۱۳۹۷ اسفند ۶, دوشنبه

زعفران و زردچوبه ویراست پنج 5


زعفران [کُرکُم] و زردچوبه
16.  زعفـــــران را از كلاله‌های نارنجی سیر و بخشی از خامه  گــــــــلِ کرُکوس ساتیووس Crocus sativus (تیره  زنبقیان، ایریدائه Irideae ) گیرند.  كُلاله‌های خشك شده به طول تقریبی سه سانتیمتر، قرمز تیره و خوشبویند، و وزن حدود  بیست‌هزار كلاله به .454گرم (یک پاوند) می رسد، یا به دیگر سخن  هر یك دانه grain  (معادل ۶۴٫۷۹۸۹۱ میلی گرم) زعــــــفران از كلاله و خامه  نُه گل بدست  می‌آید.  زعفران گیاهی است كوچك با ساقه زیرزمینی گوشتی پیاز مانند و برگ­های علف­وار و گلی زیبا به رنگ ارغوانی كه پاییز می‌شكفد.  همیشه در جای رنگ، چاشنی، عطر، و دارو بس گرانبها بوده و در تاریخ تجارت هماره نقشی مهم داشته است.  این گیاه از دیر باز درباختر آسیا كشت می‌شده،‌ و تاریخ كشت آن چنان درازآهنگ است كه از وجود گونه خودروی آن چیزی نمی دانیم.  زعفران همیشه كالایی گرانبها بوده كه کاربرد آن بیشترنزد شاهان و فرادستان اجتماع می‌ مانده  و  از همین رو بسی تقلب که در کار آن شده و بسا چیزهای دیگر که در پوست آن عرضه می‌شده است1.   در هند آن را با گُلِ رنگ، کارتاموس تنیکتورس/قُرطُم/قِرطِم (Carthamus tinctorius)، در آمیزند كه همان رنگ نارنجی تیره را می‌دهد،‌ و در بسیاری از اسناد خاوری این دو با یكدیگر درآشفته شده‌اند.  آنچه بیشتر رخ داده،‌ درآشفتگی  میان زعفران کرُکوس (Crocus) با زردچوبه یا کورکوماست (Curcuma) (که گیاهی است از تیره ‌ زنجبیلیان/زنجبیلیه  Zingiberaceae ) با ساقه‌های زیر زمینی چند ساله كه گنُدهای آن را خشکانده زردچوبه  تجاری گیرند و بیشتر در آمادن  كاری و نیز رنگ زرد بکار است.  گویا از سـده هــفتم (!) گل­های ورس [اسپرک، در عربی حُص]، WARSS میمسلان تینکتوریوم Memecylon tinctorium، نیز بجای زعفران بکار رفته است.  پس پژوهش تاریخی زعفران كاری است دشوار و پیچیده. 
 خاور ‌شناسان سردرگمی خاور زمینی­ها را فزوده اند، بیشتر به این علت كه با بکار گیری نام علمی کورکوما Curcuma آنان را گمراه كرده‌ایم؛ این نام علمی بر گرفته از واژه‌ای است خاوری که در اصل دلالت بر کروکوس Crocus، یعنی زعفران دارد، هرچند اعراب نیز آن را با کورکوما Curcuma، یا همان زردچوبه ما درآشفته‌اند.  بــــاید تأكید كرد واژه  سنسكریت کونکوما Kunkuma درست بر کروکوس سِتایووس  Crocus sativus [زعفران] دلالت دارد و هیچ‌‌گاه به معنای کرکوما Curcuma یا زردچوبه ی ‌ما (كه در سنسكریت هَریدرا haridrā نامند ) نبوده،1 و آن جنس گیاه كه کورکوما Curcuma می‌نامیم، هیچ ربطی به کروکوس Crocus یا زعفران ندارد. 
درباره  آشنائی مردم چین با زعفران باید دو دوره  طولانی را از یكدیگر جدا  كرد ـ دوره نخست، از سده سوم تا پایان دوره  فرمانروائی دودمان ت'انگ كه طی آن مردم چین اطلاعاتی درباره  این گیاه و محصول آن یافته گاه آن را به رسم پیشكش دریافت می‌كردند؛  دوم، دوره  مغول [یوآن] (1260 تا 1367) كه طی آن مسلمانان محصول زعفران را عملاً وارد چین كردند و استفاده از آن رایج  شد.  نخست از  دوره  دوم می گوئیم:
نظرات مردم چین درباره  زعفران در برابر دیگر محصولات بیگانه از همه مبهم تر ‌ است.  بیشتر از آنرو كه آنان هیچ‌گاه گیاه کروکوس سِتایوِس Crocus sativus را برای كشت به سرزمین خود نیاوردند،2 و هرچند نخستین سالکان بودایی كه به هند رفتند این گیاه را در كشمیر دیدند،‌ اطلاعاتشان درباره  آن همواره ناقص باقی‌ماند.  آنان نخست  زعـــــفران را با گُلِ رنگ، کارتاموس تینکتوریوس  (Carthamus tinctorius) جابجا گرفتند،‌ زیـــــرا محصول هر دو گیاه را در محاوره " گل قرمز" (هون هوا  833  hun hwa) نامیده بودند.  لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن Li Shizhen (July 3, 1518 – 1593) 3 شرح می دهد " گل قرمز بیگانه (  834 fan) یا تبتی [زعفران] از تبت (سی‌ـ‌فان/Si-fan)،‌ سرزمین­های مسلمانان و از عربستان (تی‌ین‌ـ ‌فان/T‛ien-fan  835 ) مــــــــــــی‌آید.  ایــــــــن مـــــــــاده همان هون-لان hun-lan/ [红花 Hóng huā]  [Carthamus گُلِ رنگ ] آن سرزمین هاست.  در دوره  یــــــــــوان/مغول (1260 تا 1367) زعفران را دیگ­افزار خورش­ها می‌كردند.  بر پایه پو وو چی Po wu či نوشته  چان هوا (Čan Hwa)،  چان‌ ك'ی‌ین/ژانگ-کیان/ Zhang Qian تـــــــخم گل رنگ،  [Carthamus] hun-lan را در سرزمین های باختری (سی‌ یو/Si yü) بدست آورد كه همان جنس گیاه ما [زعفران] است، هرچند پر پیداست که  بخاطر تنوع شرایط آب و هوائی تفاوت­هائی میانشان هست."  پس اگر همچون اف. پی. اسمیت1 بگوییم "داستان چان‌ ك'ی‌ین/ژانگ-کیان/ Zhang Qianدر مورد زعفران و گُلِ رنگ نیز تکرار  شده" خطا رفته ایم  و این گفته  استوارت2 هم که : "بر پایه پن تسائو Pen ts‛ao،  چان‌ ك'ی‌ین/ژانگ-کیان/ Zhang Qian، کروکوس Crocus را همزمان با گُلِ رنگ و دیگر داروها و گیاهان باختری، از عربستان به چـــین آورد" زاده نهایت سردرگمی است. چان‌ ك'ی‌ین/ژانگ-کیان/ Zhang Qian در عربـــــستان!   در پو وو چی Po wu či تنها از گُلِ رنگ  (Carthamus) سخن رفته نه از زعفران (Crocus)- دو گیاه یکسره متفاوت كه حتی از دو تیره  جدایند و هیچ متن چینی نیست كه ورود زعفران را به چان‌ ك'ی‌ین/ژانگ-کیان/ Zhang Qianبسته باشد.  در واقع، چینی‌ها درباره  ورود یا كشت زعفران چیزی برای گفتن ندارند[2].   خلط لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن Li Shizhen, در واقع از یكی گرفتن دو گیاه است كه " گل قرمز" نامیده می‌شوند.  گُلِ رنگ در كتاب تسی مین یائو شو Ts‛i min yao šu  چنین نام گرفته ؛ لی ‌چون (Li Čun)  از دوره  تانگ نیز  چنین کرده و در سون شی Sun ši آمده بخش هین‌ـ‌ یوان (Hin-yüan)  837 واقع در شن‌ـ ‌سی/شانشی (Šen-si) [Shanxi (山西)] گل قرمز ین-چی yen-či را به عنوان خراج به دربار می‌فرستاد.1 
این كه لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن در عبارت/ passage بالا زعفران را در نگر داشته از روی دو نام بیگانه كه در نامگذاری این محصول كار گرفته نمایان می‌شود: کی-فو لان  846   ki-fu-lan و سا-فا-تسی 847 sa-fa-tsi.  نویسه  آغازین آوانگاشت نخست غلط چاپی تسا848  (*tsap, dzap) tsa است؛ نویسه  آخر صورت دوم را باید به شكل لان 849  lan اصلاح كرد2.  تسا-فو-لان tsa-fu-lan و سا-فا-لان sa-fa-lan ( سَفوران ژاپنی safuran  [サフラン] ژاپنی، فاران faran سیامی) همچنان كه از مدت­ها پیش روشن شده، آوانگاشت­های واژه‌های عربی zäferān (زعفِران) یا zäfarān (زعفَران) اند كه saffron انگلیسی نیز از همان آمده است3.   صورت این آوانگاشت­ها خود گواه این است كه دیرپائی آنها به پیش از دوره  مغول/یوان نمی‌رسد، یعنی روزگاری كه همخوان­های پایانی دیگر افتاد.  اگر این­ها از دوره  ت'انگ بود باید آوایش *dzap-fu-lam و *sat-fap-lan می داشت.  این نتیجه‌گیری با گفته  لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن كه در دوران یوآن/مغول زعفران را به خوراک می‌زدند‌–‌ رسمی هندی-ایرانی– همخوانی دارد.  در واقع گویا زعفران تا آن وقت وارد چین نشده بوده و بکار نمی‌رفته است؛ دست­کم توان  گفت كه هیچ سند کهن ‌تر که نمایانگر  آشنایی مردم چین  با زعفران باشد دردست نیست . 
زعفران در تبت كشت نمی‌شود.  برخلاف آنچه امیل پِرو و پال یووریه4 با قید احتیاط و بر پایه  نام چینی " گل قرمز تبتی" پیش نهاده اند، گیاهی به نام کروکوس تیبتانوس Crocus tibetanus نداریم.  مراد از این نام تنها  این است كه زعفران از تبت به چین و بیشتر به پكن صادر می‌شود؛ هرچند از تبت هیچ گونه زعفران نخیزد و خود تبتی­ها  آن را تنها از كشمیر وارد می‌كند.  استوارت1 گوید : "برخی نویسندگان بیگانه نام دیگر زعفران را تسان هون هوا 850 ts‛an hun hwa (گل قرمز تسان؛ یعنی مركز تبت) آورده ‌اند، هرچند هیچ نویسنده  چینی چنین چیزی نگفته است."  در واقع این نام در پن تسائو کان مو شی یی Pen ts‛ao kan mu ši i 2 و چی وو مین شی تو کائو Či wu min ši t‛u k‛ao از سال 1848‌3‌ آمده و گفته  شده آن را از تبت (سی‌ـ‌تسان/Si-tsan) می‌آورند و همان فان هون هوا Fan hun hwa است كه در پن تسائو کان مو Pen ts‛ao kan mu آمده است.  در پكن هنوز هم در محاوره زعفران را تِسان هوا ts‛an hwa ‌گویند؛ همچنین آن را صرفا هوان هوا "hun hwa ("گل قرمز") نیز ‌نامند4.   از  تبتی‌های پكن شنیدم كه آن را گور-کوم gur-kum، شا-کا-ما  ša-ka-ma و دری-بزان dri-bzan ("خوش عطر") نیز نامند.  چینی‌ها زعفران را ارزشمندترین داروی ارسالی از تبت می‌دانند كه تسان هیان ts‛an hian ("بخور تبتی") در مرتبه  بعد از آن قرار دارد. 
لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن5 براین باور  است كه دو رقم یو-کین  yü-kin  851 هست : yü-kin خوشبو كه تنها گلش را کار گیرند و آن یو-کین كه ریشه­اش کار برند.  اولی زعفران کروکوس ساتیوُس (Crocus sativus) است؛ دومی گونه ای کورکُما Curcuma [زردچوبه].  با این همه چنانکه خواهیم دید، دست كم سه رقم یو کین yü-kin هست. 
چندین گونه از جنس کورکوما Curcuma در چین و هندوچین یافت می‌شود. کورکوما لیوکُرایزا (yü-kin) C.leucorrhiza
 [[(Yu Jin, Jiang Huang, E Zhu) یو-کین؛ کورکوما لونگا/ C.longa زردچوبه [در عربی کُرکُم؛ طرفه اینکه منابع لغتنامه دهخدا این لفظ را به هر دو معنای زردچوبه و زعفران گرفته اند...چه کار از دست لوفر یا هر پژوهشگر سخت کوش بر می آید وقتی منابع خود ما تا این حد مغشوش است؟!] ،  کیان هوان (kian hwan 852  یا   853 ) ("زرد زنجبیلی")، کورکوما پالیدا C.pallida، کورکوما پتیولاتا C.petiolata، کورکوما زدواریا  C.zedoaria  [زدوار/ماه پروین/زرنباد، عربی جدوار.  تعیین اینكه كدام گونه در چین باستان شناخته بوده دشوار است، هرچند  گویا در دوران باستان دست كم یك گونه بکار می رفته است.  توصیفی از کورکوما لونگا  C.longa [زردچوبه] و کورکوما لیوکُرایزا  C.leucorrhiza از پیش از دوره تانگ در دست نیست و این احتمال هست كه یا از باختر وارد چین شده باشند یا در صورتی كه بتوان با مدارك استوار گیاه‌شناسی اثبات كرد این گونه‌ها بومی چین اند[3]، چاره‌ای جز این گمان نیست که انواع بستانی ممتازتر در دوره  تانگ وارد چین شده است.  سو كون (Su Kun) از سده هفتم درباره یو-کین، کورکوما لیوکُریزیا  (C.leucorrhiza) yü-kin می‌نویسد این گیاه در شو (Šu) سه‌ـ‌چوان/سیچوان  Se-c'wan/Sichuan四川و سی‌ـ ‌ژون (Si-žun) می‌روید و مردم هو آن را ما-شو 854  ma-šu، *mo-džut (dzut)، ‌نامند،2 در حالی كه در مورد کیان هوان kian-hwan (C.longa) گویند  مردم ژون (Žun) 855  آن را شو 856    šu، *džut (dzut,dzur) گویند؛ او برشباهت زیاد این دوگونه نیز تأكید می‌كند.  چن تسان- كی (Č‛en Ts‛an-k‛i) نیز كه در نیمه  نخست  سده هشتم می‌نوشت درباره کیان-هوان  kian-hwan گوید  آن گونه كه از سرزمین بربرهای باختر (سی فان/Si Fan) می‌آید و مانند یو-کین yü-kin و شو یائو šu yao 857 است3.   سوسون (Su Sun) از دوره  سونگ گوید  امروزه یو-کین yü-kin در تمامی سر زمین های كوان‌ـ ‌تون (Kwan-tun) [کون سان] و كوان‌ـ‌ سی (Kwan-si) یافت می‌شود، هرچند  فراوانی  آن در این جا به پای سه‌ـ‌چوان/سیچوان  Se-c'wan/Sichuan四川كه ازپیش در آنجا کشت می­شده نمی‌رسد.  كو تسون‌ـ ‌شی (K‛ou Tsun-ši) 4 گوید یو-کین yü-kin خوشبو  نیست و در دوره وی  درکار رنگ آمیزی پوشاک زنان می کرده اند.  لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن یادآور می‌شود  یو-کین yü-kin محصول سرزمین­های  تا تس'این /داقین [Daqin/Tachin/Tai-Ch'in] (Ta Ts'in)  بوده است: این نكته در كتاب وی لیو  Wei lio از سده سوم آمده است،5 و در لیان شو  Lian šu6،  یو کین yü-kin در میان كالاهایی برشمرده شده كه از تا تس'این /داقین [Daqin/Tachin/Tai-Ch'in] (Ta Ts'in) به سرزمین های  باختری هند آورده می‌شود7. 
آنچه درباره  نام­های بیگانه شو و ما-شو šu و ma-šu آوردیم برای تردید شدید در بومی بودن کورکوما Curcuma در چین بس است و نگارنده به سهم خود بر این است که دست كم دوگونه از این جنس نخستین بار از راه  آسیای مركزی وارد سه‌ـ‌چوان/سیچوان  Se-c'wan/Sichuan四川 شده است.  به هر روی قطعا این باور امكان وجود گونه‌های دیگری از این جنس یا حتی انــــــواعی دیگر از گونه‌های وارداتی در چین مدت­ها پیش از این تاریخ را نفی نمی‌كند؛ در واقع بسا كه چنین بوده است، زیرا در كتاب باستانی چو لی Čou li، یا آئین­های دولتی دودمان چو/ژوState Ceremonial of the Cou/ Zhou ، و در كتاب لی کی Li ki،  از گیاهی خوشبو  به نام یو yü  860 سخن رفته كه با شراب آئین  قربانی می‌آمیختند.  جز چند تن اکثر مفسران  بر این­اند كه این yü باستانی گونه ای یو-کین yü-kin یعنی گونه ای کورکوما Curcuma بوده است1. 
زردچوبه Curcuma longa در سرتاسر هند فراوان كشت می‌شود و بسا كه از ادوار كهن نیز چنین بوده است.  نام این گیاه (كه در سنسكریت هِریدرا haridrā گویند) در نسخه بوئر نیز آمده است.  زمین­ساقه/جذمور (ریزوم) این گیاه را از هند به تبت فرستند و در آنجا یون-با yun-ba یا  skyer-pa گویند كه نام دوم در اصل به زرشك داده می‌شد كه از چوب و ریشه  آن، چون کورکوما Curcuma، رنگی زرد گیرند. 
این بیطار کُرکُم kurkum را جنس کورکوما Curcuma و نه کروکوس Crocus می‌داند و این از تعریفی كه به دست می‌دهد پیداست؛ گوید کُرکُم kurkum گونه نیکوی ریشه‌های رنگی است.  این ریشه‌ها را از هند ‌آرند و در فارسی هرد hard گویند و بر گرفته از واژه  سنسكریت هِریدرا  (Curcuma  longa) haridrā است.  هرچند  ابن حسن می‌نویسد مردم بصره هرد  را کُرکُم، kurkum، گفته اند كه نام زعفران است و آن را با زعفران همگون كرده‌اند؛ اما  در ادامه زعفران را با ریشه وَرس/ورص، wars،  كه نوعی است از مِمِسایلون  Memecylon (نک صفحات پیش رو ) خلط می‌كند2.   turmeric [زردچوبه در انگلیسى] را در فارسی زردچوبه zird-čūbe  یا دارزرد darzard ("چوب زرد") می‌نامند.  به گفته گارسیا­ دا اورتا  Garcia de Orta، هند زردچوبه  بسیار به ایران و عربستان می فرستاد و باور همگان بر این بود كه این گیاه در ایران، عربستان یا تركیه نمی‌روید،‌ بلكه یکسره از هند می‌آید3. 
در اسناد باستانی بارها نام هو-کین yü-kin با یا بدون هیان hian ("خوشبو ")1، به دوگیاه متفاوت از سرزمین های هند و ایران داده شده است: مِمِسایلُن تینکتوریوم/ورس Memecylon tinctorium و کروکوس سِتایوِس Crocus sativus كه شاید دومی باری دیگر با کورکوما Curcuma خلط شده.    شگفت اینكه در تمامی گیاهنامه‌ها این واقعیت مغفول/نادیده مانده كه شرحِ كهنِ نام درختی زیر همین نام آمده است و جز پالادیوس،  Palladius نویسندگان اروپایی هم به آن توجه نكرده‌اند.  او در فرهنگ ستودنی چینی‌ـ‌ روسی خویش3 در توضیح yü-kin آورده است: "نـــــام درختی در كی- پین/جی-بین Ki-pin  [Jibin 罽賓 (Kashmir)]  با گل­های زرد كه چیده در آستانه  پژمردن ‌فشرده شیره‌ را با دیگر عطریات در آمیزند؛ این درخت در سرزمین های تا تس'این /داقین [Daqin/Tachin/Tai-Ch'in] (Ta Ts'in)  نیز یافت می‌شود و گل­هایش را که به گل زعفران ماند صرف رنگ دِهی/تلوین شراب کنند."
فرهنگ بودایی یی تسی کین ین یی Yi ts‛ie kin yin i1‌ از سال 649 ترسائی  در توصیف درخت یو-کین  yü-kin گوید: "نام درختی كه در سرزمین كی- پین/جی-بین Ki-pin  [Jibin 罽賓 (Kashmir)] می‌روید.  گل­هایش زرد است.  درخت را با گلش تكثیر می‌كنند.  صبر می‌كنند تا گل­ها پلاس خورند؛ سپس شیره  گل­ها را ‌‌گرفته با مواد دیگر در‌آمیزند و چون عطر بکار رود.  دانه‌های گل­ها نیز خوشبویند و به همین کار روند."
مایلم این درخت را همان مِمِسایلُن تینکتوریوم Memecylon tinctorium، مِمِسایلُن اِجوئِل M.edule یا مِمِسایلُن کَپتِلاتوم M.captellatum  [تیره ملاستوماسه] (Melastomaceae) بدانم كه درختچه یا بوته بزرگی است كه در خاور و جنوب هند، سیلان، تناسریم و جزایر اندامان بسیار یافت می‌شود.  در جنوب هند برگ­ها را که رنگ "زرد لاكی بسیار زیبا" می دهد در کار رنگرزی کنند.  از گل­های آن رنگ زرد بی‌ثباتی گیرند1.   روشن است که هوان یین/هوان یینگ (Hüan-Yin) با این گمان كه زعفران یو-کین/یو-جین (yü-kin) تنها از كشمیرخیزد (نک صفحات پیش رو)،‌ زیستگاه این درخت را فقط  كشمیر دانسته است. 
ابومنصور همین درخت را با نام وَرس/ورث/افسانی [در عربی  بليحاء /خزام/حصادي] (wars/waras/wars) آورده و در وصفش گوید گیاهی است مانند زعفران به رنگ زرد و خوشبو  كه زنان عرب در رنگرزی پارچه کار گیرند2‌.   باستانیان با این رنگ آشنا نبودند.  ابوحنیفه [دینوری] جستاری گسترده  در  آن دارد3.   ابن‌ حسن، Ibn Hassan  ریشه  وَرس را می‌شناخت و آن را بنادرست زعفران پنداشت4.  ابن‌بیطار توصیفی دراز آهنگ  درباره  آن آورده است5.   گوید  دو گونه  آن از یکدیگر متفاوت‌اند‌ـ‌ آن كه از حبشه می‌آید، سیاه رنگ است با كیفیتی پست؛ دیگری كه از هند می‌آورند به رنگ سرخ روشن است و رنگ زرد خالص به دست می‌دهد.  گونه ایی كه باردة bārida  [اسپرک/ورس] نامند  رنگ قرمز به دست ‌دهد.  این گونه در یمن كشت می‌شود.  او به این همانی آن با کورکوما Curcuma و کروکوس Crocus نیز اشاره كرده است.  اسحاق ‌ابن عمران ر است: "‌گویند وَرس همان ریشه‌های کورکوما Curcuma است كه از چین و یمن ‌آید." و ابن ماسه بصری   ibn Massa el-Basri گوید : "ماده‌ای است به رنگ قرمز روشن مانند زعفران كوبیده‌." از همین روشن می شود چرا چینی‌ها برای آن هم نام یو-کین yü-kin را به كار گرفته‌اند.  لكلر هم ورس اعراب را همان مِمِسایلُن تینکتوریوم Memecylon tinctorium دانسته و می‌افزاید:
"ورس L'ouars منحصرا محصول عربستان نیست.  در هند، بویژه نزدیک پوندیچری بوفور یافت می شود.  اخیرا در اروپا نشادن داده شده و نامش در هند کانا  kana است."
"L'ouars n'est pas le produit exclusif de l'Arabie.  On le rencontre abondament dans l'Inde, notamment aux environs de Pondichéry qui en envoyé en Europe aux dernières expositions.  Il s'appelle kana dans le pays."[4]
گیاهنامه ژاپنی یاماتو هونزو  Yamato honzo درباره یو-کین گوید ماده‌ای است رنگی كه از سیام ‌آرند؛ گویا اینجا نیز مراد مِمِسایلُن  Memecylon باشد. 
اینكه مردم چین  محصول مِمِسایلُن  Memecylon را نیز yü-kin نامیده‌اند ظاهراً نمایانگر آن است كه این رنگینه ارزان جایگزین زعفران گرانبها می‌شده است. 
نویسندگان چینی كه در گیاه‌شناسی و داروشناسی می‌نوشته‌اند به یو-کین yü-kin همچون نام یك درخت توجه نكرده‌اند، هرچند بروشنی دریافته اند كه این نام اصولاً نام زعفران است كه از کروکوس ساتیوس Crocus sativus به دست می‌آید.  این را از توصیف ها و نام­های این گیاه و نیز شواهد دیگر به روشنی می‌توان دریافت. 
در شرح مركز هند در سالنامه‌های دودمان لیانگ 2 بروشنی آمده كه yü-kin تنها از كی- پین/جی-بین Ki-pin  [Jibin 罽賓 (Kashmir)]خیزد، گلش یکسره زرد و بسیار زیبا چون گل فو-یون fu-yun (Hibiscus mutabilis) [خطمیِ سرخ گل، ختمی الوان، رز پنبه‌ای، ختمی درختی] است.  از دیرباز همواره كشمیر را سرزمینی بلند آوازه در كشت زعفران می دانستند؛ محصولی كه از آنجا به هند، تبت، مغولستان و چین صادر می‌شده (و هنوز هم می‌شود).  هوان تس'ان/هوان سانگ/شوان زانگ (Hüan Tsan/Xuanzang)، زائر نامی، در سده هفتم زعفران را در كشمیر،‌ اُدّیانه/ووچانگو  (Uddiyāna)،‌ و جاگودا/جاغوری/غزنین (Jāguda) (زابلستان) مشاهده كرده است3.   یی‌تسین،Yijing  سالک بودایی (695-671) آن را به شمال هند نسبت ‌دهد4. 
کهن ترین توصیف این گیاه را در كتاب نان چویی وو شی  Nan čou i wu či،  ‌نوشته  وان چن (Wan Čen) در سده سوم ترسائی  ‌توان یافت1، كه گوید: "زیستگاه یو-کین yü-kin سرزمین كی- پین/جی-بین Ki-pin  [Jibin 罽賓 (Kashmir)] است و در آنجا پیش از هر چیز برای پیشكش كردن به بودا كشت ‌كنند.  گل­ها پس از چند روز پژمرد و سپس به دلیل رنگ زرد یكدستش به كار ‌برند.  گل­ها به فو-یون fu-yun  هیبیسکوس(Hibiscus) [خطمی] و غنچه  نیلوفر آبی، نِلومبیوم اِسپِسیوسُم (Nelumbium speciosum) [نیلوفر هندی/] [در عربی نَّيْلَم الجَوْزِيّ/نَّيْلَم الهند/لوطس المقدس/لوطس الهندي] ماند و شراب خوشبو ‌كند."  این مشخصات کمابیش درست و به یقین در مورد کروکوس Crocus صادق است كه براستی مانند گیاهی سوسنی است و از همین رو به خانواده ایریدائه  Irideae [زنبقیان] و راسته لیلی فلورائه Liliiflorae تعلق دارد.  نكته  مربوط به زندگی كوتاه گل­ها نیز درست است2. 
در سال  647 ترسائی  سرزمین كیا‌ـ ‌پ'ی (Kia-p‛i)   در هند، یو کین هیان yü-kin hian را پیشكش دربار چین كرد و به همین مناسبت چنین توصیف شده: "برگ­هایش  برگ­های مائی من تون  mai-men-tun اُفیوپوگُن اِسپیکِتیس (Ophiopogon spicatus) را ماند.  در ماه نهم سال گل می‌كند.  به  ظاهر فو-یون      fu-yun هایبِسکوس میتِبِلوس (Hibiscus mutabilis)  [خطمیِ سرخ گل، ختمی الوان، رز پنبه‌ای، ختمی درختی الوان] را ماند.  رنگش آبی ارغوانی فام است.  بویش از فاصله  چند ده قدمی شناخته می شود.  گل ‌آرد هرچند  میوه ندارد.  برای تكثیر ریشه را کار گیرند3."
آخرین جمله می نماید تكثیرش با  پیاز است.  سند بسیار کهن ‌تری راجع به پیشكش  زعفران هست.  در سال 519 ترسائی،  جایاوارمانKing Jayavarman ، شاه فو‌ـ ‌نان (Fu-nan) (كامبوج) زعفران را با عنبر و مواد خوشبوی  دیگر پیشكش دربار چین كرد.1 براین پایه  باید گفت زعفران را در سده ششم از هند به كامبوج می‌بردند.  در واقع از سالنامه‌های تانگ چنین برمی‌آید كه هند در دادوستد با كامبوج و آسیای پیشین/متقدم/anterior Asia/ Asia Previous/ Asia Anteriorالماس، چوب صندل و زعفران به این سرزمین­ها صادر می‌كرد.2 افزون بر این،‌ در سالنامه‌های تانگ زعفران محصول هند، كشمیر Jibin 罽賓 (Kashmir)،‌ اُدّیانه/ Uddiyana (Skt. Uḍḍiyāna; Tib. ཨུ་རྒྱན་, Orgyen; Wyl. u rgyan)، جاگودا/جاغوری/غزنین (Jāguda) (زابلستان) و بَلتستان Baltistan دانسته شده است3.   در سال 719 ترسائی،  شاه نان (Nan) [کذا در متن!؛ Ngan (بخارا Bukhara) پانزده کیلو زعفران پیشكش فغفور/بغپور چین كرد4. 
لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن (Li Ši-čen)در توضیحش درباره  yü-kin hian  نام سنسكریت چا-کو-مو  č‛a-kü-mo، *dža-gu-ma، را که از سوارنا پراباسا سوترا Suvarnaprabhāsa-sūtra [Golden Light Sutra ［金光明経］ ( Suvarnaprabhāsa-sūtra or Suvarnaprabhāsottama-sūtra; Chin Chin-kuang-ming-ching; Konkōmyō-kyō)]گرفته افزوده است5.   این نام در فرهنگ چینی‌ـ ‌سنسكریت فان یی مین یی تسی  Fan yi min yi tsi، yü-kin ترجمه  شده6.   صاحب این قلم نیز در جستاری این  نام را بر پایه  صورت بومی واسطه‌ای *jāguma با jāguda سنسكریت [ जागुड, n. jAguDa saffron] یكی دانسته‌ كه پایانه  -ma در آن با پایانه  نام تبتی ša-ka-ma برابر است7. 
چ'ن تس'ان‌ـ‌ك'ی موضعی شگفت گزیده گوید : "yü-kin خوشبو در سرزمین تا تس'این /داقین/خاور یونانگرای/رُم می‌روید.  در ماه دوم یا سوم سال گل ‌آرد و ظاهری چون هون hun-lan (گُلِ رنگ، کارتاموس تینکتوریوس  Carthamus tinctorius) دارد8.   گل­ها را در ماه چهارم یا پنجم سال می‌چینند و ماده‌ای خوشبو از آن سازند" پر پیداست که  این شرح را نمی‌توان به زعفران مربوط دانست كه در شهریور یا مهر ماه گل می‌كند.  چن تسان‌ـ‌كی  این اغتشاش را به وجود آورده و لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن (Li Ši-čen را هم گمراه كرده و او بنادرست hun-lan hwa را از معادل­های yü-kin hian برمی‌شمارد. 
ساكنان کولام/كو‌ـ ‌لین [5](Quilon) (Ku-lin)  بعد از هر استحمام به تن خویش  yü-kin می‌مالیدند تا همانند "تن طلایی" بودا شود1.   بی‌شك آنها به بدن خود نه "زردچوبه" كه تنها در رنگرزی استفاده می شود2، بلكه زعفران می‌مالیدند.  مادران آنامی برای تقویت پوست نوزادان به بدنشان زعفران مالند3. 
در كتاب آئین  اكبری نوشته  ابوالفضل علامی (1551 تا 1602) به سال 1597 اطلاعاتی مفصل راجع به كشت زعفران در كشمیر ارائه شده،4 كه گزیده‌ای از آن می آوریم : "در دهكده  پامپور (Pāmpūr)،‌ از توابع وی هی (Vīhī) (در كشمیر)،‌ کشتزارهای زعفران به وسعت ده یا دوازده بیگا (bigha) هست،  چشم اندازی كه مشگل‌پسندترین بیننده را افسون کند.  در آغاز بهار (اواخر ماه مارس/فروردین و در طول آوریل/اردیبهشت) كه فصل كشت است زمین را شخم ‌زده خاك را نرم کرده با بیل کرت-ها را آماده كاشت ساخته پیازها را در خاك نشانند.  پس ازماهی جوانه ‌زده در آغاز  سپتامبر/مهر به بیشترین رشد خود می‌رسند و درازای ساقه‌ها یك وجبی شود.  ساقه سفید رنگ است و آنگاه که  یك انگشت قد كشید، غنچه‌ها یكی پس از دیگری باز می‌شوند تا به هشت رسند.  هر گل شش گلبرگ بنفش دارد.  معمولا از شش میله  پرچم سه تا زرد و سه تا شنجرفی‌اند.  از همین سه میله شنجرفی است كه زعفران به دست می‌آید.  [هر گل سه خامه و سه پرچم دارد كه زعفران از سه پرچم به دست می‌آید.] آنگاه که دفتر زندگی گل­ها بسته می شود،‌ برگ­ها بر ساقه پدید آیند.  هر بوته زعفران شش سال پی­درپی گل ‌آرد.  در سال نخست  محصول اندك است:‌ در سال دوم هر ده بوته سی‌گل ‌دهد.  در سال سوم به بیشترین رشد خود می‌رسد و پیازها را از خاك درمی‌آورند.  اگر پیازها در همان خاك بمانند کم کم از میان می‌روند،‌ هرچند  اگر آنها را درآورند و در جایی دیگر بكارند،‌ ثمر خواهند داد."
كشتزارهای زعفران سخت بر جهانگیرشاه  تأثیر گذارد و در روزنامه  خاطرات خویش چنین نوشت:1
"فصل گلِ زعفران بود، از این رو شاهنشاه از شهر عازم پامپور شدند كه تنها سرزمین  زعفران‌خیز كشمیر است.  هر باغچه، هر مزرعه تا آنجا كه چشم كار می‌كرد پوشیده از گل بود.  ساقه به سمت زمین خم می‌شود.  گلش گلبرگ بنفش رنگ دارد با سه پرچم در درون، كه زعفران از آنها به دست می‌آید؛ و این خالصترین زعفران است.  اگر رویدادی  پیش نیاید،‌ هر سال چهارصد ماند* یا سه هزار و دویست ماند خراسانی زعفران ازاین سرزمین  خیزد.  نیمی ازبرداشت آنِ دولت و نیم دیگر آنِ كشتكاران است.  هر سیر زعفران ده روپیه به فروش می‌رسد،‌ هرچند گاه نرخ اندكی بالا و پائین شود.  رسم بر این است كه گل­ها را کشیده به کشتکاران می‌دهند؛‌ به خانه برده زعفران را كه همسنگ یك چهارم گل­هاست جدا کرده به ماموران دولت تحویل می‌دهند و بجای دستمزد نقدی هموزنش  نمك می‌گیرند."
مردم چین  باستان زعفران را افزون بر كشمیر به ایران ساسانی نیز نسبت داده‌اند.  کتاب چو شو Čou šu (周書)Book of Zhou (Zhōu Shū)‌2, یو-کین yü-kin را از جمله فرآورده های پو‌ـ‌ ســـه (Po-se) (پارسه/ایران) برشمرده.  كتاب سوئی شو Sui šu [Book of Sui (Suí Shū)] نیز.  در واقع،‌ در ایران زعفران خودروست و كشت آن باید از دیر باز  آغاز شده باشد.  آیسخولوس از پای‌افزارِ زردِ زعفرانی داریوش شاه یاد كرده است4.   زعفران در متون پهلوی نیز آمده است.  (ص 193 كتاب پیش رو).  اصطخری و ادریسی در آثار خود در سده دهم بر وجود زعفران در دربند، اصفهان و فرارود/ماوراءالنهر گواهی داده‌اند5.  یاقوت زعفران را محصول اصلی روستای روذآور* در استان جبال، سرزمین ماد باستان،‌ می‌داند كه فراوان به سرزمین های دیگر صادر می‌شد1.   ابومنصور زیر نام عربی زعفران (zafarān) آورده است2.   مصرف‌ كنندگان ارمنی زعفران خراسان را بهترین می‌دانند،‌ هرچند  عرضه  آن چنان كم است كه ایرانیان خود ناچارند با بردن زعفران از قفقاز به این تقاضا پاسخ دهند3.   به گفته  شلیمر4، بخشی از زعفران ایران از باكو در روسیه می‌آید و بخشی دیگر در خود كشور در منطقه  قائن Kain, Qaen/ كشت می‌شود، هرچند پاسخگویی به تقاضا را بس نیست.  شلیمر گوید  در دو سرزمین  رودزابر (همان روذآور بالا) كه ناحیه‌ای است كوهستانی نزدیك همدان،‌ و كوه دربند   Derbent كه نویسندگان پیش از او به كشت زعفران در آنجا اشاره كرده‌اند،‌ نشانی  از زعفران نیافته است. 
چه بسا زعفران را  بهر كشت از ایران به كشمیر برده باشند.  آثار این رویداد را می‌توان در نام سنسكریت وَهلیکه vāhlīka یافت كه معادلی است برای زعفران، به معنای "برخاسته از پهلوا"5.   بوداییان افسانه‌ای دارند كه گوید ماذیانتیكه (Madhyāntika)، نخستین مبلغ سخنان بودا در كشمیر، زعفران را در كی- پین/جی-بین Ki-pin  [Jibin 罽賓 (Kashmir)] كاشته است[6].   اگر هم هیچ رگه‌ای از حقیقت در این افسانه نباشد، دست كم گواهی است بر اینكه این گیاه از خارج به كشمیر وارد شده است.  نقش ایرانیان در پراكندن زعفران در سرزمین های گوناگون را از نام تبتی "زعفران" می‌توان به روشنی دید: kur-kum، gur-kum، gur-gum،  كه می‌توان آن را  به سادگی در kurkum یا karkam فارسی و نه در واژه سنسكریت kunkuma یافت5.   تبتی‌ها این واژه را به مغولستان بردند و هنوز می‌توان این واژه را در میان قالموق­ها/ قلميقيون (Kalmuk) در كناره ولگا شنید.  گروهی ریشه  این واژه  فارسی (kulkem پهلوی) را سامی می‌دانند، karkuma آسوری، karkōm عبری،‌ kurkum عربی؛ هرچند  به باور عده‌ای دیگر ریشه  سامی آن محل تردید است2.    نمی توان سرگذشت زعفران در باختر و اروپا را كه بسیار درباره آن نوشته اند در اینجا آورد3. 
از بررسی­های بالا  چنین برمی‌آید كه واژه 868  yü-kin  که  چند معنی دارد ترزبان/ترجمانِ نوشته های چینی را به درد سر می اندازد.  می‌توان از دستوری كلی سخن راند كه هر گاه yü-kin  بر گیاه یا فرآورده ای چینی دلالت داشته باشد،‌گونه‌ای از Curcuma [زردچوبه] در نظر است،‌ هرچند هرگاه در اشاره به هند،‌ هندوچین و ایران به كار رود،‌ چه بسا مراد  Crocus [زعفران] باشد.  نام yü-kin hian ("yü-kin خوشبو ") با اشاره به كشورهای بیگانه، ‌‌گویا کمابیش  همیشه دلالت بر زعفران دارد كه عملاً به عنوان ماده‌ای خوشبو  به كار می‌رفت؛ در حالی كه، چنانکه خواهیم گفت، همین نام در اشاره به چین ،‌ به معنای Ccurcuma [زردچوبه] است.  اكنون می‌توان این پرسش را طرح كرد كه واژه  yü-kin از كجا آمده است؟ و معنای اولیه  آن چه بوده است؟‌ هیرت4، در سال 1886، yü-kin  را همان karkam ("زعفران") فارسی دانست و این باور را در سال 1911 نیز  با استناد به آوایش  باستانی *hat-kam  واگفت5.  این تشخیص از نظر آواشناسی چندان قانع‌كننده نیست،‌ زیرا بسیار دور است كه مردم چین  برای باز سازی k در واژه ای  بیگانه حرف h  رادر آغازش کار گیرند؛ هرچند  نویسه   yü در آوانگاشت­ها معمولا برابر است با *ut، ud.  به هر روی،  این نظریه در كل جا برای اعتراض­هایی سنگین تر دارد.  خود چینی‌ها yü-kin  را نمایانگر واژه‌ای بیگانه نمی‌دانند؛ در هیچ جا هم نگفته‌اند yü-kin  فارسی،‌ سنسكریت یا چیزی از این دست است؛ برعكس، آن را از عناصر زبان خود می‌دانند.  افزون بر این،‌ اگر yü-kin  در اصل به معنای زعفران بوده، چگونه است كه این واژه كه ادعا می‌شود فارسی است برای نامیدن جنس Curcuma به كار رفته كه برخی گونه‌های آن حتی بومی چین بوده و به هر روی از مدت­ها  پیش  با آب و هوای  آن سازگار شده‌؟  قضیه ‌ساده‌ نیست و نیازبه پژوهش­های دقیق دارد.  بگذارید ببینیم چینی‌ها درباره  واژه  yü-kin  چه می‌گویند.  پلیو1 پیشتر بروشنی، هرچند کوتاه، موقعیت كلی را با جلب توجه به این واقعیت ترسیم كرده كه در نخستین سال­های  سده دوم ترسائی  واژه  yü-kin در فرهنگ شو وِن  Šwo-wen به عنوان نام گیاهی خوشبو  آمده است كه مردمان یو (Yü)،‌ یو‌ـ ‌لین (Yü-lin) [Yulin] امروزی از استان كوان‌ـ‌ سی  (Kwan-si)، به‌عنوان خراج پیشكش می‌كرده‌اند؛ و از همین جا نتیجه می‌گیرد كه مفهوم این واژه باید "طلای یو" باشد كه اشارتی است به رنگ زرد این محصول.  در شوی کین چو 869  Šwi kin ču‌2 چنین آمده: "ناحیه  كوی‌ـ ‌لین (Kwei-lin) 870  دودمان تسین (Ts‛in) در سال ششم دوره  یوان‌ـ‌ تین (Yüan-tin) (111پ م ) از دوران فرمانروائی فغفور/بغپور وو از دودمان هان به سرزمین   یو‌ـ ‌لین (Yü-lin) 871 تغییر نام یافت.  وان مان (Wan Man) آن را به سرزمین   یو‌ـ ‌پین (Yü-p‛in)  872  تغییر داد.  یین شائو (Yin Šao)  873 [سده دوم ترسائی ] در کتاب خــــویش تی لی فان سو کی 875874 Ti li fun su ki گوید: "در كتاب چو لی Čou li از یو ژن yü žen  872  از ("مقاما ت متصدی گیاه yü ") سخن رفته كه تصدی كوزه‌های ساغرریزی را دارند و هر وقت ساغرریزی برای آئین قربانی یا پذیرایی ضرورت یابد گیاه yü را با شراب خوشبوی  č‛an در آمیخته در ظرف های مقدس ریخته در جایش می‌گذارند1".   yü گیاهی است خوشبو.  گل چندین گیاه را جوشانده و آن را با شرابی درمی‌آمیزند كه از تخمیر ارزن سیاه/برجا به دست آمده و پیشكش ارواح کنند.  برخی بر آنند که این گیاه همان است كه امروزه yü-kin hian 877 (Curcuma/ زردچوبه) نامند؛ هرچند کسانی با این نظر مخالف‌اند و ‌گویند مردم یو آن را پیشكش خراج می‌كردند و از این راه نام گیاه را با نام طایفه و سرزمین  یو مرتبط می‌سازند."  در شوو وِن Šwo wen توضیح دوم بهتر دانسته شده است2.   هر دو توضیح منطقی است،‌ هرچند تنها یكی از آن دو می‌تواند درست  باشد3 .  به باور خود من یو yü نامی چینی باستانی است برای گیاهی خوشبو بومی آن سرزمین؛ بدرستی  نمی توان گفت این گیاه Curcuma [زردچوبه] بوده یا جنسی دیگر4.   معنای تحت اللفطی یو کین  yü-kin "طلایِ گیاه یو  yü" است كه در آن "طلا" اشاره به ساقه  زیرزمینی زرد رنگ آن دارد5، و yü به چیستی گیاه در كل، و بر این پایه  دلالت عینی آن می‌شود: "زمین ساقه/ریزوم yü" یا "ریشه  yü".  به هر روی باور ندارم نام yü-kin  از سرزمین یا طایفه یو گرفته شده باشد؛ چنین گمانی محال است، زیرا نام- گیاه  yü مقدم بر نام سرزمین  بوده است.  گواه روشن این مدعا را می‌توان در مطلب شوی کین چو Šwi kin ču یافت، زیرا تازه در سال 111پ م  بود كه نام یو‌ـ ‌لین (Yü-lin) ("باغچه  گیاه yü" ) پدیدار و از آن پـــس جانشــــین كوی‌ـ ‌لیـن (Kwei-lin) سینِنومِم کَشیا ("باغچه سینِنومِم کَشیا Cinnamomum cassia [در عربی سليخة/قرفة الصينية]") شد.  پس، گیاه است كه نام خود را به منطقه داده نه منطقه به گیاه.  در این مورد هم همچون بسیاری موارد دیگر، مردم چین علت و معلول را با هم جا به جا می کنند. امروزه علت تغییر نام این سرزمین  به یو‌ـ ‌لین نیز روشن شده است.  شاید در دوره هان این سرزمین  به فراوانی گیاهان یو-کین   yü-kin خود بلند آوازه بوده اما  در دوره  تسین عنبر در آنجا بیشتر به چشم می‌آمده تا yü-kin.  به هر روی روشن است yü-kin  از نام­های راستین و ریشه دار چینی است نه واژه‌ای بیگانه.  مراد از آن گونه ای Curcuma [زردچوبه ] بومی است؛ هر چند، چنانکه گفتیم، شاید در دوره  فرمانروائی دودمان تانگ گونه‌های دیگری از این جنس از خارج وارد چین شده باشد.  پس اهل زبان از لحاظ روانی با واژه یو کین  yü-kin همان كاری را كــرده‌اند كه با واژه یِن-چی  yen-či : همچنان­ که نام yen-či "گُلِ رنگ " را به هر بَزَک cosmetic یا سرخاب دادند، yü-kin،  "زرد چوبه" را نیز به هر رنگینه كه همان طیف رنگ زرد را به دست می‌داد گفتند.  چنین شد كه بر زعفران كشمیر و ایران نیز همین نام نهادند. 


1. پلینی نیز آگاه بود كه در هیچ چیز به اندازه زعفران  تقلب  نمی‌شود:
(adulteratur nihil aeque-xxi, 17, § 31).
ویده‌مان (E. Wiedemann, Sitzber phys-med. Sez. Erl., 1914, pp. 162, 197) با استفاده از منابع عربی به مسئله تقلب در زعفران پرداخته است. به گفته وات (Watt, Commercial Products of India, p. 430) زعفران گرانتر از آن است كه چندان مصرفی در هند داشته باشد، اما در آئین ازدواج شاهزادگان و در نمایش منزلت طبقاتی توانگران کار آید.
1. بـــــــــا تــــوجه به تــــــــعریف نـــــادرستی كه ایتل (Eitel, Handbook of Chinese Buddhism, p. 80) از کونکوما kunkuma به دست داده،‌ آوردن این نام در اینجا بیجا نخواهد بود. اسامی سنسكریت کاوِرا kāvera (’’زعفران‘‘) و کاوِری kāverī (’’زردچوبه‘‘) نمایانگر در آشفتن  این دو نام نیست، زیرا هر دو از نام محل فروش این مواد یعنی كاورا (Kavera) برگرفته شده‌اند كه همان چاوریس  (Chaveris) بطـــــــــــــــلمیوس و كابر (Caber) كوسماس (Cosmas) است (نک: MacCrindle, Christian Topography of Cosmas, p. 367).

2. شگفت  است كه موسی خورنی / موسی خورنچی (به ارمنی: Մովսես Խորենացի، موسس خورناتسی) مورخ، ارمنی، كه در میانه های سده پنجم می‌نوشت، ‌مشك، زعفران و پنبه را از محصولات چین دانسته است (Yule, Cathay, Vol. I, p. 93). در آن روزگار در چین پنبه تولید نمی‌شد؛ كشت زعفران در چین هم در آن دوره به هیچ روی پذیرفتنی نیست.
3. Pen ts'ao kan mu, Ch. 15, p. 14b.
[2] . برتشنایدر (Chinese Recorder, 1871, p. 222) تأکید دارد زعفران در پكن كشت نمی‌شود،‌ اما چنین نماید که در دیگر سرزمین های چین در سطح وسیع می کارند.  در این مورد هیچ ‌ندانم و هیچگاه در مورد كشتش در چین نه چیزی دیده‌ و نه شنیده‌ام و تا آنجا كه می‌دانم، هیچ متن چینی مؤید این معنا نیست.Crocus sativus  در کتاب بـزرگ فـــــــــــــوربز و هـمــــــزلی:
F. B. Forbes  and W. B. Hemsley,  (An Enumeration of All the Plants Known From China Proper,
که مندرجات جلدهای 23، 26 و 36 پژوهشنامه Journal of the Linnean Society را تشکیل می دهد كه جامعترین منبع علمی گیاهشناسی چین به شمار می‌رود) نیامده است.  انگلر   ( Hehn, Kulturpflanzen, p.270)گوید Crocus sativus در چـــــــــین كشت شود. وات (Watt, Dictionary, Vol, II, p. 593) از زعفران چـــــــین كه به هند صادر می‌شد گوید.  بس گیراست كه ماركو پولو زعفران را در چین نیافت، اما گزارش می‌كند كه در ایالت فو‌ـ ‌كی‌ین (Fu-kien) [Fujian]  ’’گونه ای  مـیوه مانند  زعفران [دارند] كه درست چـون زعــفران کاربرد دارد.‘‘ (Yule, Marco Polo, Vol. II, p. 225).   ای بسا چنان كه یول به پیروی ازفلوكیگر (Flückiger) گفته،، این گیاه Gardenia florida باشد كه در چین میوه آن را  بکار رزیدن زده رنگ زرد زیبایی از آن گیرند.  از سوی  دیــــگر، در Pen ts‛ao kan mu ši i (Ch. 4, p. 14b) در بازنمائی گونه ای  ’’زعفران بـــومی"   ( t‛u hun hwa در برابر ’’گل قرمز تبتی‘‘یا زعفران راستین ) به  پیروی از فرهنگ جغرافیایی دنباله‌دار فو‌ـ‌كی ین   آمده است: ‌ ’’در مورد زعفران بومی، باید گفت بلندای  بزرگترین نمونه‌ها به هفت تا هشت پا می رسد.  برگـــــــها مانند  برگهای p‛i-p‛a    (Eriobotrya japonica) است اما كوچكتر و بی كرك. در پاییز گلی سفید ‌آرد چون دانه ذرت (su-mi   ، Zea mays). در فو‌ـ‌چو (Fu-čou) و نان‌ـ‌نــــــــن‌ـ‌ چو (Nan-nen-čou)   [یان-کیان (Yan-kian)    امروزی واقع در كوان‌ـ‌تون (Kwan-tun)] در دامنه های بیابانی می‌روید. گونه‌ای كه در فو‌ـ‌چو ‌روید رونده‌ای است زیبا،  چون fu-yun (Hibiscus mutabilis/ خطمی گل‌سرخی) با رویه سبز و زیره سفید  و ریشه‌اش چـــــــــــون ریشه   (Pachyrhizus thunbergianus) ko. این گیاه در قرابادین بکار است و خوبش کوبیده شبی را در آب  برنج شسته‌ ‌خیسانند؛ سپس شبی دیگر در آب خالص خیسانده می‌کوبند: اینک دارو آماده  کارگیری است.‘‘ این گونه شناسایی نشده ، هرچند بسا که همان شبه زعفرانی باشد كه ماركو پولو از یافت شدنش در فو‌ـ‌كی‌ین یاد كرده است.

1. T‛u šu tsi č‛en, XX, Ch. 158.
2. بسنجید با: Watters, Essays on the Chinese Language, p. 348. به هر روی این آوانگاشت برخلاف گفته واترز ثابت نمی کند كه ’’این محصول نخستین بار یکراست از ایران وارد چین شد یا دست‌كم بی‌واسطه از راه بازرگانان ایرانی به چین رسید.  زعفران از واژه‌های دخیل عربی در فارسی است و دور نیست كه بازرگانان عرب آن را به چین هم  برده باشند.  [واژه یا جنس یا گیاه را!]
3. نخستین  بار اعراب زعفران را به اسپانیا بردند و اَزفران  azafran اسپانیولی، اَسافرو açafrão یا اَزافرو azafrão پرتغالی، سفرو  safrão هند و پرتغالی، زافرانو ایتالیائی zafferano ایتالیایی، سفران safran فرانسوی، سفران  safrán رومانیایی همه از واژه عربی زعفران بر خاسته اند. همین ریشه عربی (اَصفَر ’’زرد‘‘) خاستگاه واژه‌های رومیایی معادل سَفلو  safflow، (Carthamus tinctorius) safflower [گل رنگ] ماست: مثل اَزافرانیلو azafranillo و الازور alazor اسپانیولی؛ اَسافروا açafroa پرتغالی؛ اَسفُرو asforo ایتالیایی؛ سَفران  safran فرانسوی؛ زَویهان  zavhran ارمنی كهن، زفران  zafran ارمنی جدید سَفران روسی safran  روسی؛ سَکپَران اویغوری sakparan  اویغوری.
4. از یاد نبریم این نام  چیزی بیش ازآنچه امروز در محاوره بکار می رود نیست،  اما در نوشته های  باستان هون هوا hun hwa نه به معنی ’’زعفران‘‘ كه’’گل رنگ‘‘ کارتاموس تینکتوریوس (Carthamus tinctorius) است؛ نک ص 334 كتاب پیش رو .
5. Pen ts‛ao kan mu, Ch. 14, p. 18.
[3]. به گفته لورِرو در گیای کوچین-چین، ص. 9، زردچوبه خودرو  در هندوچین وجود دارد
 According to LOUREIRO (Flora Cochin-Chinensis, p. 9), Curcuma longa
grows wild in Indo-China.
2. نه برتشنایدر،  نه استوارت و نه هیچ‌ یك از نویسندگان پیش از آنها یادی از این نام بیگانه نكرده‌اند.
3. این نام (ندانم به غلط یا درست) به کِمفِریا پَنوراتا Kaempferia Pundurata داده شده است (Stuart, Chinese Materia Medica, p. 227). نام دیگر این گیاه پون-نو-شو    p‛un-no šu (نه mou)،   bun-naاست. اما تا مین (Ta Min) گوید  آن کورکوما Curcuma كه در هایی‌ـ ‌نان  (Hai-nan) ‌روید پون-نو-شی   p‛un-no-šy است، در حالی كه گونه ای  كه در كیان‌ـ‌ نان (kian-nan) ‌روید کیان-هوان، کرکوما لونگا/زردچوبه  (Curcuma longa) Kian-hwan است.  کامفِریا  Kaempferia به همان راسته‌ای تعلق دارد كه کورکوما  Curcuma،  یعنی راسته سایتِمنیا Scitamineae.  به گفته ما چی (Ma Či) از دوره سونگ،‌ این گیاه در سی‌ـ ‌ژون Si Žun و تمامی  بخش­های  كوان‌ـ ‌نان می‌روید؛ سمی است و مردم باختر نخست روی گوسفند آزمایند: اگر گوسفندان از خوردنش سرباز زدند،‌ دور ‌اندازند.  پون-نو p‛un-no چینی، *bun-na، ‌مانند  است به آوانگاشت واژه تبتی بون-نا bon-na، هرچند در زبان تبتی اقونیطون (تاج الملوک) را هم بون-نا bon-na ‌گویند.
4. Pen ts‛ao yen i, Ch. 10, p. 3.
5. San kwo či, Ch. 30, p. 13.
7. روشن نیست کورکوما   Curcuma در نظر است یا کروکوس Crocus؛ هر دو محصول در باختر آسیا شناخته شده بود. چن تسانكی عقیده دارد یو-کین  yü-kin در سرزمین تا تس'این /داقین [Daqin/Tachin/Tai-Ch'in] (Ta Ts'in) گلِ رنگ بوده است (نک صفحات آتی  ).
1. بسنجید با:
 Bretschneider, Bot. Sin. pt. II, No. 408.
2. Leclerc, Traité des simples, Vol. III. p. 167.
1. اصولاً" نام یو-کین هیان  yü-kin hian درست " دلالت بر زعفران دارد. این همان نامی‌ است كه برتشنایدر  نتوانست شناسایی كند (Bot. Sin., pt. II, No. 408)؛ و استوارت (Chinese Materia Medica. p. 140) مجبور شد بپذیرد : ’’این گیاه هنوز شناسایی نشده اما احتمالاً کورکوما Curcuma نیست.‘‘  این سخن درست است. چند توصیف  كه از نام یو-کین هیان  yü-kin hian در دست داریم و بعدتر ارائه شده، راه  را بر یكی دانستن این گیاه با کورکوما Curcuma می‌بندد. گیاه‌شناسان امروزی ژاپن  (اوکونگو) یو-کین هیان/یو-جین سیان/   yü-kin hian  [郁金香[yu jin xiang/yù jīn xiāng ] (ukkonkō ) [鬱金香] در ژاپنی (را برای نامیدن لاله بستانی/باغی، تولیپا جِسِناریانا  Tulipa  gesneriana، كه گلی است ژاپنی،‌ به كار ‌برند (Matsumura, No. 3193).

1. p. 8 و Ch. 24 (بسنجید با خاستگاه ظروف چینی).  [این بخش در متن اصلی که مبنای برگردان پیش روست نیامده] و ص 258 کتاب پیش رو.
2. Achundow, Abu Mansur, p. 145.
’’ورس طَلّی است برگیاه افتد اندر بادیه،‌ رنگش زرد باشد عطری، زنان عرب جامه بدو رنگ كنند...‘‘ ابنبیه‌عن‌الحقایق الادویه. ابومنصور موفق هروی،‌ دانشگاه تهران،‌ص 134،‌ص 338. ظاهراً برگردان آخوندف دقیق نیست.
4. Leclerc, Traité des simples, Vol. III, p. 167.
5. Ibid., p. 409.
1. wars عربی را فِلِمینگا کانجستا flemingia congesta  (Watt, Dictionary, Vol. III, p. 400)   و مالوتوس فیلیپینِنیس Mallotus philippinensis  (ibid, Vol. V, p. 114)  نیز دانسته‌اند. كل قضیه بس مغشوش است و این اغتشاش را بیش از همه فلوكیگر و هانبوری دامن زده‌اند:
F lückiger and itanburg, Pharmacographia, p. 573;

2.  Lian šu, Ch. 54, p. 7b.
این كتاب را یائو سه‌ـ ‌لی‌ین (Yao Se-lien) در نیمه نخست سده هفتم میلادی با استفاده از اسناد دودمان لیانگ (556-502) گرد آورده است.
4. تاكاكوسو،  Junjirō Takakusu‌ص 128؛ در برگردان  بخطا افزاید: ’’گونه‌ای از کورکوما Curcuma‘‘.
1. Pen ts‛ao kan mu, Ch. 14, p. 22.
2. بسنجید با توصیف پلینی  (xxi, 17, § 34)  از کروکوس Crocus:
“Floret vergiliarum occasu paucis diebus folioque florem expellit. Viret bruma et colligitur; siccatur umbra, melius etiam hiberna.”
3. T‛an hui yao, Ch. 200, pp. 14 a-b.
این متن در Pen ts‛ao kan mu (Ch. 14, p. 22) به نقل از از سالنامه‌های تانگ آمده.  لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن (Li Ši-čen)گوید  این سخن با توصیفی که در نان چویی وو شی Nan čou i wu či آمده همخوانی دارد جز در مورد رنگ گل كه احتمالاً علت حدس وجود چندین گونه از این گیاه بوده است؛ در این مورد یکسره حق با اوست. در واقع هم گل­های این گیاه رنگ­های بسیار متنوع دارند. ارغوانی، زرد، سفید و رنگ­های دیگر. وودویل (W. Woodville, Medical Botany, Vol. IV, p. 703) کروکوس Crocus را چنین توصیف کرده::. ’’ریشه اش پیاز دار و پایاست؛ گل­ها پس از برگ­ها و در فاصله‌ای بسیار كم از زمین روی ساقه‌ای باریك و گوشتی می‌شود؛ برگ­ها بالاتر از گل­ها ‌روند،. باریك و ساده‌اند و از قاعده ساقه در ‌آیند،‌ رنگ­شان سبزپررنگ است با خطی سفید در وسط و پایه همه برگ­ها با پایه گل­ها در یك غلاف پوسته‌ای جای دارند. گل­ها بزرگ و به رنگ آبی مایل به ارغوانی یا بنفش یاسی‌اند: جام گل از شش گلبرگ تشكیل شده كه تقریباً بیضوی/خاگی و هم‌اندازه‌اند و لبه‌هایشان به سمت داخل برگشته است. گل­ها سه میله پرچم دارند كه كوتاه‌اند و مخروطی و بساك آنها دراز و قائم و زردرنگ است. گیاهک مدور است و خامه باریكی از آن خارج می‌شود كه به سه كلاله دراز پیچیده از پهنا به رنگ زرد پررنگ انجامد. تخمدان مدور، ‌سه لُبی، سه‌‌خانه‌ای و سه‌تیغه‌ای است و چندین دانه گرد در آن جای گرفته است. در شهریور و مهر گل دهد.‘‘
1. بنا بر كتاب لیان شو Lian šu؛ بسنجید با:
 Pelliot, Bull. de l'Ecole française, Vol III, p. 270.
2. T‛an šu, Ch. 221 A, p. 10b.
3. Kiu T‛an šu, Ch. 221 b, p. 6; 198, pp. 8b, 9; T‛an šu, Ch. 221A, p. 10b; cf. Chavannes (Documents sur les Tou-Kiue occidentaux, pp. 128, 150, 160, 166);
شاوان این گیاه را بنادرست کورکوما لونگا Curcuma longa [زردچوبه] دانسته است.
4. Chavannes, ibid., p. 203.
5. عبارتی= passage كه لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن (Li Ši-čen) در آن این نام را می آورد  به روشنی نشان می‌دهد كه فرق Crocus [زعفران] و Curcuma [زردچوبه] را به خوبی تشخیص می‌داده؛ زیرا در ادامه گوید : چا-کو-مو ’’č‛a-kü-mo ماده خوشبوئی است كه از گل yü-kin (Crocus) به دست می‌آید، اما هر چند نامش با ریشه (Curcuma) yü-kin كه در حال حاضر به كار ‌رود یكی است، ‌این دو گیاه با هم فرق دارند.‘‘
7. T‛oung Pao, 1916, p. 458.
1. Lin wai tai ta, Ch. 2, p. 13.

3. Perrot and Hurrier, Mat. Méd. et pharmacopée sino-annamites, p. 94.
 نیز بسنجید با مشاهدات ماركوپولو (Yule's edition, Vol. II, p. 286) که گوید در جاوه به صورت میمون­های كاه‌آكند زعفران می‌مالیدند تا مردم­نما شوند.
4. برگردان
  H. Blochmann, Vol. I, p. 84; Vol. II, p. 357.
  *ماند (maund ) واحد وزن در هند و نقاط دیگری در آسیا که بسته به محل بسیار متفاوت است. در هند بین 11 تا 37.4 کیلوگرم است که دومی ماند دولتی است. م.

* «در نیمه راه بین همدان و نهاوند رستاق روزآور است كه رستاق بزرگی بود و در آنجا زعفران زراعت می‌گردید. شهر بزرگ این ولایت كرج روزآور بود» (لسترنج به نقل از حمدالله مستوفی،‌ جغرافیای تاریخی سرزمین های خلاقت شرقی، تهران،‌ انتشارات علمی فرهنگی،‌ 1373، ص 213).
رودآور یا روذآور کوره‌ای در ناحیه جبال، جنب کوه الوند و میان نهاوند و همدان بوده است. نام آن را به صورت رودراور و روذراور نیز ضبط کرده‌اند. بنا به گفته ابن فقیه، روذراور از مطبوع‌ترین نواحی امپراطوری ساسانی بود. صادرات زعفران آن مشهور بود و اقسام میوه نیز در آن به عمل می‌آمد. از آبادی‌های روذراور، سرکان و توی (تویسرکان) را نام برده‌اند و کرزان رود نیز جزء این ناحیه بوده است.
ناحیه رودراور در نزهةالقلوب حمدالله مستوفی با محل تویسرکان و توابع آن منطبق می‌شود. در یک کیلومتری شهر تویسرکان آثار خرابه‌ها و خندقی وجود دارد و چنین به نظر می‌رسد که شهر رودآور در این مکان بوده و ظاهراً در اثر حمله مغول به ایران ویران شده است.

3. E. Seidel, Mechithar, p. 151
شاردن (Chardin, Voyages en Perse, Vol. II, p. 14) حتی گوید زعفران بهترینِ جهان است.
4. Terminologie, p. 165.
5. بسنجید با:
T‛oung Pao, 1916, p. 459.
[6] . Schiefner, Tāranātha, p. 13 ؛ نیز بسنجید با: J. Przyluski, Journal asiatique, 1914, II, p. 5.
7. T‛oung Pao, 1916, p. 474 ؛ نیز بسنجید با: kurkumba سغدی و kurkama تخاری.
2. Horn, Grundriss der iranischen Philologie, Vol. I, pt. 2, p. 6.
فزون بر Kurkum،‌ در فارسی کاکبان kākbān و کافیشه kāfiša [کاجیره، قرطم، ] نیز هست  به معنی ’’زعفران دلِ گل‘‘. واژه ارمنی باستان K'rk'um را وام گرفته از Kurkemā سریانی ‌دانند (Hübschmann, Armen. Gram., p. 320).

3. درباره‌ زعفران در میان اعراب، نک : Leclerc, Traité des simples, Vol. II, pp. 208-210 . به طور كلی،‌ بسنجید با:
J. Bechkmann, Beyträge zur Geshichte der Erfindungen, 1784, Vol. II, pp. 79-91 (که به انگلیسی نیز  در آمده)؛
Flückiger and Hanbury, Pharmacographia, pp. 663-669; A. de Candolle, Géographie botanique, p. 857, and  Origin of Cultivated Plants, p. 166; Hehn, Kulturpflanzen (8th ed.), pp. 264-270; Watt, Dictionary, Vol. II, p. 592; W. Heyd, Histoire du Commerce du levant, Vol. II, p. 668, etc.
5. Chau Ju-kua, p. 91.
2. این كتاب تفسیری است بر شوی کین   Šwi kin،‌ كه كتابی است رسمی درباره آب­های جاری، و گویند سان كین (San K‛in) در دوره زمامداری دودمان هان متأخر آن را نوشت، ‌ اما در واقع در سده سوم شرح و بسط یافت. این تفسیر كار لی‌تائو‌ـ‌یوان (Li Tao-yüan) است كه در دوره هو وی (Hou Wei) می‌زیست و در سال 527 م درگذشت (زندگینامه او در منابع زیر آمده است:
 (Wei šu, Ch. 89; Pei si, Ch. 27).
 درباره تصحیحات و چاپ­های گوناگون این کتاب، رك:
Pelliot, Bull. de l'Ecole française, Vol. VI, p. 364, note 4.
2. در چاپ قدیمی‌تر این کتاب صورت یو کین yü-kin ذكر نشده و yü كهن به تنهایی آمده است. تنها  در Fan yi min yi tsi (Ch. 8, p. 10b) است كه (به گمانم، به خطا) لفظ  yü-kin  به کتاب شو وِن Šwo wen نسبت داده شده.
3. لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن (Li Ši-čen) گوید  سرزمین  یو‌ـ ‌لین در دوره هان متشكل بوده است از سرزمین مردم چو (čou)      امروزی در استان سون (Sün)   ،  لیو (Liu)   ،  یون (Yun)    و پین (Pin)      از استان كوان‌ـ‌ سی (Kwan-si) و كوای‌ـ‌چو (Kwei-čou)  و برپایه تا مین یی تون چی Ta min i t‛un či یو-کین هیان  yü-kin hian مورد بحث در اینجا (یعنی Crocus/ زعفران)، تنها در سرزمین  لو چن (Lo-č'en)   در لیو‌ـ‌چو فو (Liu-čou fu)  (كوان‌ـ‌ سی) به عمل می‌آمده، حال آنكه در واقع باید از آن Curcuma [زردچوبه] استنباط كرد.
4. این عقیده هم هست  كه yü باستانی گیاهی بوده مانند    lan، از تیره ثعلبیان (نک‌: پی یا P‛i ya نوشته لو تی‌ین Lu Tien  و تون چی T‛un či از چن تسیائو (Čen Tsiao).
5. پاله‌گوا در
 (Pallegoix, Description du royaume Thai ou Siam, Vol. I, p. 126)
گوید :  "زردچوبه ریشه ای است پیازی فربه و زیبا":
“Le curcuma est une racine bulbeuse et charnue, d'un beau jaune d'or.”

ارسال شده توسط در