این لباس پر یراق به قامتش چه خوب می­آد
همگی کف بزنید با هم بگید شاباش شاباش - م.

2. A. Musil, Arabia Petraea, Vol. III, p. 191.

3. C. M. Doughty, Travels in Arabia Deserta, Vol. I, p. 564.