پامیر، ایران و چین؛ ساینو-ایرانیکا

پامیر ، منطقه و رشته کوههایی در جنوب شرقی آسیای مرکزی . واژة پامیر از پای میر به معنای پای میترا (خدای خورشید)، گرفته شده است و در زبان محلی «بامِ دنیا» گفته می شود ( > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ، ج 19، ص 194؛ > اتحاد شوروی : بررسی جغرافیایی < ، ص 101). منطقه و رشته کوههای پامیر از جنوب فرغانه تا تاجیکستان و چین امتداد دارد و از سه قسمتِ چالة پامیر، حصار آلای و پامیر تشکیل می شود. ارتفاع رشته کوهها بین 000 ، 4 تا 500 ، 7 متر است . در پامیر بلندترین قلة آسیای مرکزی ، وسیعترین یخچالها و مرتفعترین زمینهای زراعتی و مراکز جمعیتی جای گرفته است . جمعیت پامیر بشدت پراکنده است . مردم پامیرغربی ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) عمدتاً تاجیک و شیعة اسماعیلیه اند، اما اهالی پامیر شرقی عمدتاً قرقیزهای ترک و مسلمان سنّی اند. عده ای از آنان ، بعد از کودتای کمونیستی 1357 ش / 1978 در افغانستان ، به ترکیه مهاجرت کردند. در منطقة پامیر، به عنوان منطقه ای امن ، عده ای زندگی می کنند که به زبانهای باستانی ایرانی شرقی ، مانند شغنانی / شغْنی ، اشکاشمی ، وَخی / وَخانی ، یَزغُلامی ، سنْگلیچی ، مونْجانی ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه )، بَرتَنگی * و بَجوُی ( > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ، ج 20، ص 189) سخن می گویند. پامیر منبع قدرتمندترین مرحلة یخچالی شدن جدید است و بیش از هزار یخچال طبیعی ، به مساحت 000 ، 8 کیلومترمربع ، در این منطقه دیده می شود که تعدادی از آنها در واقع رودهای یخ هستند. ثروتهای زیرزمینی پامیر، مولیبدن ، تَنْگسْتَن ، فلزات کمیاب ، میکا و سنگهای کریستالی است . معروفترین سنگ لاجورد پامیر ــ که زیبایی آن در ترانه های محلی و افسانه ها وصف شده است ــ از همین منطقه به دست می آید. رشته کوههای دَرواز، تقریباً همه از جوش سنگ های روشن تشکیل شده اند و در بعضی مناطق ، ذخایر طلا دارند. در شمال پامیر ناحیة گسترده ای دیده می شود که بتدریج زهابی و با لایه های مزوسنوزوئیک از ماسه سنگهای سرخ انباشته شده است . این لایه ها رانشی و برآمده اند، به طوری که اکنون سنگهای مزوسنوزوئیک تقریباً در همه جا، در کوههای بلند یافت می شود ( > اتحاد شوروی : بررسی جغرافیایی < ، ص 101ـ102). رشته کوه «آکادمی علوم » (میانگین ارتفاع : بیش از 000 ، 5متر) را می توان مرکز کوههای پامیر دانست . بلندترین قلة آن ، کمونیسم (ارتفاع : 495 ، 7 متر)، بلندترین نقطة آسیای مرکزی است . نام قدیمی این قله ، شاه تیرانداز، بنابر افسانه ای برگرفته از داستان آرش کمانگیر، بود. از سمت غرب ، رشته کوههای پطر کبیر ، دَرواز، ونچ و یزگُلام به آن می پیوندند. پامیر را می توان به دو قسمت تقسیم کرد: پامیر شرقی و پامیرغربی ( جغرافیای تاجیکستان ، ص 9ـ10). پامیرشرقی ، ولایتی صعب العبور است و شباهت بسیاری به سرزمینهای بلند تبت و قَره قوم دارد. کوههای آن با وجود ارتفاعی بین 000 ، 5 تا 000 ، 6 متر، به فلاتهای کم ارتفاع شبیه اند. دشتهای پامیر در ارتفاع 000 ، 4 تا 000 ، 5متری گسترده شده اند. حد برف در ارتفاع 500 ، 4 تا 500 ، 5متری قرار دارد، درجه حرارت ، دارای اختلاف شدید در سایه و آفتاب است و گاهی دما به ْ48- می رسد. خاک آن شور، بیشتر یخزده و در پاره ای اوقات پوشیده از خاکهای توندرایی است . بادهایی که در این منطقه می وزند از قله های کوهها می گذرند، ازینرو با بارش اندکی همراه اند (بین 75 تا 100 میلیمتر در سال ). منطقة پامیر در برخی نقاط دریاچه های ژرف دارد، از جمله دریاچة قره گل / قراکول . در این منطقه درختچه ای به نام ترسکین رشد می کند که تنها منبع سوخت محلی است . تنها فعالیت اقتصادی در منطقه ، بنابر وضع طبیعی آن ، پرورش دام به روش کوچ نشینی است که با استفاده از مراتع طبیعی پراکنده صورت می گیرد. چراگاههای این منطقه برای گاوهای تبتی مناسب است ، زیرا با سرما و فشار کم هوا سازگاری دارند ( > اتحاد شوروی : بررسی جغرافیایی < ، همانجا). پامیر شرقی ، با وجود بیش از 600 ، 3 متر ارتفاع ، نسبتاً هموار به نظر می رسد و دره های هموار، رودهایی با جریان آرام و دریاچه های آب شور دارد. در قسمت شمالی پامیر شرقی ، رشته کوه پس آلای امتداد دارد که ارتفاع آن در پاره ای نقاط به 000 ، 6 متر می رسد. بلندترین قلة آن ، لنین (ارتفاع : 134 ، 7 متر) نام دارد. راه کوهستانی و صعب العبور اتومبیل رو پامیر از گردنة قیزیلرت (ارتفاع : 280 ، 4 متر)، در رشته کوه پس آلای ، می گذرد. این گردنه ، شهر اوش را به خاروغ / خُرُگ (مرکز ولایت خودمختار بدخشان )، پیوند می دهد. در جنوب رشته کوه پس آلای ، رشته کوههای موزکول ، علی چور شمالی ، علی چور جنوبی و وخان واقع اند. در کنارة شرقی پامیر، رشته کوه ساری کول / سَرِقول (ارتفاع بلندترین قله : 909 ، 5 متر) در سراسر مرز تاجیکستان ـ چین کشیده شده است ( جغرافیای تاجیکستان ، همانجا). مرز قراردادی بین ارتفاعات پامیر شرقی و غربی ، خطی است که از تاج رشته کوه زولومَرت تا رشته کوه قارابولاغ و گردنه های پِشَرْت و از آنجا تا انتهای غربی دریاچه های سریز و یاشیل کُول ، مسیر علیای رود پامیر، کشیده می شود ( > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ، ج 19، ص 194). پامیر غربی برجستگیهای مشخص دارد. از ویژگیهای این قسمت ، قله های پوشیده از برف ، دره های ژرف و رودهای تندآبی است . رشته کوههایی به ارتفاع 800 ، 1 تا 000 ، 2متر از سطح دریا در این قسمت پراکنده شده اند. بلندی قله ها به بیش از 000 ، 6 متر می رسد ( جغرافیای تاجیکستان ، همانجا). پامیر غربی با پامیر شرقی تفاوت فاحشی دارد. این دو قسمت با خطوط شکستة دره ها از هم جدا می شوند و ردیفی از دامنه های تند و آرام بستر رودها را تشکیل می دهند و بر اثر جریان آب بستر عمیق دره ها، که از مشرق به مغرب امتداد دارد، لبة فلاتهای گسترده را قطع می کنند. پامیر شرقی از همین دره ها آغاز می شود. کمی پایینتر، در پامیر غربی ، دره ها باریکتر و عمیقتر می شوند و تنها در هیمالیا و رشته کوههای آنْد در پرو، چنین دره های عمیقی وجود دارد. ارتفاع بین دره های تنگ و قلة کوهها درپاره ای نقاط به بیش از 000 ، 4متر می رسد. در شمال غربی دریاچة سریز در مرز پامیر شرقی ــ که بلندترین نقطة این منطقه است ــ و در رشته کوه جنوبی آن آکادمی علوم ، بلندترین قلة پامیر، قرار گرفته است . در امتداد طولی تیغه های شرقی این رشته کوه ، یخچال عظیم فدچنکو ، بزرگترین یخچال طبیعی این منطقه ، قرار دارد. رودهای پامیر از یخچالها و برف تغذیه می شوند. بزرگترین رود این منطقه ، پَنْج است که در مرز تاجیکستان ـ افغانستان جاری است . شاخابه های این رود، خنگ آب ، ونچ ، یزگلام ، برتنگ و غُند، از رودهای بزرگ پامیر به شمار می آیند. این رودها توان بسیاری برای تولید برق آبی دارند، اما از آنها استفاده چندانی نشده است . دریاچه های پامیر اساساً منشأ تکتونیکی و یخچالی دارند. بزرگترین دریاچة منطقه ، قراکول است که 238 متر عمق دارد و از لحاظ حجم اندکی کوچکتر از دریاچه های تبت جنوبی است . آب آن شور و تلخ است و موجود زنده ای در آن یافت نمی شود. در مرکز پامیر، در ارتفاع 229 ، 3 متری ، دریاچة سریز قرار دارد. این دریاچه در 1329/1911، براثر ریزش کوه و سد کردن آب رود بین روستاهای سریز و اوسای ، پدید آمده است . طول دریاچه بیش از 60کیلومتر، مساحت آن 88 کیلومترمربع ، ژرفای آن بیش از 505 متر و حجم آب آن 17 میلیارد مترمکعب است . در پامیر یخچالهای طبیعی دیده می شود، از جمله مهمترین آنها گرما، گروم ـ گرژیمایلو و فِدچنکو هستند که بسیاری از رودهای آسیای مرکزی را تغذیه می کنند. تنوع شرایط طبیعی و جغرافیایی پامیر، خاک و پوشش گیاهی متنوعی به وجود آورده است . در پامیر غربی بیشتر خاکهای «دارچینی ـ کوهستانی » در کوههای بلند پراکنده شده است . تقریباً در همه جای این منطقه بوته زارها گسترده شده است . در درة رودها، جنگلها و بیشه های توغای پراکنده شده و درختهایی نظیر بید، سپیدار، توت ، سیب وحشی ، گردو، گلابی جنگلی و زردآلوی وحشی رشد کرده اند. این نوع درختها اساساً در درة رودهای پنج ، شاه دره و وخان پراکنده شده اند. در ارتفاعات ، درختچه ها جای خود را به دشتها و مراتع آلپی داده اند. در پامیر غربی در خُرُگ ، باغ گیاه شناسی پامیر در ارتفاع 300 ، 2 متری قرار دارد. در پامیر شرقی درختی نمی روید و بیشتر رستنیهای آن را گیاهان خاص دشتهای کوهستانی مرتفع ، از خانوادة گوَنها و گیاهان خشک زی ، تشکیل می دهد. در دشتها و فلاتهای کوهستانی مرتفع ، چراگاههای با اهمیتی قرار گرفته است . زیای پامیر نیز گوناگون و غنی است ، از جمله جانوران این منطقه قوچ کوهی ، یوزپلنگ ، خرس ، گراز، موش خرما، موش صحرایی ، خرگوش ، روباه ، مرغابی سرخ ، غازهای هندی ، کبک دری ، شاهین ، هما و کرکس است ( > اتحاد شوروی : بررسی جغرافیایی < ، همانجا).

نیز رجوع کنید به بدخشان

منابع :

EI 2 , s.v. "Pamirs" (by C. E. Bosworth); Geogra ¦ fiya ¦ -ye Ta ¦ jikista ¦ n (in cyrilic), by M. Nurnazarov et al ., Dushanbe 1991; Great Soviet encyclopedia , New York 1973-1983; Soviet Union: a geographical survey , contributing authors: M.F. Grin et al. , ed. S.V. Kalesnik & V.F. Pavlenko, Moscow 1976.

/ بهرام امیراحمدیان /