ارومچی، ایران و چین؛ ساینو-ایرانیکا

اورومْچى‌، شهر و مرکز منطقة مستقل‌ اویغور سین‌ کیانگ‌ در شمال‌ غرب‌ چین‌. این‌ شهر در 43 و 48 عرض‌ شمالى‌ و 87 و 35 طول‌ شرقى‌ («اطلس‌...1»، در شمال‌ کوههای‌ تیان‌ شان‌ ( ختای‌2...، بر فلاتى‌ به‌ ارتفاع‌ 912 متر («دائرةالمعارف‌ ایتالیا3»، کنار رودخانة اورومچى‌ XXVII/) GSE, واقع‌ است‌. این‌ شهر مرکز تجارتى‌ ترکستان‌ چین‌ (سین‌ کیانگ‌) به‌ شمار مى‌آید و بر سر راههای‌ بازرگانى‌ منطقه‌ به‌ روسیه‌، لانچو و کاشغر قرار دارد ( آمریکانا، و راه‌آهن‌ لانشین‌ به‌ آن‌ ختم‌ مى‌شود ، GSE) همانجا). ارتباط اورومچى‌ با دیگر نقاط از طریق‌ دو بزرگراه‌، یکى‌ در مسیر شبکة راه‌آهن‌ چین‌ و دیگری‌ میان‌ دو رودخانة جونگار و تاریم‌ برقرار مى‌شود ( بریتانیکا، میکرو، .(IX/779
تا آخر سدة 19م‌ محققان‌ بر آن‌ بودند که‌ اورومچى‌ در محل‌ شهر قدیمى‌ بش‌ بالغ‌ واقع‌ است‌ (بارتولد، ؛ III/374 ختای‌، .(IV/141 در 1896م‌ گروم‌ گرژیمایلو1 در جلد اول‌ سفرنامة خود در صحت‌ این‌ مطلب‌ تردید کرد و احتمال‌ داد که‌ خرابه‌های‌ بش‌ بالغ‌ در شرق‌ اورومچى‌ در نزدیکى‌ گوچِن‌ است‌. وی‌ در جلد دوم‌ کتاب‌ خود براساس‌ نوشته‌ای‌ از «منگو - یومو - تسزی‌» قطعیت‌ آن‌ را تأیید کرد (بارتولد، نیز ختای‌، همانجاها؛ «دائرةالمعارف‌ ترک‌2»، .(XXXIII/217 در 1903م‌ هم‌ «شاوان‌» بدون‌ اطلاع‌ از نوشتة گرژیمایلو و بر اساس‌ یک‌ نوشتة دیگر چینى‌ همین‌ مطلب‌ را ابراز داشت‌ و در 1908م‌ دبژف‌3 تصریح‌ کرد که‌ خرابه‌های‌ بش‌ بالغ‌ در نزدیکى‌ شهری‌ که‌ امروزه‌ پوچن‌ تسى‌ نام‌ دارد، واقع‌ است‌ (بارتولد، V/353 .(III/374,
به‌ گفته‌ای‌ دیگر، شهر چى‌چین‌ تلس‌4 مذکور در سفرنامة مارکوپولو همان‌ اورومچى‌ کنونى‌ است‌ (نک: ختای‌، .(I/117 اورومچى‌ در مسیر جادة ابریشم‌ قرار داشت‌. این‌ جاده‌ در گوچن‌ به‌ دو شاخه‌ تقسیم‌ مى‌شد و راه‌ شمالى‌ آن‌ از اورومچى‌ مى‌گذشت‌ و به‌ سوی‌ آسیای‌ مرکزی‌ ادامه‌ مى‌یافت‌ (گومیلف‌، .(42
اورومچى‌ کلمه‌ای‌ مغولى‌ به‌ معنى‌ «چراگاه‌ زیبا» است‌ ( بریتانیکا، همانجا؛ توریسم‌، .(108 اورومچى‌ را «اروم‌ تسى‌5» و «وولوموچى‌6» و به‌ زبان‌ چینى‌ «تیهوا» گفته‌اند ( دایرة المعارف‌ فارسى‌؛ آمریکانا، همانجا؛ 1269 .(WNGD,
قوم‌ اویغور در سدة 3م‌ به‌ این‌ منطقه‌ راه‌ یافت‌ و در آنجا سکنى‌ گزید ( بریتانیکا، ماکرو، .(XVI/794 سرزمین‌ اویغورها در سدة 7ق‌/13م‌ زیر سلطة حکومت‌ مغول‌ قرار گرفت‌ (شرف‌الدین‌، 81). ابن‌ بطوطه‌ این‌ منطقه‌ (ختا) را از حیث‌ آبادانى‌، بهترین‌ کشور جهان‌ معرفى‌ مى‌کند (2/752). اویغورها که‌ براثر تماس‌ با مبلغان‌ و عابدان‌ مانوی‌ مقیم‌ سرزمین‌ سغد، مانوی‌ مذهب‌ شده‌ بودند (ورهرام‌، 146؛ VIII/ , 1 EI902 )، از سدة 7ق‌ به‌ اسلام‌ روی‌ آوردند و در سدة 9ق‌/15م‌ دین‌ اسلام‌ سرتاسر این‌منطقه‌ را فراگرفت‌ (بارتولد، ؛ II(1)/46 بریتانیکا، ماکرو، .(XVIII/792-793
اورومچى‌ در سدة 18م‌ دوباره‌ به‌ چین‌ پیوست‌ و پس‌ از آنکه‌ در 1760م‌ چند پایگاه‌ نظامى‌ در آن‌ ساخته‌ شد و یک‌ شهر چینى‌ در کنار آن‌ برپا گردید، به‌ پایگاه‌ مهم‌ نظامى‌ شمال‌ غرب‌ چین‌ بدل‌ گشت‌ (همان‌، میکرو، .(IX/779 در قیام‌ مسلمانان‌ سین‌ کیانگ‌ در برابر سلطة حکومت‌ مرکزی‌ چین‌، اورومچى‌ در 1281ق‌/1864م‌ به‌ تصرف‌ مسلمانان‌ درآمد، ولى‌ در 1293ق‌/1876م‌ نیروهای‌ دولتى‌ آن‌ را باز پس‌ گرفتند (همانجا). در 1301ق‌/1884م‌ استان‌ سین‌ کیانگ‌ ایجاد شد و مرکز آن‌ از ایلى‌7 به‌ اورومچى‌ منتقل‌ گردید («سین‌ کیانگ‌...8»، .(8
اورومچى‌از 1949م‌/1328ش‌ روبه‌صنعتى‌شدن‌گذاشت‌ ( بریتانیکا،همانجا) و در 1955م‌/1334ش‌ که‌ سین‌ کیانگ‌ به‌ منطقة مستقل‌ بدل‌ شد، مرکز آن‌ اورومچى‌ توسعة بیشتری‌ یافت‌ («سین‌ کیانگ‌»، 22 ؛ بریتانیکا، همانجا). زبان‌ اکثریت‌ مردم‌ اورومچى‌ اویغوری‌ است‌ . علاوه‌ بر اویغورها، اقلیتهایى‌ هم‌ از جمله‌ قزاقها، دونگالها و مانجوها در اورومچى‌ ساکن‌ هستند (همانجا). جمعیت‌ این‌ شهر که‌ در 1953م‌/ 1332ش‌، 700 ،140نفر بود ( آمریکانا، )، XXVII/611 در 1993م‌/ 1372ش‌ به‌ 500 ،336،1نفر افزایش‌ یافت‌ («سین‌ کیانگ‌»، 43 , .(4
از 1949م‌ همزمان‌ با پیشرفت‌ صنعتى‌، شبکة آبیاری‌ شهر در دامنة کوههای‌ تیان‌ شان‌ توسعه‌ داده‌ شد و این‌ کار همراه‌ با ماشینى‌ کردن‌ کشاورزی‌، تولید غلات‌ و دیگر محصولات‌ را افزون‌ ساخت‌ ( بریتانیکا، همانجا؛ XXVII/683 )، GSE, در 1952م‌/1331ش‌ یک‌ مدرسة عالى‌ کشاورزی‌ هم‌ در اورومچى‌ ایجاد شد ، WNGD) همانجا)؛ اما اهمیت‌ اقتصادی‌ اورومچى‌ بیشتر به‌ غنای‌ منابع‌ معدنى‌ آن‌ مربوط است‌ ( بریتانیکا،همانجا؛ «سین‌ کیانگ‌»، .(45 اورومچى‌ را به‌ سبب‌ داشتن‌ ذخایر فراوان‌ زغال‌ سنگ‌ «شهری‌ بر زغال‌» نام‌ داده‌اند (همانجا). منابع‌ نفتى‌ این‌ شهر هم‌ که‌ از 1959م‌ به‌ تولید رسید، آن‌ را به‌ یکى‌ از مناطق‌ مهم‌ نفت‌ خیز چین‌ بدل‌ کرد ( بریتانیکا،همانجا؛ طوغان‌، .(I/582 صنایع‌ مهم‌ اورومچى‌ شامل‌ تولید سیمان‌، شیشه‌، کاغذ، آهن‌ و فولاد، فرآورده‌های‌ غذایى‌، نساجى‌، شیمیایى‌ و ماشین‌آلات‌ است‌ ، GSE) همانجا).
در اورومچى‌ علاوه‌ بر دانشگاه‌ سین‌ کیانگ‌ که‌ از 1960م‌/1339ش‌ آغاز به‌ کار کرد ( آمریکانا،، WNGD همانجاها)، چندین‌ مؤسسة فرهنگى‌ و مراکز آموزش‌ عالى‌، از جمله‌ آموزش‌ اویغوری‌، زبانهای‌ اقلیتها، نیز زبان‌ روسى‌ و علوم‌ پزشکى‌ و کشاورزی‌ وجود دارد ( بریتانیکا،همانجا).
مآخذ: ابن‌ بطوطه‌، سفرنامه‌، ترجمة محمدعلى‌ موحد، تهران‌، 1361ش‌؛ دایرة المعارف‌ فارسى‌؛ شرف‌الدین‌ على‌ یزدی‌، ظفرنامه‌، به‌ کوشش‌ عصام‌الدین‌ اورونبایوف‌، تاشکند، 1972م‌؛ ورهرام‌، غلامرضا، تاریخ‌ آسیای‌ مرکزی‌ در دوران‌ اسلامى‌، مشهد، 1372ش‌؛ نیز:
Americana; Barthold, W.W., Sochineniya, Moscow, 1963-1968; Britannica, 1978; Britannica Atlas, Chicago, 1993; Cathay and the Way Thither, tr. H. Yule, Taipei, 1966; EI 1 ; Enciclopedia Italiana; GSE;Gumilev, L.N., Drevnie tyurki, Moscow, 1967; Togan, Z.V., Bug- O nk O T O rkili (T O rkistan) ve yak o n tarihi, Istanbul, 1981; Tourism, China Handbook Series, Peking, 1984; T O rk ansiklopedisi, Ankara, 1984; , WNGD; Xinjiang in Brief, China International Press, 1995.
پرویز امین‌