قطع (كتاب). به اندازه طول و عرض كتاب و هر نوع نشریه، قطع گفته می‌شود. هدف از
آن رواج اندازه‌های مختلف برای كتاب، به‌منظور استفاده آسان‌تر یا متناسب با نوع
كاربرد كتاب است.
در سال‌های آغازین پیدایش چاپ، قطع رایج كتاب‌های
چاپی همانند نسخه‌های خطی بود. ولی، بتدریج، چاپ‌كنندگان كتاب دریافتند كه
استفاده از اندازه‌های مختلف در بهبود كار مؤثر خواهد بود. آلدوس مانوتیوس
(1449-1515)، چاپگر ساكن ونیز، نخستین كسی بود كه به نقش و اهمیت قطع كتاب در میزان
استفاده از آن پی برد. اندازه ابداعی او برای كتاب، هم حمل و نقل آن را آسان می‌ساخت
و هم هزینه‌های چاپ را كاهش می‌داد. قطع مورد استفاده او، قطع وزیری [Octavo] بود كه جانشین قطع سلطانی [Folio] شد (390:1).
امروزه، قطع كتاب نشان‌دهنده تعداد دفعات تاشدن
كاغذ در چاپخانه نیز هست كه منجر به تشكیل ورق‌های كتاب می‌شود (2: ذیل "قطع
كتاب"). به‌طور مثال كاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهارورقی با هشت
صفحه در قطع وزیری، و هشت‌ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی [Medium octavo] برابر است (97:3).
در حال حاضر، رایج‌ترین قطع برای كتاب، در همه
جا، قطع وزیری است كه ابعاد آن از 13×20 تا 20×26 سانتیمتر متغیر است. قطع رقعی
با ابعاد 15×22 و قطع جیبی با ابعاد 11×5/16 سانتیمتر از دیگر قطع‌های رایج محسوب
می‌شود. معمولا در چاپ كتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای كتاب‌های كودكان
از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذكر شده برای هر قطع تقریبی است
و در برخی منابع اندازه‌های متفاوتی ارائه شده است.
برخی قطع‌های رایج در میان مسلمانان به شرح زیر
بوده است: 1) بازوبندی. 2×3 سانتیمتر، بیشتر برای كتاب‌های دعا یا سوره‌ها و آیات
قرآنی كه در ابعاد كوچك تهیه می‌شد و با نخ یا چرم به بازو می‌بستند؛ 2) بغدادی.
اندازه دقیق این قطع مشخص نیست، ولی از گفته رشیدالدین فضل‌الله (648؟- 718ق.)، در
وقفنامه ربع رشیدی چنین برمی‌آید كه ابعادی بزرگ‌تر از نسخه‌های مرسوم داشته است؛
3) بغلی. 5×7 سانتیمتر؛ 4) بیاض. شكلی از كتاب كه از جانب طول باز شده و شیرازه آن
از عرض بسته می‌شود؛ 5) جانمازی یا حمایلی. با ابعاد 7×12 سانتیمتر كه معمولا برای
قرآن و كتاب‌های دعا به‌كار می‌رفته است؛ 6) خشتی. به شكل مربع كه طول و عرض آن
مساوی است و در سده‌های نخست تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است؛ 7) رحلی [Quarto] . در ابعاد بیشتر از 25×35 سانتیمتر كه به انواع كوچك، متوسط، و بزرگ تقسیم می‌شود؛ 8)
سلطانی یا تیموری. با ابعاد 30×40 سانتیمتر، بیشتر نسخه‌های نفیسی را كه برای
شاهان و شاهزادگان در دوره تیموریان (771-911ق.)، استنساخ می‌شد، در این قطع می‌ساختند.
نمونه مشهور آن شاهنامه بایسنغری موجود در كاخ گلستان تهران است كه ابعاد تقریبی
آن همین اندازه است؛ 9) طومار. اتصال
اوراق كتاب به‌گونه‌ای كه به شكل لوله در آید. معمولا در تهیه طومارها از كاغذهایی
با عرض كم استفاده می‌شد. هر چند كه طول آنها بسیار متغیر بوده است. برای نگهداری
طومار، اغلب محفظه‌ای به همان شكل می‌ساختند؛ 10) نیم‌ربعی. 10×18 یا 9×17 سانتیمتر؛
و 11) نیم ورقی. 22×34 سانتیمتر كه در ابعاد دیگری هم وجود دارد (711:4-713).
مآخد: 1) استیپچویچ، الكساندر. كتاب در پویه تاریخ. ترجمه حمیدرضا آژیر و حمیدرضا شیخی. مشهد: آستان
قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1373؛ 2) سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین.دانشنامه
كتابداری و اطلاع‌رسانی. ذیل "قطع كتاب"؛ 3) صافی، قاسم. از چاپخانه تا كتابخانه. تهران: دانشگاه تهران، 1381؛ 4) "واژگان نظام كتاب‌آرایی". در نجیب مایل
هروی. كتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی،
1372، ص 571-832.
غلامرضا امیرخانی
