وام واژه های فارسی در زیان اُویغوری

عنوان: فرهنگ واژه‌هاي فارسي در زبان اويغوري چين


برگ‌هاي نخست کتاب را بخوانيد!


نويسنده: نادره بديعي
بها: 3000 تومان

نشر بلخ، تهران


درباره کتاب:

شین‌جیان و زبان اویغوری

شین‌جیان ایالت باختری و خودگردان چین است که در قدیم ترکستان شرقی و ترکستان چین نیز خوانده می‌شد، از خاور با استان گانسو که خود یکی از مهمترین استانهای مسلمان‌نشین چین است همسایه، و از سوی باختر با سرزمینهای پاکستان، افغانستان و تاجیکستان هم‌مرز می‌باشد، وسعت آن 1600000 کیلومتر مربع (نزدیک به وسعت ایران) و جمعیت آن طبق آمارهای رسمی 8/13 میلیون نفر برآورد می‌گردد، مرکز آن شهر ارومچی و شهرها و منطقه‌های تاریخی مهم آن، کاشغر، ختن، تورپان، یارکند، آستانه، تاشغورغان، کوچا، کورلا، آقسو، توقسون، حامی و مطنقه‌های باستانی لولن، گائوشان، شیک شین، قره خواجه، تویوق، حوزهء طارم، بیابان تکله‌مکان، صحرای ختن و بخشی از بلندیهای پامیر می‌باشد.

در این ایالت قوم‌های گوناگون ترک، چینی، ایرانی‌تبار و... زندگی می‌کنند که تاتار، قرقیز، ازبک، قزاق و اویغور ترک‌تباران آن سامانند و تاجیکان، ایرانی‌تبار و بخشی از قوم هان که نژاد اصلی چینی و بزرگترین ملیت در آن سرزمین به شمار می‌آیند نیز در این ایالت می‌زیند، در میان ترکان شین‌جیان، قوم اویغور بیشترین جمعیت را دارد، همه ترکان و تاجیکان شین‌جیان مسلمان‌اند و در امور دینی خود نیز آزاد می‌باشند.

در سراسر کشور جمهوری خلق چین که 56 ملیت را در بر می‌گیرد، زبان رسمی، زبان قوم هان یا چینی است اما در منطقه‌هایی که قومها یا ملیتهای بزرگ زندگی می‌کنند زبان و خط آن ملیتها در ایالت خودشان رسمی شمرده می‌شود، برای نمونه در تبت که در ناحیه جنوب خاوری شین‌جیان است، زبان و خط تبتی، در مغولستان داخلی چین، زبان و خط مغولی و در ایالت شین‌جیان از آنجا که قوم اویغور در میان ترکان آن سامان بیشترین جمعیت را دارد، زبان و خط اویغوری رسمی است و بر اسکناسهای دولت جمهوری خلق چین علاوه بر خط چینی نام «بانک مرکزی جمهوری خلق چین»، و ارزش اسکنان به خط اویغوری و مغولی و... هم نوشته می‌شود.

اینک برای آشنایی بیشتر خوانندگان با جایگاه تاریخی اویغوران از دیدگاه تاریخ‌نویسان اویغور، مطلب زیر را که از کتاب «تاریخ ملیتهای شین‌جیان» از زبان اویغوری به فارسی برگردانده‌ام می‌آورم: «قوم اویغور از بازماندگان هونها هستند و تبارشان به قومهای ساکن در کوههای اورال، آلتایی می‌رسد، اما اساساً منطقهء قونها پیرامون تکریتاغ تا حدود آلتای خاوری و به سوی شمال باختری ایالت گانسو می‌رسد».

در همین کتاب حدود خاوری جایگاه آنان را تا ناحیه رود کاشیان (= کاشغر) آورده است و به نقل از تذکرهء اویغوران می‌نگارد که: «اویغوران فرزندان همان هونها هستند، آنان قامتی کوچک دارند اما ملتی در نهایت دلاور می‌باشند» و در جای دیگر به نقل از کتاب «اوغوزنامه» آورده است که: «بر پایهء روایتها و نوشته‌های تاریخی، اویغوران مردمی کوچمند، چاروادار با نیزه‌های آهنین می‌باشند».

دربارهء زبان هون‌ها، پژوهشگران و زبان‌شناسان برآنند که در روزگاران کهن، اینان به شاخه‌هایی از زبانهای ایرانی سخن می‌گفته‌اند که زبان سغدی، ختنی و تخاری بوده است و تا سدهء دوم میلادی نیز هم‌چنان ایرانی‌زبان بوده‌اند اما دگرگونیهای تاریخی و فرهنگی و رویدادها و برخوردهای سیاسی و فرهنگی با گذشت زمان، زبان ایرانی آنان را با زبان ترکی آمیخته است که زبان اویغوری قدیم است و در سده‌های پیشین، زبان جغتایی -که خود سرشار از واژه‌های فارسی است- بیشترین نفوذ را در میان آنان داشته و امروز آنچه بدان زبان اویغوری گفته می‌شود در حقیقت زبانی است که خود از جغتایی زاده شده و با گذشت زمان به آن هویتی مستقل داده‌اند.

زبان اویغوری از دیدگاه دستوری با دیگر زبانهای ترکی تقریباً همگون و همانند است اما از آنجا که شین‌جیان یا ترکستان خاوری در درازنای تاریخ از یکسو بر سر راه ابریشم جای داشته که در حقیقت این جاده نه تنها گذرگاه کالاهای بازارگانی بوده بلکه مهمتر از آن، بزرگراه داد و ستدهای فرهنگی میان ایرانزمین و چین به شمار می‌رفته است چرا که اگر کالاها و آثار هنری چین را نازکی طبع لطیف و زیباپسند ایرانی خریدار بود، در برابر، فرهنگ ژرف ایرانی نیز در راه‌جویی خود به سوی خاوران، چین را نیز در نوردید! از سوی دیگر به دلیل همسایگی و همزیستی اویغوران با مردم خراسان بزرگ و ناحیهء پامیر، زبان اویغوری نیز هم چون مادرِ خود: جغتایی، از واژه‌های فارسی آکنده است و «اساساً در شین‌جیان از دیرباز زبان و خط فارسی، زبان و خط رسمی ادبی و فرهنگی بوده است و در سراسر تاریخ، بزرگانی از این سرزمین برخاسته‌اند که در ادب و زبان ایرانی نام‌آورند که با نگاهی کوتاه به مراجعی مانند الانساب سمعانی می‌توان نامهای بیشمار این بزرگان را فرایافت.»

اما با وجود آنکه زبان فارسی در آن سامان، زبان ادبی و فرهنگی مردم فرهیخته بود، از سال 1950-1936 میلادی -به انگیزه‌های گوناگون- زبان اویغوری نخست با آوانویسی لاتین – سرلیک و از حدود سال 1976 با خطی فارسی‌گونه و با یکسان نوشتن آواهایی که با چند حرف نوشته می‌شوند، در شین‌جیان رسمی اعلام شد ولی با وجود کوشش در ترویج زبان اویغوری و جایگزین ساختن آن به جای فارسی و رسمیت دادن به آن، زبان فارسی هم‌چنان در آن منطقه و در میان اهالی آن ایالت رایج است تا آن جا که واژگان کارآمد روزمرهء زندگی در این ایالت به ویژه در منطقهء کاشغر و باختر شین‌جیان واژه‌ها و اصطلاحهای فارسی است». (برگرفته از مقدمهء کتاب)