فارسی یا دری؟ یادداشتی از دکتر علی اشرف صادقی عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مدیر پروژه فرهنگ جامع فارسی.
میراث مکتوب- زبان فارسی همان طوری كه از نام آن پیداست منسوب به استان فارس است. در زمان اشكانیان زبانی كه رسمیت داشت زبان پهلوی بود. پهلوی منسوب به پهله است و نام شمال شرقی ایران كنونی از مرو تا قومس (سمنان كنونی) بوده است. اما این نام رفته‌رفته به غرب ایران، از ری تا قم و اصفهان و همدان و قزوین و ابهر و زنجان و بخش‌هایی از آذربایجان اطلاق شد و بخشی از منطقه‌ای كه قبلا پهله نامیده می‌شد خراسان نام گرفت. خراسان در لغت به معنی شرق است، یعنی محلی كه خورشید از آنجا طلوع می‌كند. رفته‌رفته دایره اطلاق نام خراسان وسعت یافت و هرات را نیز دربر گرفت.
با سقوط اشكانیان و روی كار آمدن ساسانیان كه از پارس بودند زبان آنان كه پارسیگ نامیده می‌شد، زبان رسمی ایران شد و زبان پهلوی كه امروز آن را پارتی ـ منسوب به قوم پارت یا همان اشكانیان ـ هم می‌نامند رفته‌رفته عقب‌نشینی كرد و جای خود را به زبان پارسیگ داد اما در عین حال عناصری از آن وارد زبان پارسیگ شد. پایتخت ساسانیان ابتدا شهر اصطخر، نزدیك تخت جمشید كنونی، بود كه مسقط‌الرأس آنها بود؛ اما ساسانیان در قرن چهارم میلادی پایتخت را از اصطخر به جندیشاپور در خوزستان منتقل كردند و پس از مدتی نیز آن را از جندیشاپور به مداین یا طیسفون انتقال دادند. زبان پارسیگ نیز همراه با پادشاهان ساسانی و درباریان و دیوانیان و سپاهیان از فارس به مداین منتقل شد.
حكومت ساسانیان نزدیك به 425 سال طول كشید. در ظرف این مدت زبان آنان نیز به تدریج تحول پیدا كرد؛ به طوری كه در اواخر حكومت آنان شكل گفتاری پارسیگ یا زبان تداول مردم با آنچه در كتاب‌ها و اسناد نوشته می‌شد تفاوت پیدا كرد. این تفاوت اساسا در پایتخت بسیار محسوس بود. در آن دوره به پایتخت «دَر» گفته می‌شد كه به معنی همان چیزی است كه برای ورود و خروج از آن استفاده می‌شود و امروز در كلمه «دربار» باقی مانده است. به زبان تداول مردم پایتخت نیز دری گفته می‌شد، یعنی زبان پایتخت، همان‌طور كه امروز به زبان مردم تهران زبان یا گویش یا لهجه تهرانی گفته می‌شود.
در طول دوره ساسانی اقوام مهاجم آسیای مركزی ـ هباطله و تركان ـ كوشش می‌كردند برای یافتن چراگاه و مناطق خوش‌آب و علف به درون ایران بیایند. ساسانیان برای جلوگیری از هجوم آنان پادگان‌های مستحكمی در خراسان ایجاد كرده بودند و مرتبا از طیسفون به آنجا سرباز می‌فرستادند. رفت و آمد دائم سربازان و كارمندان دولتی و پادشاهان و شاهزادگان به خراسان موجب شد كه به تدریج زبان مردم پایتخت یعنی زبان دری به خراسان منتقل شود و جایگزین زبان پهلوی یا پارتی گردد.
آخرین آثار زبان پهلوی به عنوان زبان زنده مربوط به حدود اواخر قرن ششم میلادی بوده است. از این پس زبان خراسان زبان دری یا زبان پارسی دری نامیده شد. پس پارسی دری به معنی زبانی است كه اصل آن از پارس است اما مربوط به «در» یا پایتخت است. به تعبیر دیگر معنای آن زبان پارسی پایتخت است. با روی كار آمدن نخستین سلسله‌های مستقل ایرانی مشرق ایران این زبان، زبان رسمی دربارهای این پادشاهان شد و شعرا و نویسندگان نیز به این زبان شعر گفتند و كتاب نوشتند و به تدریج به سایر نقاط ایران هم گسترش پیدا كرد. از جمله به ماوراءالنهر یا آسیای مركزی كه قلمرو زبان سغدی بود. در متون عربی به پارسی دری «الفارسیه الدریه» گفته می‌شد. ابن مقفع در قرن دوم هجری می‌نویسد بهترین شكل فارسی دری آن گونه‌ای از آن است كه در مدائن و در بلخ رایج است. رفته‌رفته از تعبیر «فارسی دری» كلمه دری حذف شد و فارسی یا پارسی باقی ماند. در طول هزار سال گذشته به این زبان اساسا فارسی گفته شده است، نه دری.
در قرن حاضر كه در كشورهای افغانستان و تاجیكستان گرایش‌های ملی‌گرایانه پیدا شد، عده‌ای در این دو كشور كوشش كردند برای فارسی متداول در این دو كشور نام‌های جداگانه‌ای انتخاب كنند. در تاجیكستان كه نامی جدید است این زبان را با القاء روس‌ها تاجیكی نامیدند؛ درحالی كه نویسنده بزرگ تاجیكستان صدرالدین عینی زبان خود را فارسی دانسته است. در افغانستان هم در سال 1344 به دلایل سیاسی كلمه فارسی به دری تبدیل شد و فارسی نامیدن این زبان به كلی ممنوع اعلام شد. سیاستمداران افغان گفتند فارسی زبانی است مربوط به ایران شیعه مذهب و زبان ما با فارسی ارتباط ندارد و نام آن دری است. در حالی كه دانشمندان افغان می‌دانستند كه آنچه به سه نام فارسی و دری و تاجیكی نامیده می‌شود یك زبان است. امروز مردم افغانستان هم جدا از نام رسمی دری، زبان خود را فارسی می‌دانند.
در ادوار قبل از اسلام در بلخ زبان دیگری رایج بوده كه در دهه‌های اخیر اسناد زیادی از آن كشف و خوانده شده است. این زبان یكی از زبان‌های شرقی خانواده زبان‌های ایرانی است و با فارسی ارتباط دوری دارد. دانشمند پشتو زبان افغانستان عبدالحی حبیبی در 1342 رساله‌ای منتشر كرد به نام زبان دو هزارساله افغانستان یا مادر زبان دری و بی‌هیچ توفیقی خواست نشان دهد كه مادر زبان دری افغانستان زبان بلخی قدیم است. ما در بالا نشان دادیم كه منشاء زبان فارسی دری فارس و بعدها طیسفون بوده است.
دکتر علی‌اشرف صادقی
منبع: روزنامه اعتماد
