سور، سرخ، نخل سرخ، سورستان

روند تحولات چهارشنبه سوری از سنت تا مدرنیته



ایرانیان باستان مردمانی شاد بودند و به شاد زیستن اهمیت ویژه ای می دادند.
تحقیقات نشان می دهد همه آیین ها و یادمان هایی که مردم ایران در هنگامه های گوناگون برپا می داشتند ؛ که بخشی از آنها در فرهنگ این مرز و بوم پایدار شده و با منش و اخلاق و خرد نیاکان ما در آمیخته،اما مساله ای که در همه آنها صدق می کند،اعتقاد به پروردگار ،امید به زندگی ،نبرد با اهریمنان و بدسگالان، مرگ پرستان در قالب نمادها و آیین های گوناگونی بود.
چهارشنبه سوری، جشن زایش و رویش زمین بود و از نخستین لحظات آفرینش شادی با ایرانیان زاده شده بود.
برای ایرانیان آتش با شعله های زبانه زده نماد حیات،بقا، نور و روشنایی و حرارت است. در ایران باستان روشن کردن آتش ،پریدن از روی آن و رسومی از جمله قاشق زنی،فالگوش ایستادن ،کلید گذاشتن ،فال کوزه ،خوردن آجیل مخصوص چهارشنبه سوری ،تخم مرغ بازی، گره زدن بر جامه دختران دم بخت و پای کوبی در کنار آتش، شال اندازی، کوزه شکنی، بوته چینی، توپ مروارید، هدیه دادن به دوستان، شکستن برخی وسایل قدیمی و دور ریختن آنها، کجاوه بازی که غالبا به مناسبت بزرگداشت این روز برگزار می شد، بهانه ای برای پیشواز سال نو بود.
گفته شده است مختار سقفی پس از واقعه عاشورا و پس از آنكه از زندان آزاد مي شود ، به خون خواهي شهداي كربلا بر مي خيزد. آنگاه براي آنكه مخالف رااز موافق تشخيص دهدو بر كفارها بتازد فرمان داد تا شيعيان راستين آن حضرت بر بام خانه ها آتش بيفروزند ، شب آن فرمان مصادف با شب چهار شنبه آخر سال بود .
ایرانیان باستان با برگزاری جشن چهارشنبه به استقبال سالی نیکو و شاد می رفتند و هر یک از شهرهای ایران به نوعی خاص این جشن را برپا می کنند.
چهارشنبه سوری از 2 کلمه چهارشنبه و سور تشکیل شده است منظور از چهارشنبه، چهارشنبه آخر سال و سور در فارسی به معنای سرخ ،نخل سرخ و همچنین به معنی جشن است که در زبان پهلوی به آن جشن سوریک و داپک می گفتند.سرخ نماد شب بود و این مراسم به همراه افراختن آتش سرخ بود. کتاب دینی ما نیز برای چهارشنبه آخر سال اهمیت خاصی قائل است و آنرا شب اهل قبور می داند و مرسوم است مسلمانان شب تا سحر شمع روشن کنند. در کتاب اوستا نیز کلمه سور با واژه سوئریه به معنی چاشت است که به معنی مهمانی بزرگ به کار رفته است و سور همان آتش سرخ یا آذر سوئریه اوستایی آناهیتا یعنی روح آرام است.
رسم چهارشنبه سوری نه تنها در ایران بلکه در بخش هایی از افغانستان و ترکمنستان نیز رایج بوده است و زرتشتیان علاوه بر چهارشنبه آخر سال شامگاه سال نو نیز بر بام هایشان آتش می افروختند که اکنون نیزدر همه نقاط ایران مراسم چهارشنبه سوری وجود دارد اما نحوه برگزار کردن آن متفاوت است
در مورد تاریخ و زمان دقیق برگزاری چهارشنبه سوری دیدگاه های متفاوتی وجود دارد . استاد پور داوود می گوید: ایرانیان شنبه و آدینه نداشتند و هر یک 12 ماه نزد آنان بی کم و کاست 30 روز بود که هر روز به نامی خوانده می شد. دکتر کوروش نیکنام نیز چهارشنبه سوری را متعلق به ایرانیان باستان نمی داند و شکل گیری این مراسم را بعد از ورود اعراب به ایران می داند . سال ایرانیان 360 روز بوده است و 5 روز اضافه سال را آتش می افروختند تا ارواح نیاکان را به سوی منزل هدایت کنند.
دکتر روح الامینی نیز می گوید : چون در فرهنگ تازیان ،چهارشنبه نحس، نامبارک و بدیمن محسوب می شد از زمان ورود اعراب به بعد چهارشنبه آخر سال را با جشن سوری به شادمانی می پرداختند تا نحوست این شب را با جشن و پایکوبی بیرون کنند. ایرنیان معتقد بودند خاکستر چهارشنبه سوري، نحس است، زيرا مردم هنگام پريدن از روي آن، زردي و یيماري خود را، از راه جادوي سرايتي، به آتش مي دهند و در عوض سرخي و شادابي آتش را به خود منتقل مي کنند. پير و جوان و كوچك و بزرگ از روي آتش مي پرند و براي دفع شر و زيان ، اين شعر را مي خوانند :
زردي ما از تو ، سر خي تو از ما
آلا به در ، بلا به در دزد و حيز از دِها به در
با خواندن اين ترانه ها و پريدن از روي آتش آل ها و دزد ها و زيانكاران را از روستا و خانه هاي خود مي رانند
ايرانيان عقيده دارند كه با افروختن آتش و سوزاندن بوته و خار فضاي خانه را از موجودات زيانكار مي پالايند و ديو پليدي و ناپاكي را از محيط زيست دور و پاك مي سازند. براي اين كه آتش آلوده نشود خاكستر آن را در سر چهارراه يا در آب روان مي ريزند تا باد يا آب آن را با خود ببرد.
چندسالی است برخی از این مراسم سنتی جای خود را به ترقه بازی و صداهای وحشتناکی که هیچ ارتباطی با جشن چهارشنبه سوری که یکی از آیین های ایران باستان است، ندارد.
آری با گذشت زمان و رسیدن به مدرنیته چهارشنبه سوری نیز مدرن شده است و تنها خصوصیاتی که مشابه ایران باستان دارد دور هم جمع شدن است اما آن هم به سبک مدرن، اکنون هنگامی که چهارشنبه سوری می شود همه گان از ترس چهارشنبه سوری به پناهگاه می روند و جای رقص و پایکوبی صدای بمب و دینامیت است که به گوش می رسد اما سنت دیرینه باز بودن درب منازل هنوز پابرجاست اما مردم به جای تعارف آجیل و نقل عابران را به پناهگاه دعوت می کنند. آری برخی با ندانستن آئین کهن ایرانی و برخی تحریفات در آن سعی دارند آنرا از بین ببرند اما هنوز عده زیادی هستند که چهارشنبه سوری را به سبک قدیم بزرگ می دارند.

نگارنده: مرتضی زمان فشمی
پایان پیام