نماز... صلاة... از کی؟

نماز زرتشتیاننماز واژه‌یی است پهلوی (نَماچ) به معنی سرفرودآوری برای تعظیم که در میان مسلمانان به طور وجوب پنج بار در شبانه‌روز ادا می‌گردد و آن ترکیبات و اعمال به خصوص و متفاوتی را شامل است.
نمازهای یومیّه (صبح، ظهر، عصر و ...)، نماز جمعه، نماز آیات، نماز استسقاء، نماز عید فطر و ... نمازهایی است که در شرایط گوناگون به جای آورده می‌شود.
امّا نمازهای واجب یومیّه در میان مسلمانان، که در میانِ ما ایرانیان سابقه‌یی چندهزار ساله‌ی قبل از اسلام دارد، شباهت بسیاری به نمازهای اداشده‌ی روزگاران باستانِ ایران دارد.
زرتشت ـ پیامبر ایران باستان ـ برای پیروان خود پنج گاه نماز در شبانه‌روز تعیین کرد که از حیث اوقات پنجگانه و سایر شرایط و آداب و رسوم ـ که در پی خواهد آمد ـ به تقریب منطبق بر هم‌اند:
در مَزدیَسنا، شبانه‌روز به 5 قسمت تقسیم شده و هرکدام به نام فرشته‌یی نماز خاصّی دارد به این قرار:
1ـ هاون‌گاه، وقت آن از برآمدن خورشید است تا ظهر.
2ـ رپیت‌وین‌گاه، موقع آن ظهر است تا سه‌ تسو(ساعت) بعد از ظهر.
3ـ اُزیرین‌گاه، از سه ساعت بعد از ظهر آغاز می‌شود و تا اوّل شب و پیداشدن ستاره خاتمه می‌یابد.
4ـ اَیویس روتریمگاه، وقت آن از اوّل شب است تا نیمه‌ی شب.
5ـ اُشَهین‌گاه، وقت آن از نیمه‌ی شب است تا طلوع خورشید.
در روایات داراب هرمزدیار چنین آمده: هاون‌گاه 6 ساعت است، رپیت‌گاه 3 ساعت، اُزیرین‌گاه 3 ساعت، اویس روتریمگاه 6 ساعت و اُشَهین‌گاه نیز 6 ساعت.
برای به جا آوردن نماز شرایطی منظور شده که به شرح زیر است:
1ـ پاک کردن تَن از هرگونه کثافت و نجاست.
2ـ پاک کردن لباس از هرگونه پلیدی، مردار، خون و ناخن و موی.
3ـ دربرداشتنِ سدره و کُشتی*
4ـ شستن دست و صورت که وضو نامیده می‌شود.
5ـ پاک بودنِ محلّ نماز از هرگون پلیدی و نسا (لاشه‌ی حیوانات و تن مرده) و هیرنسا** (اطراف محلّ نماز تا چهل گام یا حدّاقل سه گام باید پاک و تمیز باشد).
6ـ محلّ نماز به زور از کسی گرفته نشده باشد یا از پولِ دزدی خریده نشده باشد.
ترتیب وضو
ترتیب وضو این‌گونه است که: دست‌ها را تا مچ و صورت را تا بناگوش و زیر زَنخ و بالای پیشانی و نیز پاها را تا قوزک، 3 بار با آب تمیز، خوب شستشو می‌دهند. آنگاه دعای دست و روی شستن را که «سروشِ باج» نام دارد، می‌خوانند و به نو کردنِ کُشتی (باز و بسته کردنِ کشتی) پرداخته، پس از آن شروع به خواندن نماز می‌کنند. در صورتی که آب نباشد و یا به علّتی استعمالِ آب مجاز نباشد، در این صورت دست‌ها را 3 بار به روی خاکِ تمیز می‌زنند و سپس به صورت و پشتِ دست می‌کشند.
هنگام وضو گرفتن، دعایی به نام سروش باج می‌خوانند:
به نام ایزد بخشاینده‌ی بخشایشگرِ مهربان
به خشنودیِ اهورامزدا ـ اشم‌وهی (3 بار) ـ من اقرار دارم و استوارم به دینِ مزدیسنی که آورنده‌ی زرتشت، مخالفِ دیوپرستی و کیشِ اهورایی است.
اگر بامداد باشد:
به هاون (صبحگاه) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد ـ به دهدار نیکخواهی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
اگر نیمروز باشد:
به رفتون (نیمروز) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد ـ به شهردار مردم‌نوازی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
اگر پسین باشد:
به ازیران (پسین) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد ـ به پادشاه بادرام پروری که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
اگر شب باشد:
به ایوه سریترم (شامگاه) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد ـ به پیشوای روحانی بشردوستی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
اگر نیم‌شب باشد:
به اشهن (سحرگاه) اشو و سردار اشوئی یزشن و نیایش و درود و ستایش باد. به کدخدای نیک‌خواهی که اشو و سردار اشوئی باشد یزشن و نیایش و درود و ستایش باد.
قبله
پرستشِ «سو» (قبله) در کیشِ مزدیسنا: از لحاظ اینکه نمی‌توان برای خدا حدود و جهتی را در نظر گرفت، از این روی به گاهِ نماز خواندن، به سوی نور و روشنایی از قبیل آفتاب و ماه و آتش روی می‌کنند.
زرتشتی‌ها به سوی نور و روشنایی می‌ایستند و نماز می‌خوانند و برداشت آن‌ها از نور و روشنایی چنین است که: فروغِ نور و روشناییِ ظاهر، نموداری از نور و روشناییِ عالَمِ حقیقت و معنویّت می‌باشد و در طراوتِ روح و دل، اثری بس بزرگ دارد و انسان را به تجلّیّات انوار خدایی متوجّه می‌سازد. تمام آفریدگان به نور نیازمند هستندو همان‌گونه که حیوانات با بهره‌گیری از نور زنده‌اند و نباتات از نور، زندگی می‌گیرند، چنانکه اگر گلدانی را پشت پنجره بگذاریم، پس از چند روز می‌بینیم که برگ‌ها و شاخه‌های آن به سوی نور متمایل می‌شود. در کتاب‌های مقدّسِ دینی، خداوند همیشه خود و پیامبرانِ خود را نور معرّفی می‌کند؛ به برخی از پیامبران بنی‌اسرائیل خداوند به چهره‌ی آتش و نور نمایان می‌گردد.
نماز مزدیسنا و ترجمه‌ی آن
نماز اوّل:
* (اوستایی): خَشْنَهُ‌ تْره أهورَه‌مَزدا. أشِمْ وُ هووَهیشتِ‌مْ أستی. اُشتا أستی اُشتا أهمایی. هِیَتْ أشنائی وَ هیشتائی أشِمْ.
(فارسی): به خشنودی اهورامزدا ـ به نام خداوند بخشاینده‌ی بخشایشگر مهربان ـ پاکی و راستی بهترین نیکویی است و هم مایه‌ی سعادت است، سعادت از برای کسی است که راست و خواستارِ بهترین راستی است.
نماز دوم:
* خَشْنَهُ‌تْره أهورَه مَزدا. یَتا اهووئی ریوُ. أتارَتوش أشات چیتْ هَچا. وَنگِهوش دَزْدامَنَنْگهو. شِیئوتُ نَنِمْ أنگئوش مَزدائی. خَشَتْرِم چاأهورایی‌آ. یِمْ دِریگوُ بِیودَدَتْ و استارِم.
(به خشنودی اهورا مزدا ـ به نام خداوند بخشاینده‌ی بخشایشگرِ مهربان. همان‌گونه که سردار دنیا (اهو) توانا و نیرومند است به همان اندازه سردارِ دین (رتورد) نیز به مناسبت پاکی و آشوییِ خویش نیرومند است. موهبتِ اندیشه‌ی نیک (وهومن) لقب کسی است که برابرِ خواسته‌ی مزدا رفتار کند. سلطنتِ اهورایی ویژه‌ی کسی است که درویشان و بینوایان را دستگیری کند.)
نماز سوم:
* یَنگهه هاتم آئت یسن. یئیتی وَنگهو مَزدا و أهورُو. وَ ئثا أشات هچا یاونگ. هَمْچا تَسْچا یَزِمئید.
(مزدا اهورا آگاه است از آن کسی که (چه مرد و چه زن) در میان موجودات ستایشش بیشتر و بهتر است، به حسب راستی، این چنین مردان و این‌چنین زنان را می‌ستاییم.)

پانویس:
* سدره، پیراهنی است بدون یقه، با آستین‌های کوتاه، سفید و ساده و گشاد که تا زانو می‌رسد و چاکی در وسط دارد که تا به آخر سینه می‌رسد و در آخرِ آن چاک، کیسه‌ی کوچکی دوخته شده که کیسه‌ی کَرفه (ثواب) نامیده می‌شود. این کیسه نشانه‌یی از گنجینه‌ی پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک می‌شود. سدره در کتب دینی پهلوی «شپیک» نوشته شده است.
کُشتی، بندی است سفید و باریک که از 72 نخ پشم گوسفند بافته می‌شود. 72 نخ، علامتِ 72 «ها»ی یَسناست. برای هر زرتشتی که به هفت سالگی برسد، پوشیدنِ سدره که جامه‌ی پرهیزکاری و پارسایی است و بستنِ کُشتی به دورِ کمر که بندِ بندگی خداوند است، الزامی می‌باشد.
** چیزی که از صاحب روح جدا شده مانند: خون، ناخن، مو و مانند اینها.
طغرل طهماسبی

لغت نامه دهخدا