شاهد بازی در ادبیات فارسی

شمیسا، سیروس: ۱۳۲۷ - 

 

شاهد بازی در ادبیات فارسی / تألیف سیروس شمیسا.   تهران: فردوس: ۱۳۸۱ 

۴ ص.   - 166 - 5509 - 964 ISBN‏ 

فهرست‌ نویسی براساس اطلاعات فیپا.   

ص.  ع.   به‌ انگلیسی:  Sirius Shamisa ‏ 

Sodomy: Based on Persian Literature 

کتاب‌نامه: ص.   ۲۷۷ - ۱۲۸۰ هم‌ چنین به ‌صورت زیرنویس.  ‎ 

شعر عاشقانه فارسی -- تاریخ و نقد.   ۲.   عشق در ادبیات.   الف.   عنوان.  ‎   ١ 

A فا‎ ۰ ۳ PIR ۳۴۴۲/4٩ A 

۶۸۱ - ۳ کتابخانه ملی ایران‎ 

انتشارات فردوس‎ 

خیابان دانشگاه ۔ کوچه میترا شماره ۷.   تلفن: 6469965-‎ 6418839

 

شاهد بازی درادبیات فارسی 

دکتر سیروس شمیسا 

چاپ اول: تهران - ۱۳۸۱ 

تیراژ: ۲۰۰۰ نسحه 

چاپخانه رامین 

همه حقوق محفوظ است.   

شابک ۶ ۹۶۴۵۵۰۹۱۶۶ ۲ - 166 - 5509 - 964 ISBN‏ 

2000 تومان 

 

 

 

 

فهرست مطالب

مقدمه.........................................................................................  9

فصل اول: سابقه نظربازی ........................................................................................... ...  ۱۳ 

اسم‌ها و اصطلاحات .............................................................................................. ۱۳

نظربازی در اقوام مختلف ............................................................................................  ۱4

دو نوع شاهد بازی................................................................ ..... 15

افلاطون...................................................................................16

خلاصه رساله مهمانی .................................................................17

نکات مهم رساله.........................................................................21

عشق افلاطونی..........................................................................23

رساله عشق ابن سینا...................................................................25

قوم لوط، نخستین لواط کنندگان......................................................26

شاهد بازی در ادبیات عرب..........................................................30

شاهد بازی در هند.....................................................................34

 

فصل دوم: دوره غزنویان..........................................................  37

تاریخچه شاهد بازی بنا به ترتیب ............................................ .......37

دوره سامانیان ................................................................. .......37

دوره غزنویان..........................................................................39

زلف ایاز................................................................................40

معشوق لشکری یا لُعبَتِ سپاهی...................................................44

معشوق بنده یا لُعبَتِ سرایی........................................................44

ریش معشوق یا لعبت سبزه عِذار................................................51

نظربازی.............................................................................53

داستان امیر یوسف و طغرل کافرنعمت..........................................54

داستان ابونعیم و نوشتگین........................................................56 

قابوسنامه و عشق به غلامان....................................................58

نمونه هائی از شعر شاعران این دوره........................................60

فرخی سیستانی....................................................................60

 

فصل سوم: دوره سلجوقیان و خوارزمشاهیان.............................71

سلاطین و وزرا...................................................................71

سلطان سنجر و امردان..........................................................73

شعر عهد سلجوقی...............................................................75

نُزهَةُ المجالِس....................................................................84

شهر آشوب.......................................................................85

مناظره بین لواط کار و زنا کار..............................................88

سبک آذربایجانی................................................................91

اسماعیلیه.........................................................................92

اَمرَد خانه......................................................................... 93

 

فصل چهارم: صوفیان و شاهد بازی........................................95

تفسیر مولانا از داستان ایاز..................................................95

صوفیان امردباز...............................................................97

احمد عراقی..................................................................100

عین القضاة...................................................................105

اوحد الدین کرمانی.........................................................106

عراقی........................................................................108

شیخ روزبهان بقلی........................................................111

دفاع صوفیه از یکدیگر..................................................113

لواط در شرع..............................................................114

معنی حدیث امرد..........................................................116

تجسم خدا...................................................................117

صوفیان متأخِر...........................................................118

صوفیان مخالف.........................................................119

محمد غزالی.............................................................120

سهروردی...............................................................120

احمد جام................................................................121

بهاء ولد.................................................................122

شمس تبریزی..........................................................122

مولانا ..................................................................123

مخالفان دیگر..........................................................127

تلبیس ابلیس ابن جوزی.............................................128

علم نظر................................................................140

 

فصل پنجم: شاعران معروف سبک عراقی......................143

سعدی...................................................................143

حکایاتی از گلستان و بوستان......................................153

غزلیات................................................................163

حافظ...................................................................165

ممدوح معشوق.......................................................167

عبید زاکانی.........................................................170

 

فصل ششم:  دوره تیموریان و اوائل صفویه...................183

مجالس العشاق ......................................................184

چند حکایت تاریخی از این دوره..................................193

جامی................................................................... 196

مکتب وقوع.......................................................... 198

محتشم کاشانی....................................................... 199

رساله جلالیه........................................................ 199

روانشناسی محتشم..................................................209

نقل عشاق.............................................................210

وحشی بافقی .........................................................214

منظومه های غنائی این دوره.....................................220

مهر و مشتری........................................................222

ناظِر و منظور.......................................................222

خانواده و تربیت فرزند.............................................222

ترسا بچگان..........................................................224

فصل هفتم دوره صفویه و افشاریه و زندیه...................227

دوره صفویه........................................................227

دوره افشاریه و زندیه.............................................229

رستم التواریخ......................................................229

پَلَشت شدن زبان...................................................237

فصل هشتم: دوره قاجار .......................................241

ملیجک و ناصرالدین شاه........................................246

ایرج میرزا .......................................................247

زیرساخت ادبی اشعار ایرج...................................254

ایرج، خجول و مودب..........................................254

 

دوره پهلوی ....................................................256

معشوق دوجنسیتی، امکانات زبانی .......................256

خلاصه و نتیجه................................................258

اضافات .......................................................260 

واژه‌ نامه.......................................................265

فهرست اعلام ...............................................269

فهرست مآخذ.................................................277

 

 

 

 

 

 

 

 

مقد مه 

 

  این کتاب چند سال پیش به خواهش دوستی که مطالب آن را برای ترجمه و استفاده در خارج از ایران می ‌خواست نوشته شد.   عجیب است که با این گستردگی مطلب در ادبیات و تاریخ ما تاکنون نوشته مستقلی در این باب فراهم نیامده است.   شاید علّت قُبحی است که در این موضوع است.   این کتاب هم ممکن است به مذاق عدّه‌ ای خوشایند نباشد امّا چه می ‌توان کرد؟  این هم یکی از جریان‌های تاریخی - اجتماعی ما بوده است.   باید توجه داشت که مسأله مورد بحث در نزد قدما قبحی که امروز دارد نداشته و یا شاید اصلاً قبحی نداشته است.   شبیه به وضعی که مثلأ  در برخی از کشورهای غربی است.  مثلاً تا یک قرن پیش کسی مانند ایرج میرزا که از افراد متشّخِص جامعه بود در بیان شاهد بازی‌های خود ظاهراً هیچ احساس شرمندگی نداشت.   

با همه این وصف فکر نمی ‌کردم روزی این تحقیق را منتشر کنم.   اما اکنون که مصداق این بیت شده‌ام: 

           ای که پنجاه رفت و در خوابی     مگر این چند روزه دریابی 

  با خودم فکر کردم که این هم به هر حال یکی از پژوهش‌هایی است که کرده‌ام و حیف است که از بین برود.   به‌ هرحال شاید از جهاتی (ادبی، جامعه‌شناسی، تاریخی...) مفید باشد.  

  مستندات کتاب برمبنای متون نظم و نثر و مدارک مُتقَن فراهم آمده است و حتی المقدور کوشیده ام از اظهارنظرهای شخصی و غیرمستند پرهیز كنم  و از همین رو در موارد بسیاری تجزیه و تحلیل مطالب را برعهده خرانندگان گذاشته‌ام.  هنگامی که سال‌ها پیش سیر غزل در شعر فارسی را می ‌نوشتم به مناسبت بحث معشوق تغزل که مذکر است ‏ شواهد و مدارک بسیاری از دواوین شعرا گردآورده بودم که حجم آن‌ها کمتر از این کتاب نیست امّا در این تحقیق که بنای آن براختصار است ذکر همه شواهد را لازم ندیدم.   از آنجا که بهترین منبع برای تحقیق در تاریخ اجتماعی ایران متون نظم و نثر فارسی است که در آن‌ها از عادات و رسوم و به طورکلی زندگانی مردم ایران و اوضاع و احوال دربارها و حکومت‌ها تصاویر نسبتأ گویایی به دست داده شده است، بیشتر کار خود را بر متون ادبی و تاریخی متمرکز کردم و از بررسی منابع دیگر که در آن‌ها هم احتمالاً اسناد و شواهدی است به این دلیل و نیز به جهت رعایت اختصار پرهیز کردم.   اما محققان بعدی در این زمینه باید منابع دیگری را هم مورد بررسی قرار دهند.   در نتیجه تحقیق حاضر برمبنای متون ادبی و مطابق با ادوار تاریخ ادبیات فارسی صورت گرفته است.   

 اساسأ ادبیات غنایی فارسی به یک اعتبار ادبیات همجنس‌گرایی است.   در این که معشوق شعر سبک خراسانی و مکتب وقوع در دوره تیموری، مرد است شکی نیست.   اما ممکن است خواننده غیرحرفه‌ ای در مورد ادبیات سبک عراقی مثلا غزلیات امثال سعدی و حافظ  دچار شک و تردید باشد.   اما حدود نصف اشعار این بزرگان هم صراحت دارد که در باب معشوق مذکر است زیرا در آنها آشکارا از واژه‌های پسر و آمرد و خط عِذار و سبزه ریش و این گونه مسائل سخن رفته است.   اما بخش اعظم آن نصف باقی مانده هم در مورد معشوق مذکر است منتها حاصیّت زبان فارسی طوری است که مثلاً به علّت عدم وجود افعال و ضمایر مذکر و مونث ایجاد شُبهه می ‌کند.   باید دانست که مسائلی چون رقص و زلف و خال و خَدّ و قَدّ و دامن و تیر نگاه و ساقیگری و امثال این‌ها که امروزه به نظر می رسد در مورد زنان است در قدیم مربوط به مردان هم می شده است.   بدین ترتیب فقط بخش کمی از اشعار قُدَماست که می ‌توان در آن‌ها به ضِرس قاطع معشوق را مونث قلمداد کرد.   

  ادبیات سبک هندی اساسا ادبیات عاشقانه نیست و عُمدَة جنبه ادب تعلیمی دارد امّا برطبق سنت در آن هم معشوق غالباً مذکّر است.   در دوره بازگشت یعنی ادبیات دوره قاجار به ‌تبع ادبیات دوره ‌های غزنوی و سلجوقی و نیز واقعیت‌های موجود جامعه معشوق مرد بوده است.   لذا می ‌توان گفت که فقط  در ادبیات دوران معاصر است که در آن به طور گسترده ای با معشوق زن مواجهیم.   

  چنانکه قبلاً اشاره شد مسأله شاهد بازی در متون تاریخی هم انعکاس وسیعی دارد که ما به مناسبت به ‌اهم آن‌ها هم اشاراتی داشته ‌ایم مثل عشق سلطان محمود غزنوی به ‌ایاز یا عشق امیریوسف برادر سلطان محمود به غلام ترکش طغرل 

کافرنعمت که در تاریخ بیهقی منعکس است.   در دوران قاجار هم از عشق ناصرالدین شاه به غلامعلی ‌خان معروف به ملیجک سخن گفته‌ اند.   به طوری که در متن کتاب اشاره کرده‌ام در دوره صفویه در برخی از شهرها اَمرَد خانه‌هایی دایر بود که به ‌صورت رسمی با مجوز کار می ‌کردند و حکومت از آن‌ها اخذ مالیات می ‌کرد.   

  به‌  لحاظ جامعه‌شناسی هم شاهد بازی قابل مطالعه است.   تا چندی پیش در برخی از شهرهای ایران هنوز شاهد بازی طرفدارانی داشت.   در مدرسه ‌ها عاشق 

همدیگر می ‌شدند.   درکوچه‌ها و معابر منتظر معشوق می‌ایستادند به‌  خاطر او 

زد و خورد می ‌کردند،  به ‌دنبال او راه می‌ افتادند و او را تا دم در خانه ‌اش مشایعت می ‌کردند و همه این‌ها داستان‌های مفصلی دارد که درخور بررسی و تحقیق است.   

یکی از آخرین مآخذ در این باب دیوان ایرج میرزاست که اوضاع شاهد بازی را از اواخر دوره قاجار تا اوایل دوره پهلوی به خوبی ترسیم می ‌کند.   ساخت و مبنا همان ساخت و مبنای قدیم است امّا ظواهر به مقتضای دوره فرق کرده است.   همان طور که در قدیم عاشق برای معشوق حکم پدر را داشت و او را به ‌سر و سامان می ‌رساند و از او محافظت می ‌کرد،  در دیوان ایرج میرزا هم عاشق مكلف است خدمت معشوق کد و به ‌قول شاعر هم برای او پدر باشد و هم مادر.   

  به ‌هر حال شاهد بازی به استناد متون موجود حداقل هزار و اندی سال در ایران 

سابقه دارد و لذا به‌  عنوان یک پدیده اجتماعی دیرسال، سزاوار تحقیق و بررسی 

است.   

  چنان‌ که اشاره شد تحقیق ما در این باب که ظاهراً اولین تحقیق و بررسی است - اولاً فقط برمبنای متون ادبی است (که در ضمن مهم ‌ترین اسناد در این زمینه هستند) و ثانیأ مبتنی براختصار است.   بدین شرح که همه دواوین را بررسی نکرده ‌ایم بلکه فقط به دواوین مهم و معروف رجوع کرده ‌ایم و ثالثأ جهت پرهیز از اطناب در هر مورد به ذکر چند نمونه بسنده کرده ‌ایم وگرنه حجم این کتاب به چند برابر می ‌رسید.   

در خاتمه ذکر این نکته لازم به نظر می رسد که قصد نویسنده فقط تبیین علمی یک پدیدءٌ اجتماعی و توضیح سیر تاریخی آن بوده است و لاغیر ولی متأسفانه برخی از نمونه‌ هایی که مجبور بودیم از عبید زاکانی یا رستم‌الحکما یا ایرج میرزا به ‌دست بدهیم مشتمل بر الفاظ رکیک است و حذف آن‌ها هم ممکن نبود چون به تمامیت علمی کتاب لطمه می ‌خورد.   لذا خوانندگان نباید در این زمینه نویسنده را مقصر بدانند.   

 

                                                                      سیروس شمیسا 

                                                                      مهرماه ۱۳۷۸ 

 

 

فصل اول 

سابقه نظربازی 

 

اسم‌ها و اصطلاحات 

  عشق مرد به مرد در طول تاریخ از دیدگاه‌های مختلف با اسم‌ها و اصطلاحات مختلفی مطرح شده است: شاهد بازی، نظربازی، جمال‌پرستی، لواط، لواطة اِغلام، کار[!]، بچه ‌بازی ... و  به شخص مفعول معشوق،  اَمرَد، مأبون، شاهد منظور، مفعول، کودک، [بچه]، مخنث، نو خط، بی ریش، پسر، ساده؛ ساده ‌رخ، آبنه‌ ای و ... گفته ‌اند.   

  به شخص فاعل غلامباره، جمال پرست، صورت پرست،  بچه‌ باز و موزون [کذا!] ... گفته شده است.   هر کدام ازاین اسم‌ها و اصطلاحات بار معنایی خاصی دارد.   مثلا آبنه در حقیقت نوعی بیماری است و آبنه‌ ای برای نجات از خارش مقعد است که به‌ عمل جنسی تن می ‌دهد.   آبنه در لغت به معنی گره و عُقده است.   در فرهنگ معین می ‌نویسد: «آبنه یک نوع خارش و بیماری که در مقعد بروز می‌ کند و شخص خواهش می ‌نماید تا مردی را به ‌روی خود کشد تا با او آن کند که با زنان کنند!»  در اینجا فقط اشاره می ‌کنم که در مجموع برخی از این اصطلاحات بار مثبت و معنوی و برخی بار منفی و زشت دارند.  علّت این امر با مطالعه صفحات آینده در بحث از منشاء بچه ‌بازی روشن خواهد شد.   علی‌العجاله اشاره می‌ کنم که در متون عرفانی از این امر با اصطلاحاتی چون شاهد بازی، جمال ‌پرستی و نظایر آن یاد کرده ‌اند که هاله معنوی مثبت دارد.   شاهد از اصطلاحات ویژه صوفیان است که بر مردم زیباروی اطلاق می ‌نموده ‌اند بدان مناسبت که گواه قدرت و لطف صُنع آفریدگار جهانند و به معنی مطلق زیبا اعم از ذیروح و غیر ذیروح نیز استعمال کرده ‌اند مانند: “کمری شاهد بربسته بود”[1]  حافظ با احترام از نظربازی سخن گفته و آن را علم نظر خوانده است: 

در نظربازی ما بی خبران حیرانند 

من چنینم که نمودم دگر ایشان دانند 

از بتان “آن “ طلب ار طالب حسنی ای دوست 

این کسی گفت که در علم نظر بینا بود 

 

نظربازی در اقوام مختلف 

 به طوری که از مطالعه کتب قدیم برمی آید عشق مرد به مرد در ایران باستان سابقه نداشته است [کذا در متن؛ اینجا]، به ‌همین دلیل در قرون نخستین تاریخ بعد از اسلام مثلاً در آثار دوره سامانیان و پیش از آنان از قبیل رودکی و شهید بلخی و ابوشکور بلخی و شاهنامه فردوسی مطلب صریحی در این خصوص نیست.[2]   شاهد بازی در نزد اعراب باستان هم مرسوم نبوده است.   زیرا در اشعار دوره جاهلیت و یکی دو قرن نخستین بعد از  اسلام مدرکی در این‌باره نمی توان یافت.   امّا در نزد یونانیان این امر کاملاً رایج بوده است و در آثار فلاسفه بزرگ مثل افلاطون شواهد و مدارک بسیاری می توان جست.   

مراد از عشق افلاطونی یا الحُبّ الافلاطونی یا  Platonic loveعشق مرد به مرد است، منتها این عشق پاک و بی ‌شائبه است.   در نزد قُدَمای یونان در عشق مرد به زن شائبه سودجویی مثلاً تولید مثل است، اما عشق مرد به مرد می ‌تواند پاک و بدون شائبه باشد، چنانکه سقراط در این نوع عشق، به ‌دنبال مسائل جنسی هم نیست.  همین تقکر است که بعدها وارد عرفان ایرانی شد و در نزد عرفا چنین تعبیر شد که عشق پاک تمرینی است از برای عشق آسمانی و عشق به خداوند جمیل که باید بدون هر شائبه‌ ای مثلاً طمع بهشت و بیم دوزخ باشد.   عبارت معروف صوفیان المجاز قنطرة الحقیقة (مجاز پلی برای رسیدن به حقیقت است) یعنی عشق مجازی و زمینی می ‌تواند وسیله ای برای رسیدن به‌ عشق حقیقی یعنی عشق آسمانی باشد 

چنانکه مولانا در مثنوی می‌ گوید: 

     عاشقی گر زین سر و گر زان سرست  عاقبت مارا به‌ جایی رهبرست

 شاهد بازی در نزد ترکان هم مرسوم بوده است.   منتها ترکان مانند یونانیان برای این کار زمینه‌های فلسفی و معنوی نداشتند.   بعد از ورود عنصر ترک در تاریخ ایران، این امر به‌ صورت وسیعی در ایران هم مرسوم شد.   

 

دو نوع شاهد بازی 

از سطور فوق می توان دریافت که شاهد بازی در ایران دو منشاء دارد یکی یونان و دیگری ترک.   شاهد بازی پونانبان با حفظ جنبه مثبت و فلسفی در ایران وارد عرفان شد و به عشق الهی و معنوی تفسیر شد.   امّا بچه ‌بازی مأخوذ از ترکان جنبهُ زمینی داشت و با عمل جنسی همراه بود و در اشعار غیرعرفانی ما به ‌وفور از آن یاد شده است.   

 

افلاطون 

از نوشته‌های افلاطون معلوم می شود که عشق مرد به مرد در یونان کاملاً مرسوم 

بوده است و امثال سقراط (لابد به‌ تبع پیشینیان خود) به آن جنبهٌ معنوی و فلسفی و 

با اصطلاحات ما، جنبه الهی و عرفانی داده بودند.   

رساله ضیافت یا مهمانی (عشق) افلاطون اختصاص به عشق دارد و در آن عشق مرد به مرد با ارجاغ به‌ رفتار و پندار سقراط تفسیر فلسفی شده است.   مبانی چند آموزه مهم عرفانی ما از جمله اصل المجاز قنطرة الحقیقة (عشق زمینی نهایتأ به‌عشق آسمانی راه می ‌یابد) در این رساله به ‌تفصیل دیده می ‌شود.   سقراط خود به‌عشق ‌ورزی با خوبرویان دانا معروف بوده است و از باب نمونه عشق او به ‌آلکیبیادس در رساله مهمانی افلاطون آمده است.   تعبیر فلاسفه یونان این است که چون زیبایی افراد نسبت به هم فرق نمی ‌کند،[3] عاشق از یک زیبایی متوجه همه زیبایی‌ها و نهایة جوهر زیبایی می‌ شود.   معشوق هم از عاشق پرورش می ‌یابد و به کمال و کمالات می رسد.   

  در آثار افلاطون  تکیه بر این عشق معنوی است اما از فحوای عبارات او برمی آید که عشق جسمانی هم بین مردان مرسوم بوده است و در این مورد سخن از آفرودیت (الهه زیبایی) و اروس (خدای عشق) زمینی شده است.   اینک خلاصه رساله مهمانی (Symposium) افلاطون که در مجموعه آثارش به ترجمهٌ دکتر کاویانی و دکتر لطفی آمده است - با توجه به ‌موضو ع مورد بحث - ذکر می‌ شود.   

 

خلاصه رساله مهمانی 

“نعمتی بالاتر از این برای یک جوان وجود ندارد که محبوب مردی شریف و با ارزش باشد و برای یک مرد نیز نعمتی بالاتر از معشوق نیست.   آخیلوس مردانگی به خرج داد و انتقام عاشق خود پاتروکلس را [از هکتور] گرفت و به ‌خاطر او جان خود را باخت.   این که آشیل می‌ گوید آخیلوس عاشق پاتروکلوس بوده است افسانه ‌ای بیش نیست.   زیرا آخیلوس چنانکه هومر می‌ گوید نه تنها زیباتر از پاتروکلوس بلکه از او جوانتر نیز بوده است.   چون دو آفرودیت [خدای زیبایی] وجود دارد ما مجبوریم وجود دو اروس [خدای عشق] را بپذیریم.   یکی خدای مسن ‌تری است که پدرش اورانوس است و مادری هم ندارد و ما او را آفردویت آسمانی می ‌نامیم.   آفردویت دوم خدای جوانتری است که دختر زئوس و دیونه است و نزد ما آفرودیت زمینی نامیده می‌ شود.   اروسی که با آفردویت زمینی پیوستگی دارد خودش هم در حقیقت پست و زمینی است و کارش این است که انسان‌های سفله را به دوست داشتن برمی‌انگیزد و این قبیل انسان‌ها نه تنها پسران بلکه زنان را نیز دوست می‌دارند.   ولیکن اروس آسمانی با آن آفردویت دیگر پیوند دارد که فقط از مردی به ‌وجود آمده و در ایجادش زنی شرکت نداشته است.   این اروس متوجه پسران است و چون از اروس دیگر مسن ‌تر است گِردِ هوا وهوس نمی‌ گردد و آن‌ها که از او الهام می‌گیرند عاشق پسران می ‌شوند که طبیعة هم عاقل تر و هم قوی‌ترند.   در بین کسانی که با پسران عشق می ورزند به ‌آسانی می ‌توان افرادی را که از این اروس الهام می‌گیرند به خوبی بازشناخت.   زیرا این گونه افراد به کودکان توجهی ندارند بلکه به جوان‌هایی میل می ‌کنند که آثار خردمندی در آن‌ها ظاهر شده باشد و این موقعی است که موی صورت شروع به ‌روئیدن می ‌کند.   کسی ‌که با جوانی در این سن عشق ‌ورزی آغازد گمان می ‌کنم حاضر باشد همه زندگانی خود را با او به ‌سر برد.   به نظر من اصلاً باید قانونی وضع شود که دل ‌باختن به پسران نورس را ممنوع سازد.   در عین حال باید آن عشقبازان سفله را نیز مجبور ساخت که از عشق ‌ورزی با زنان هرجایی دست بردارند زیرا همین قبیل عشقبازان عشق‌ ورزی با پسران را بدنام ساخته ‌اند.   [در] جاهای دیگری که تحت سلطه بیگانگان [بربرها، نامی که یونانیان به پارسیان می دادند] قرار دارد چنین کاری ننگ شمرده می ‌شود زیرا در این شهرها عشق ‌ورزی با جوانان از نقطه نظر شکل حکومت که استبدادی است بد و زشت شمرده می‌ شود.   حکمرانان خودرأی آنجا به ‌صلاح خود نمی ‌دانند که بین افراد ملتشان افکار بلند و دوستی‌های محکم و پایدار که مانند همه صفات نیک زائیده عشق است به ‌وجود آید.   در کشور ما آشکار عشق ورزیدن بهتر و زیباتر از عشق ورزیدن پنهانی است.   موفقیّت در به‌ دست آوردن دل معشوق زیبا شمرده می شود در صورتی که عدم موفقیت در این کار ننگ به ‌شمار می ‌آید.   اما از طرف دیگر وقتی می ‌بینیم که پدران بر پسران خود سرپرستی می ‌گمارند و اجازه نمی دهند که فرزندشان با عاشق خود صحبت کند و مخصوصاً به سرپرست تأکید می ‌کنند که همیشه مواظب این امر باشد...   شخص بد همان عاشق پست است که بدن را بیشتر از روح و درون دوست دارد و بدیهی است که عشق چنین کسی هم عشق پایداری نیست.   اما آنکه به ‌روح زیبایی دلباخته است یک عمر برسر این عشق پایدار می‌ماند .   همان طور که عاشق حق دارد هر خدمتی را به معشوق بکند بی‌ آن که به‌ پستی و چاپلوسی متهم شود طبق رسوم و عادات ما معشوق نیز فقط از یک راه می‌ تواند کمر به حدمت عاشق ببندد بی آن که لک ننگی دامنش را آلوده کند و آن خدمتی است که به‌ منظورکسب فضیلت و قابلیت معنوی به‌ جای آورده شود.   و همه مردانی که به ‌دنبال مردان می ‌روند یعنی مادام که جوان هستند مردان را دوست دارند و به این خوشند که در کنار مردان به ‌سر برند و وقت خود را با آن‌ها بگذرانند و با آنها هم‌ آغوش گردند و این دست که صفت مردی را بیشتر از مردان دیگر دارند عالی‌ترین جوانان می ‌باشند.   البته بعضی از مردم این جوانان را به ‌بی ‌شرمی متهم می‌ سازند ولیکن این اتهام خلاف حق است زیرا آنان این عمل را به سبب بی شرمی انجام نمی دهند بلکه چون شجاع و رشید و جسور هستند با کسانی که مثل خودشان می ‌باشند عشق می ‌ورزند و روی همین اصل است که فقط این قبیل جوانان چون بزرگ می ‌شوند خود را وقف خدمت دولت می ‌سازند.   این گروه وقتی که به سن مردی می ‌رسند به پسران عشق می ‌ورزند و ازدواج و تولید نسلشان از روی علاقه نیست بلکه به این جهت است که قانون آن‌ها را به این کار مجبور می ‌سازد و اگر آن‌ها را به‌ حال خود بگذراند به ازدواج تن در نمی دهند.   کسی که بخواهد در دنیای عشق از راه راست وارد شود باید در جوانی فریفته بدن‌های زیبا باشد و اگر رهبری داشته باشد که راه صحیح را به او نشان دهد ابتدا فقط به ‌یک بدن زیبا دل می‌بندد و از این دلبستگی افکار و اندیشه‌های زیبایی در او به‌ وجود می ‌آید.   سپس به‌ خودی خود متوجه می‌ شود که زیبایی یک بدن با زیبایی بدن‌های دیگر یکی است و بنابراین اگر قرار باشد که او به ‌دنبال زیبایی بدن برود علّت ندارد که بدنی را بر بدن دیگر ترجیح دهد.   با پیدا شدن این شناسایی او عاشق همه بدن‌های زیبا خواهد شد و از اشتیاق شدید به ‌یک بدن تنها دست برخواهد داشت.   پس از این مرحله متوجه زیبایی روح خواهد شد و آن را به‌ مراتب بالاتر از زیبایی بدن خواهد شمرد.   در این هنگام اگر جوانی را پیدا کند که روحی زیبا دارد ولو از زیبایی جسمی بهره زیادی نداشته باشد دل در او خواهد بست و پیوسته در اندیشه او خواهد بود و افکاری را خواهد جست و ایجاد خواهد کرد که بتواند آن جوان را بهتر سازد و به این ترتیب به‌ جایی خواهد رسید که خواهد توانست زیبایی عوالم معنوی و کوشش‌های اخلاقی را رؤیت کند و خویشی و یگانگی را که بین این‌ها هست بشناسد و زیبایی‌های جسمی را کوچک و حقیر شمارد.   اما پس از این مرحله متوجه شناسایی ‌ها خواهد گردید تا زیبایی آن‌ها را نیز رؤیت کند و چون به ‌این ترتیب چشمش به مظاهر متعدد زیبایی گشوده شود دیگر پای ‌بند یک مظهر واحد نخواهد بود و اسیر زیبایی یک پسر و یا یک مرد یا یک کوشش اخلاقی نخواهد ماند.   بلکه به ‌میان دریای پهناور زیبایی خواهد راند و در آنجا به ‌اطراف خود نظر خواهد انداخت و از عشق بی ‌پایان به ‌حکمت و معرفت الهام گرفته سخنان و اندیشه‌های زیبای فراوان خواهد آفرید.[4]  کسی که از تمایل به پسران شروع کرده و در مراحل مختلف زیبایی به ترتیبی که بیان کردم پیش برود و بالاخره به جایی برسد که شروع به رؤیت آن زیبایی اصلی کند می توان گفت که تقریباً به هدف عشق رسیده است...   

سقراط گفت: آگاتون به‌ داد من برس.  عشق این پسر [آلکیبیادس] کم بلا برسر من نیاورده است.   از روزی که من دل به‌ او بسته‌ ام دیگر حق ندارم حتّی با یک جوان زیبا حرف بزنم یا نگاهش کنم، و اِلاً او فوری حسادتش به ‌جوش می ‌آید و کارهایی می‌ کند که باورکردنی نیست.   

  [آلکیبیادس گفت]: شما می ‌بینید که سقراط همیشه دلباخته خوبرویان است و لحظه‌ ای از آن‌ها دور نمی‌ شود.   شما باید بدانید که او درواقع کوچکترین اعتنایی به زیبایی یا ثروت یا مقام اجتماعی هیچکس ندارد.   من به زیبایی خود خیلی مغرور بودم و تصوّر می ‌کردم که او واقعاً مفتون من است.   به خود گفتم فرصتی بهتر از این نیست که در برابر عشق او تسلیم شوم و از این راه او را تحت فرمان خود درآورم.   یک روز خادمی را که همیشه مراقب من بود از خود دور کردم و با سقراط تنها ماندم.   من با خوشحالی منتظر بودم که سقراط در این فرصت سخن‌هایی را که معمولا عاشقان در خلوت به معشوق می‌ گویند به‌ من بگوید ولی او کلمه ‌ای در این باب به‌ میان نیاورد.   روز دیگر از او خواهش کردم که در ورزش با من همراهی کند و امیدوار بودم که بلکه از این راه به ‌هدف خود برسم.   مدتی با هم ورزش کردیم و بارها کشتی گرفتیم بی آن که کسی ناظر ما باشد ولی این راه هم مرا به‌ هدف نرساند.   دفعه بعد زرنگی به ‌خرج دادم و بعد از شام او را به صحبت گرفتم تا شب از نیمه گذشت و چون قصد رفتن کرد دیری وقت را بهانه کردم و مجبورش ساختم بماند.   او روی همان نیمکتی که لمیده بود و پهلوی نیمکت من بود دراز کشید.   غیر از من و او کسی در اطاق نبود.   وقتی که چراغ خاموش شد و خدمتکاران رفتند فکر کردم که دیگر نباید فرصت را از دست دهم بلکه باید فوراً منظور خود را آشکار کنم.   به ‌این قصد تکانش دادم.   گفتم در نظر من تو در بین هواخواهان من یگانه کسی هستی که ارزش دوستی مرا دارد و من گمان می ‌کنم که تو تردید داری که این مسئله را با من در میان بگذاری.   برای من هیچ چیز پرارزش تر از این نیست که روز به‌ روز بهتر و عالی تر شوم و معتقدم که هیچکس بهتر از تو نمی تواند در این راه به من کمک کند.   برخاستم و بی‌ آن که کلمه ‌ای به زبان آرم لحافم را به ‌رویش انداختم و زیر لحافش فرو رفتم و با هر دو بازو آن مرد فرشته ‌آسا را در آغوش کشیدم و همه شب را در کنارش به ‌روز آوردم.   با این که من این عمل را کردم او باز دست از غرور و بی‌اعتنایی خود برنداشت و زیبایی مرا که من آن همه به آن می‌ بالیدم به سُخره گرفت و به همه خدایان سوگند که صبح که از کنارش برخاستم چنان بود که گویی شب را در بستر پدر یا برادر بزرگترم به ‌سر برده باشم.   او با عده بسیار دیگری هم همین معامله را  کرده و نخست چنان وانموده است که دلباخته آن‌هاست ولی چنان بازی استادانه‌ ای با آن‌ها کرده که در آخر کار معشوق آن‌ها شده است.“[5] 

نکات مهم رساله

  آنچه در رساله ضیافت افلاطون جلب‌ نظر می ‌کند این است: 

1 - عشق به زنان تقبیح شده است چنان ‌که می‌ گوید انسان‌های سفله زنان را نیز دوست دارند.   اگر قانون دولتمردان را مجبور نمی ‌کرد تن به ازدواج در نمی ‌دادند و لذا ازدواج آنان از روی علاقه نیست.   پسران عاقل تر از دخترانند.

  2- تأکید بر عشق ورزیدن به جوانان داناست و لذا می ‌گوید: “به جوانانی میل 

می ‌کنند که آثار خردمندی در آن‌ها ظاهر شده باشد (یعنی به بلوغ رسیده باشند) و 

این موقعی است که موی صورت شروع به روئیدن می ‌کند”.   حال آن که در شعر 

فارسی که عمدتأ تکیه بر عشق جسمانی است یکی از موضوعات مکرّر (موتیف) 

این است که جوان تا وقتی دوست داشتنی است که موی صورت او نَرَسته باشد.   

افلاطون جهت پرهیز از مسائل جنسی می ‌گوید به نظرم باید قانونی وضع شود که 

دل‌ باختن به پسران نورس را ممنوع سازد.   

3 - مناطقی را که درآنجا عشق ‌ورزی بین مردان مرسوم نیست (مثلاً ایران باستان) کشورهایی می داند که تحت سلطه حکومت‌های استبدادی هستد. زیرا عشق ‌ورزی بین مردان موجب توسعه و رشد عقاید و افکار می‌ شود و اساساً عشق باعث تجلّی صفات نیک است.   

۴ - خانواده‌ها از این گونه روابط خرسند نبودند و بر پسران خود سرپرستی می ‌گماشتند تا به دام نظربازان نیفتند.   از ادبیات فارسی هم این نکته قابل استنباط است و مخصوصاً از یک شعر سعدی در بوستان روشن می‌ شود که پدر مانع عاشقان فرزندش می شده است.   

۵- عشق‌های جسمانی را تقبیح می ‌کند و می ‌گوید “عاشق پست بدن را بیشتر از روح و درون دوست دارد.”  در شعر عرفانی ما هم‌ چنین است اما در شعر دنیوی فارسی زییایی‌های جسمانی معشوق مطرح است.   

۶ -عاشق برای کسب فضیلت است که عشق می ‌ورزد و لکه ننگی بر دامنش نیست.   سقراط مغرور بود و اظهار عشق نمی ‌کرد و زیبایی معشوق را نمی ستود و با آن که با معشوق در یک بستر می خفت مُنَزَّه بود.   

۷ - رابطه عاشق و معشوق رابطهٌ مرید و مراد و شاگرد و استاد است و معشوق 

به‌عاشق به چشم مُرَبّی می ‌نگریست. 

۸ -عاشق کم‌ کم متوجه می‌ شود که زیبایی یک بدن با زیبایی بدن دیگر چندان فرقی ندارد و لذا متوجّه مفهوم کلی زیبایی می‌ شود (المجاز قنطرة الحقیقة).   این مهم ‌ترین نکته رساله است که به آن جنبه فلسفی داده است.   و همین نکته است که مورد توجه عارفان ما قرار گرفته است.   

٩‏ - معشوق حسود است و اجازه نمی ‌دهد عاشق به ‌دیگری هم توجه کند.   این نکته در شعر فارسی هم هست.   

1۰- عاشق به سبب معنویتی که دارد خود بعدها تبدیل به ‌معشوق می شود یعنی معشوق را عاشق خود می ‌کند (کمال معشوق).   سیر سقراط چنین بود.   

۱- معاشیق مرد با استفاده از حمایت عاشق وارد حدمات دولتی می ‌شدند و 

به اصطلاح پیشرفت می ‌کردند.   

 

عشق افلاطونی (Platonic love) 

مارسیلیو فیچینو[6] (1499-1433) فیلسوف ایتالیائی که مترجم آثار افلاطون از یونانی به لاتینی بود اصطلاح Amor Platonicus یعنی عشق افلاطونی را (که کم و بیش مترادف با Amor Socraticus عشق سقراطی است) به کاربرد تا به عشق معنوی و روحانی اشاره کند.   این نوع عشق که عمدة در رساله مهمانی افلاطون مطرح شده است تفکراتی است در باب زیبائی مطلق و کامل و مجرد که زیبایی زمینی و این  سری سایه ‌ای از آن است.   در رساله مهمانی، سقراط آموزه‌های اروس (Eros) را چنین توضیح می دهد که در عشق به زیبایی یک بدن متوقّف نشوید بلکه از آن چون نردبانی فرا روید و از یکی به‌ دومی و از دومی به ‌بعدی و سرانجام به‌همه اشکال جمیله برسید و از زیبایی بدن به زیبایی روح راه یابید و سرانجام مفهوم زیبایی مطلق و مجرد را دریابید.   

  فلوطین Plotinus و دیگر نوافلاطونیان[7]  آراء افلاطون را با عرفان شرقی درهم آمیختند و منهوم عشق افلاطونی را به ‌وجود آوردند و از طریق سنت آگوستین     Saint Augustine  بر مسیحیت تأثیر گذاشتند.   بر طبق این نظریه خوبی‌ها و زیبایی‌ها و حقایق در جهان زمینی فقط جلوه‌هایی از ذات احدیت است که سرچشمه همه ارزش‌هاست.   متفکران عصر رنسانس به ‌نوبهُ خود این نظریه را بسط دادند و گفتند که زیبایی جسمانی تظاهر بیرونی زیبایی روحی و معنوی است که آن هم به ‌نوبه خود جلوه ای از زیبایی ذات احدیت است”.[8]   لذا عاشق افلاطونی زیبایی جسمانی معشوق را نشانه ای از زیبایی حق می ‌داند.   به نظر او همه زیبایان در این زیبایی سهیمند”[9] و این زیبایی پایین ترین پله نردبان است که می توان از آن بالا رفت و سرانجام به زیبایی ملکوتی رسید.[10]

ابرمز می ‌نویسد که از این آموزه  فلسفی بعدها این نتیجه گیری عامیانه معروف شد که عشق افلاطونی به معنی عشقی است که در آن تمنیّات جنسی نباشد.   

عشق افلاطونی به ‌صورت وسیعی در ادبیات غرب منعکس شده است.   کادن J. A.  Cuddon  می ‌گوید عشق افلاطونی در غرب مفهومی است که حتّی بی ‌سوادان هم با آن آشنا هستند.   بازتاب عشق افلاطونی در اشعار غِنایی اواخر قرون وسطی و دوره رنسانس (دانته، پِترارک، اسپنسر و ...) دیده می‌ شود.   در دوران رومانتیک‌ها مجدداً به‌ این عشق توجه کردند، چنان ‌که در آثار بلیک، وردزورث،  شلی، هولدرلین و ...  می‌ توان این مضمون را یافت.   به ‌هر حال این داستان در فرهنگ غرب ادامه یافت تا به ‌دوران معاصر و ازدواج مرد با مرد رسبد.   در مورد اسکاروایلد (1900-1854) نوشته ‌اند که جمال ‌پرست بود و کوینزبری علیه او شکایت کرد که با فرزندش لرد آلفرد داگلس روی هم‌ ریخته است و دادگاه اسکاروایلد را به ‌دو سال زندان محکوم کرد (و در همین زندان بود که شعر معروف زندان ردینگ را سرود). 

 

رساله عشق ابن سینا 

  آراء فلاسفه یونان مستقیماً به‌عرفان ما راه نیافت بلکه نخست وارد آثار فلاسفه ایران شد و از آنجا به ‌وسیله عرفا اخذ شد.   چنان‌ که در آثار فارابی و ابن‌سینا که مستقیماً با فلسفه یونان سرو کار داشتند از عشق پاک بین مردان سخن رفته است.   ابن ‌سینا در فصل پنجم رسالهٌ عشق (ترجمه ضیاءالدین دُرّی) تحت عنوان “در بیان عشق ظرفا و صاحبان ذوق سلیم نسبت به‌ صور حسنه” تحت تأثیر فلاسفه یونان می نویسد: 

“از شأن قوه عاقله آن است که اگر به مناظر نیکویی ظفر یافت باید او را به‌ چشم محبّت بنگرد.   هرگاه انسان دوستدار صور حسنه و وجوه مستحسنه گردید اگر به ‌جهت لذّت حیوانی و جنبه بهیمی باشد از جمله افعال قبیح و اعمال زشت و قبیح محسوب می‌ شود.   امّا اگر دوستی او به اعتبار جنبه عقلانی و وجه تجرّدی باشد وسیله ای است به‌ جهت اتصال به معشوق حقیقی و وصول به‌علّت اولی.   در این صورت سزاوار است که در عِداد ظرفا و اهل فتوت و عرفان شمرده شود.   پیغمبر اکرم فرمود: اطلبوا حوائجكم عند حسان الوجوه [نیازهای خود را نزد زیبارویان بجوئید].   

سه چیز است که در تعقیب عشق به ‌صور حسنه ممکن است پدید آید اول مُعانِقه،  دوم تَقبیل، و سوم مُباضَعَة.   اما شق سوم: مسلم است که این نحو از عشق اختصاص به‌ جنبهً حیوانی دارد و قوَه ناطقه را در او مداخلت نیست مگر آنکه برسبیل قانون شرع و به ‌طریق ازدواج صورت گیرد و چون منظور بقاء نسل و حفظ نوع است  قوه ناطقه در این قسم سهیم و شریک قوه حیوانی است.   و اما قسم اول و دوم: هرگاه متیقّن بود و بداند که از روی ریبه و شهوت نیست و ساحت او از تُهمَت خالی و مُبَرّاست فقط  دُنُوّ به معشوق است نه اظهار منکر و متعرض شدن به فحشاء در این صورت مثال بوسیدن اولاد است و معانقه با آن‌ها از روی محبت طبیعی و حب ذاتی که از طرف معشوق حقیقی [خدا] در وجرد عموم جنبندگان مُخَمَّر و فطری است”.[11] 

  چنان ‌که ملاحظه شد ابوعلی سینا هم به ‌اصطلاح به‌عشق پاک‌ نظر دارد.   دراین 

محدوده معانقه (در آغوش کشیدن) و تقبیل (بوسیدن) را بلامانع می ‌داند اما مباضعه (عمل جنسی) را جایز نمی ‌شمرد.   برخی از فلاسفه دیگر هم اشاراتی بدین مسأله دارند.   چنان‌ که ملاصدرا هم در اسفار عشق مجازی پاک را توجیه کرده است.   

 

قوم لوط نخستین لواط کنندگان 

 چنان ‌که قبلاً اشاره کردم مدارکی از شاهد بازی در آثار کهن عربی نیست امّا در قرآن مجید اشاره شده است که در نزد اعراب بائده (از میان رفته) چنین رسمی بوده است و در این زمینه حکایت قوم لوط را ذکر می ‌کند.   لوط پیامبر برادرزاده حضرت ابراهیم بود.   قوم لوط به لواط معروف بودند.   خداوند جبرئیل را با دوازده فرشته به ‌صورت ناشناس بر ایشان فرستاد.   مردم می‌خواستند با آن فرشتگان لواط کنند اما لوط مانع آنان شد.   سرانجام شهر لوط به ‌فرمان خداوند سنگسار شد و قوم لوط نابود شدند.   در کتاب «قصص قرآن مجید» از سورآبادی (متوفی ۴۹۴ هجری قمری) این داستان به ‌شرح زیر آمده که چون متضمن فواید چندی در تاریخچه لواط (از جمله شکل ظاهری مأبونان در قدیم) است  نقل می‌ شود: 

 “...  و پیش از آن هرگز در جهان هیچ‌ کس آن فاحشه [= لواط ] نکرده بود.   ابلیس در میان ایشان افگند.   اهل سدوم[12]  فراگرفتند تا چنان شد که زنان را فرو گذاشتند و نسل منقطع شد و ده چیز پیشه گرفتند و در میان خلق آوردند: 

جعد فروگذاشتن [مو بلند کردن] و آستین تنگ کردن[13] و پایچه  ایزار بر پشت پای افگندن [= لب شلوار بلند باشد و روی کفش بیفتد] و به ‌غنج و ناز رفتن و سرود 

گفتن و قمار بازیدن و پای کوفتن و کمان گروهه انداختن و عورت برهنه کردن و فاحشه کردن.   لوط ایشان را نهی می ‌کرد.   ایشان فرمان وی نکردند.   خدای تعالی جبرئیل را علیه ‌السلام با دوازده فریشته بفرستاد به دروازه شهر.   به سدوم آمدند بر هیئت غلامان اَمرَد.   دختران لوط بیرون آمده بودند،  ایشال را دیدند برکنار جوی.  گفتند: ما را امشب درین شهر مأوی بود؟  دختران لوط گفتند: جای بد افتادید که در این شهر مردمان بد فعل ‌اند.   شما را هیجا [هیچ‌جا ]| صواب نیست مگر به خانه پدر ما لوط پیغامبر علیه ‌السلام.   لوط بیامد و ایشان را در خانه آورد و اندوهگن گشت به آمدن ایشان از آنکه فعل آن قوم می‌ دانست.   زنش “والهه“ بر بهانه آن که آتش آرد تا میهمانان را طعام سازد بیرون آمد و در سرای همسایگان می ‌شد و ایشأن را خبر می ‌کرد که به ‌خانه ما غلامان اَمرَد آمده ‌اند.   صفت ایشان چنین و چنین.   اهل شهر روی به ‌سرای لوط نهادند.   لوط ایشان را در خانه ای [= اطاق] کرد و بردر سرای بایستاد دفع آن قوم را.  بسی با ایشان کارزار کرد به رِفق و عُنف ایشان بازنگشتند.   لوط را علیه ‌السلام دو دختر بود.   از پیش دو مهتر ایشان را می ‌خواستند لوط اجابت نمی ‌کرد.   چون درماند گفت بیائید که دختران خویش به زنی به‌ شما دهم غوغا [- اراذل و اوباش] را از من باز کنید.   گفتند ما دست از زنان بداشته ‌ایم.   غلامان را فرادست ما ده! لوط بسیار کوشید: آخر غلبه آوردند و به قهر در سرای وی آمدند و قصد آن خانه کردند که فریشتگان در آنجا بودند.[14]

  باقی داستان این است که جبرئیل به ‌فرمان خدا دخالت کرد و مهاجمان را کور کرد و به لوط گفت که با خانواده‌اش از شهر بیرون برود و سپس شهر را سنگ ‌باران کرد.   درباره ویران شدن شهر لوط در سِفر پیدایش، باب نوزدهم مطالب عجیبی آمده است.  دو فرشته خبر ویرانی شهر را به لوط می ‌دهند و مطالبی به ‌او می ‌گویند که بسیار قابل تأمّل است: “جان خود را دریاب و از عقب مَنگَر و در تمام وادی مَایست بلکه به کوه بگریز مبادا هلاک شوی (۱۷) آن ‌گاه خداوند بر سدوم و عموره گوگرد و آتش از حضور خداوند از آسمان بارانید و آن شهرها و تمام وادی و جمیع سکنه شهرها و نباتات زمین را واژگون ساخت (۲۴).   اما زن او از عقب خود نگریسته ستونی از نمک گردید (2۵).” 

  از این مطالب برخی از دانشمندان معاصر - خصوصاً شوروی‌ ها - که معتقد به آمدن موجوداتی فضایی به زمین در اعصار کهن بودند، حدس زدند که ممکن است شهر لوط و ساکنانش براثر بمب اتمی و تشعشعات آن از بین رفته باشد.   ملک‌الشعراء بهار با توجه به این نظریه در قصیده جغد جنگب به مطلع: 

            فغان ز جغد جنگ و مرغوای او   که تا ابد بریده باد نای او 

که در تابستان ۱۳۲۹ سروده گوید: 

آلحذر ز جنگ و جنگبارگی       که اَهریمن است مقتدای او 

نیینی آن که ساختند از اتم         تمامتر سلیحی اذ کیای او 

تف سموم او به ‌دشت و در کَنَد   ز جانور تفیده تا گیای او 

شود چو شهر لوط شهره بقعتی    کزین سلاح داده شد جزای او[15] 

نماند ایچ جانور به‌جای بر      نه کاخ و کوخ و مردم و سرای او! 

بدین ترتیب می  ‌توان نتیجه گرفت که لواط چندان در پیشگاه الهی ناپسند است که قوم لوط را به ‌سبب این گناه از روی زمین محو کرد.   

سورآبادی تصریح می ‌کند که به گفته قرآن مجید عمل لواط قبل از قوم لوط مرسوم نبوده است و سپس آن را از زبان فرآن و پیامبر تقبیح می ‌کند: 

“خدای تعالی لواط را فاحشه خواند زیرا که در عقل فَحش است و در شرع فحش است و هم در طبع فحش است و از غایت قُبح آن گفت:  مَا سَبَقَكُم بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِّنَ الْعَالَمِینَ [اعراف؛ ۷ آیه ۷۹].   پیغامبر گفت علیه‌ السلام: ملعون ملعون 

ملعون من عمل عمل قوم لوط [کذا!] و نیز گفت: إذا ركب الذكر على الذكر اهتز العرش مِن عظیم مایأتی [کذا!] و نیز گفت: هر که غلامی را به ‌شهوت بوسه دهد چنانَستی که هفتاد بار با مادر خویش گرد آمدید”.[16]

این ماجرا با احتلافاتی در تورات هم مذکور است.   قاموس کتاب مقدس ذیل لَواطان می ‌نویسد:

  “لفظی است که در کتاب مقدس استعمال شده است برای اشخاصی که مرتکب گناه اهل سدوم بودند.  و این مطلب در میان بت ‌پرستان بسیار رواج داشت و در پرستش عَشتَروت [اسم بتی است [کذا!]] و غیره جزو رسوم مذهبی ایشان بود.   عبری این لفظ “قادش” و مؤنثش “قادشه است”[17] یعنی تقدیس شده”[18]

 به داستان قوم لوط در ادبیات فارسی مکررأ اشاره شده اسث از جمله مولانا گوید: 

بنمود خود را اَمرَدان، املاک پیش لوطیان 

دانسته لوط رازدان، کایشان نه اِنسند و نه جان [کذا!]

                                                        مولوی، مصحح مشق، ص ۳۹۵ 

  این شعر سعدی در گلستان معروف است: 

با بدان یار گشت همسر لوط[19]

 خاندان نبوتش گم شد 

سگ اصحاب کهف روزی چند

 پی نیکان گرفت و مردم شد 

 

شاهد بازی در ادییات عرب 

 ذکر معشوق مذکُر در اوایل عهد عبّاسیان در شعر عرب پیدا شد و پیش از آن سابقه نداشت.   مُبدِع آن والبة بن الحُباب (متوفی حدود ۷۸۶ م) شاعر اهل کوفه است و این نوع شعر از طریق شاگرد او ابونواس به ‌شعر فارسی راه یافت و چنان همه گیر شد که در همه تشبیب‌هایی که در لباب‌الالباب آمده است سخن از عشق مذکر است.[20] 

 به قول مسعودی، امین پسر هارون‌الرشید، به غلامان علاقه بسیار داشت.   به طوری که اطرافیان او ناچار شدند کنیزان را به صورت غلامان در آورند و به حضور او بفرستند.   به ‌این نوع کنیزانی که جامه‌های مردانه می‌ پوشیدند و خود را به ‌سبک غلامان می آراستند “غلامیات“ می‌ گویند.   

حسن ‌بن هانی معروف به ابونواس (متولد ۱۴۵ هق / ۷۵۷م - متوفی ۱۹۹ هق / 

814 م) در اصل ایرانی است.   در اهواز متولد شد و در بصره تحصیل کرد و سپس مدتی در بادیه با اعراب بدوی معاشرت کرد تا در لغت مسلط شود.   در دربار هارون‌الرشید و امین اعتباری تمام یافت و مورد توجه برامکه قرار گرفت.   ابونواس در ادبیات عرب به شاعر خمریات معروف است.   اما یکی از مختصات شعر او این است که عشق به اَمرَدان را تبلیغ می ‌کند.   در قیصده ای که چنین آغاز می‌ شود: 

دَعِ الرَسمَ الَّذی دَثَرا      یقاسی الریحَ وَالمَطَرا

وَكُن رَجُلاً أَضاعَ العِل   مَ فی اللَذّاتِ وَالخَطَرا[21]

اعراب را ملامت می ‌کند و عشق پسران را بر دختران ترجیح می ‌نهد و می‌ گوید: 

یُرینا صفحتی قمرٍ        یَفوقُ سناهما القمرا

 یُزیدُک وِجهُهُ حُسناً     اذا ما زِدتَهُ نظرا

یعنی: آن مرد گونه ‌های چون ماهش را به ما می ‌نمایاند که فروغش از فروغ ماه بیشتر است و چهره ‌اش بر زیبایی می‌افزاید چون بیفزایی نظاره کردن بر او را. 

  ابونواس ظاهراً بیرون از دنیای شعر و شاعری هم شیفته جوانان خوبروی بود.   

سعدی در هزلیات می‌ گوید: 

هرکه همچون بونواس اندر لواطه نصب شد

 از غم نقمات و رنج کدخدایی بی‌غم است 

قاضی حمیدالدین بلخی در مناظره بین لاطی و زانی که در صفحات آینده نقل 

خواهم کرد ابونواس را به ‌این صفت یاد کرده است.   ابن جوزی می ‌نویسد: 

  “از ابونواس نقل است که در مکّه پسر بی ‌ریشی را دید حجرالاسود را می‌بوسد.   

گفت به خدا می ‌باید این پسر را نزد حجرالاسود ببوسم.   هر چه منعش کردند سود نبخشید.   نزدیک رفت و درکنار حجرالاسود صورت بر صورت آن پسر گذاشت و او را بوسید.   راوی گوید: گفتم وای بر تو در حرم خدا عمل حرام کردی.   گفت 

بی خیالش! خدا رحیم است و چنین سروده: 

و عاشقان التف خداهما    عند اسلام الحجرالاسود 

فاستفیا من غیر ان یأثما     کانما کانا علی موعد 

(یعنی دو عاشق هنگام بوسیدن حجرالاسود چهره برچهره هم چسباندند گویی آنجا وعده‌گاهی است که از وصال هم سیراب شوند بی آن که گنهکار شده باشند!)”[22] 

 “ابودلف در سفرنامه خود[23]  می ‌نویسد موقعی که ابونواس از عراق به‌ قصد خراسان حرکت کرد به ‌صومعه ای رسید که در آن راهبی زیبا، خوش ‌قامت و شوخ سکونت داشت.   ابونواس را دعوت کرده از او پذیرایی نمود.   پس از صرف شام و نوشیدنی‌ها.   ابونواس از او خواست که با هم جماع کنند.   راهب تقاضای او را پذیرفت و چون خود از ابونواس کام گرفت و نوبت به‌خودش رسید، او را از انجام عمل بازداشت.   ابونواس از این عمل برآشفت و سرانجام او را به ‌جرم عهد شکنی کشت و بر دیوار صومعه نوشت: 

ما انصف الراهب من نفسه    اذ تكح الناس و لا ینکح 

یعنی راهب منصفانه رفتار نکرد چه او با مردم ازدواج می ‌کند و حاضر به نکاح 

نمی شود.[24]

قصد ما بررسی تاریخچه شاهد بازی در ادبیات عرب نیست و لذا فقط به تاریخ ورود این موضوع در ادبیات عرب - که در منایع فارسی مطرح نشده است-  اشاره کردیم.   

از شاعران دیگر عرب هم می ‌توان نمونه‌ های متعدد آورد.   ابن طباطبای علوی از شاعران عهد عباسی گوید: 

یا من حكى الماء فرط رقته       و قلبه فی قساوة الحجر 

یا لیت حظی كحظ ثوبك من      جسمك یا واحدا من البشر

 لا تعجبوا من بلى غلالته         قد زرّ أزراره على القمر

هان ای کسی که از فرط لطافت آب را به ‌یاد می‌آوری حال آن که قلبت به سختی 

سنگ است.   کاش بهره من از تو چون بهره جامه ‌ات بود از تنت.  ای که [به ظاهر] یکی از افراد بشری.   عجب مدارید از پوسیدگی زیر جامه او.   همانا که تکمه‌های آن به ماه بسته شده است.   

  این شعر لطیف در مورد معشوق مذکر است زیرا فعل حّکی مذکر است و ضمائر

“ها” و “ک” ضمایر مذکر هستند.   

در متون نثر عربی هم به ‌وفور حکایاتی در زمینه شاهد بازی می توان جست.   جالب است که در ا کثر این حکایات به ‌نوعی پای ایرانیان در میان است و گویی بدین وسیله قصد بد ‌نام کردن عنصر ایرانی و آئین‌های ایرانی در کار است.   من ‌باب نمونه حکایتی را نقل می‌کنیم.   

“عُمَر ابن ثیَابَة غلاما اَمرَد ذات یوم فاجابه، و مضی به الى منزله، فأكلا و جلّسا 

یشربان.   فقال له الغلامٌ: انت ابن سَیابه الّندیقٌ قال نعم قال: أحبٌ أن ثعلّمنی 

الزندقهء قال: افع و کرامه.   ثم بطْحه علی وجهه فلمًا تمَکُن منه ادخل علیه» فصاح 

الغلام آره! آیش هذا وَیُحک؟ قال سألتنی آن أعَلّمُك الزندقه، و هذا اولُ باب من 

شرائعها”[25] 

 

یعنی روزی این‌ سَیّابه اَمرَدی را فریفت و به خانه برد.   خوردند و نوشیدند.   غلام گفت آیا تو این‌ سَیّابه زندیق هستی؟ گفت آری.   پسرک گفت دوست دارم به من زندقه را یاد بدهی.   این‌ سَیّابه گفت: با کمال میل چنین می ‌کنم.   سپس او را به‌ رو خواباند و آن کار را با او کرد.  غلام فریاد برآورد، آخ! این چه کاری است که می کنی؟ گفت تو از من خواستی که به‌ تو زندقه  بیاموزم این اولین بخش از قوانین آن است! 

شاهد بازی در هند 

شاهد بازی در نزد اقوام مختلف داستان‌هایی دارد امّا تا آنجا که به ادبیات فارسیمربوط می‌ شود از همه مهم ‌تر شاهد بازی در نزد اعراب و ترکان و هندوان است.   در مورد اعراب در صفحات گذشته اشاراتی داشتیم و اینک اشاراتی به فرهنگ هند.    شاهد بازی ابداً در فرهنگ هند وجود نداشت.   اهمیت زن در این فرهنگ به‌ نحوی است که اساسا عاشق زن است و معشوق مرد.   به طوری که از کتاب غزالان الهند[26] برمی ‌آید هندوان علمی به‌ نام نایکابهید یعنی زن ‌شناسی [کذا!] داشتند.   آزاد بلگرامی که می ‌خواهد در این کتاب این علم را در شعر فارسی پیاده کند می‌ گوید متأسفانه معشوق در شعر فارسی مذکر است.   این ادیب هندی در یکی دیگر از آثار خود تعجّب می ‌کند که چطور خاقانی از شاه ساده پسری خواسته است: 

وَشَقی ده که در برم گیرم یا     وِشاقی که در برش گیرم.[27]

 ابوطالب خان اصفهانی (صاحب مسیر طالبی) در تذكره خود “خلاصة الافکار“ از آزاد انتقاد می ‌کند که چطور او متوجه نیست که اعطای کنیز و غلام از طرف ممدوح طبیعی است.   مسلماً آزاد متوجه این نکته هست اما تعجب او از این است که چطور شاعر از شاه می خواهد که اَمرَدی به او ببخشد که با او هماغوش شود.   در غزالان الهند در فصل  نایکابهید می ‌نویسد: « تَغَزُّل شعرای عربی و هندی با نسا است خلاف شعرای فارسی و ترکی که این‌ها بنای تغزل را بر اَمارِد گذاشته‌ اند و ظلم که عبارت از وضع شیء در غیرموضع آن است اختیار نموده.   اگر چه شعرای عرب هم به اختلاط عجم سبیل تغزل با امارد پیموده ‌اند لیکن اصل تَغَزُّل آن‌ها با نِساست).   

 

 

 

 

 

 

فصل دوم 

دوره غزنویان 

تاریخچه شاهد بازی بنا به ترتیب تاریخی 

چون مطلب در مورد شاهد بازی بسیار مفصّل است جهت پرهیز از اطالهٌ کلام و رسیدن به‌ یک دورنمای روشن، برحسب ادوار تاریخی ایران مطلب را پیش می‌ بریم.   

 

دوره سامانیان 

  از دوره طاهریان و صفاریان حدود ۵۸ بیت و از دوره سامانیان حدود دو هزار بیت بیشتر نمانده است.   در این مختصری که بازمانده چندان نشانه ای از معشوق مذکر نیست.   البته در دوره سامانیان اندک ‌اندک ترکان در مقامات لشکری در حال ترقی بودند و لذا احتمالاً از این دوره شاهد بازی در ایران در حال رشد و رواج بود.   

از قصیده معروف “مادر می” رودکی به ‌خوبی روشن است که ترکان در دربار پادشاهان سامانی به شغل ساقیگری مشغول بودند.   رودکی در این شعر تصویر گویایی از یک بزم شاهانه در هزار و صد سال پیش به‌ دست داده است: 

           مجلس باید بساخته ملکانه    ازگل و ز یاسمین و خیری الوان...   

یک صف مپران بلعمی بنشسته   خسرو بر تخت پیشگاه نشسته 

ترک هزاران به پای پیش صف اندر   هر یک برسربساک مورد نهاده 

باده دهنده بستی بدیع ز خوبان    چونش بگردد نبید چند به‌ شادی 

از کف تسرکی سیاه چشم پریروی   ز آن می خوشبوی ساغری بستاند 

خود بخورد نوش و اولیاش همیدون   شادی بوجعفر احمدین محمد 

یک صف حزان و پیر صالح دهقان   شاه ملوک جهان امیر خراسان 

هر یک چون ماه بر دو هفته در فشان   روش می سرخ و زلف و جعدش ریحان 

بچَه خاتون ترک وب خاقان    شاه جهان شادمان و خرم و خندان 

قامت چون سرو و زلفکانش چوگان   یاد کند روی شهربار سجستان 

گوید هر یک چو می بگیرد شادان    آن مه آزادگان و مفخر ایران[28] ‏ 

از چند نمونه نادری که می ‌توان احتمال داد در آن معشوق مذکر است.   ابیاتی نقل می‌ شود: 

به روی ، گویی ماهست برنهاده کلاه

به قد، گویی سروست در میان قبای

چو ماه بود و چو سرو نه ماه بود و نه سرو

کمر نبندد سرو و کله ندارد ماه.

                                                                 منجیک ترمذی[29]

ز عنبر زره دارد او بر سمن
ز سنبل گره دارد او بر قمر...
برون برد از چشم سودای خواب
درآورد در دل هوای سفر...
شتابان بیامد سوی کوهسار
به آهستگی کرده هر سو نظر
برآورد از آن وهم پیکر میان
یکی زردگویایِ ناجانور[30]...
به رخ برزد آن زلف عنبر فراش
به نی بر زد انگشت وقت سحر
همو گفت در نی که ای لوگری
غم خدمتِ شاه خوردی، مخور

                                                             لوکری [31]

                                                                                                            

 

دوره غزنویان 

غزنویان ترک‌ نژاد بودند و لذا بدیهی است که لواط در نزد ایشان مرسوم بوده است.   در این مورد مشهورترین سند، عشق سلطان محمود غزنوی به غلام ترکش ایاز است.   ابوالنجم ایاز بن اویماق (متوفی ۴۴۹) غلام ترک سلطان محمود بود و سپس مرتبهٌ امیری یافت.   بعد از درگذشت محمود (۴۲۱ ه ق) در دوره سلطنت پسر اولش محمد از دربار گریخت و به‌ نزد پسر دیگر سلطان محمود؛ مسعود در نیشابور رفت و در زمان سلطنت مسعود به حکومت مکران و قصدار رسید.   مسلماً عشق سلطان محمود به ایاز جنبه زمینی و جسمانی داشته است، اما عرفا آن را به عشقی پاک و آسمانی تأویل کردند که در جای خود اشاره خواهم کرد.   یکی از داستان‌های شیرین و معروف در این باب حکایتی است که در چهار مقاله نظامی عروضی آمده است.   داستان نظامی هر چند جنبهٌ زمینی این عشق را نشان می دهد در ضمن می‌کوشد تا بدان جنبهٌ معنوی هم بدهد.   برطبق این حکایت سلطان محمود شبی در حالت مستی دستور می ‌دهد که ایاز زلف بلند خود را کوتاه کند و ایاز چنین می ‌کند.   سلطان محمود صبح بعد از به هوش آمدن سخت از دستوری که داده بود نادم و خشمگین می‌ شود و هیچکس جرأت سخن گفتن با او را نداشته است.   اطرافیان چاره ای می‌اندیشند و عنصری ملک‌الشعرای دربار را راضی می ‌کنند تا با سرودن شعری در این واقعه سلطان محمود را به‌ حال طبیعی بازگرداند.   و اینک روایت مختصر شده آن از زبان نظامی عروضی که به‌ نثری بسیار فصیح و شورانگیز واقعه را گزارش کرده است: 

زلف ایاز 

“عشقی که سلطان یمین الدوله محمود را بر ایاز ترک بوده است معروف است و مشهور.  آورده ‌اند که سخت نیکو صورت نبود، لیکن سبز چهره ای شیرین بوده است.   متناسب اعضا و خوش حرکات و خردمند و آهسته.   سلطان یمین الدوله مردی دیندار و متقی بود و با عشق ایاز بسیار کشتی گرفتی تا از شارع شرع و منهاج حُرّیَت قدمی عدول نکرد.   شبی در مجلس عشرت ‏ بعد از آن که شراب درو اثر کرده بود و عشق درو عمل نموده - به زلف ایاز نگریست.   عنبری دید بر روی ماه غلتان، سنبلی دید بر چهره آفتاب پیچان، حلقه حلقه چون زره، بند بند چون زنجیر، عشق عنان خویشتن ‌داری از دست صبر او بربود مُحتسب آمَنّا و صَدَّقنا [= ابمان آوردیم و تصدیق کردیم ] سر از گریبان شرع برآورد و در برابر سلطان یمین الدوله بایستاد و گفت هان محمود! عشق را با فسق میامیز و حق را با باطل ممزوج مکن که بدین زلت ولایت عشق بر تو بشورد و چون پدر خویش از بهشت عشق بیوفتی.   سمع اقبالش در غایت شنوایی بود، این قضیّت مسموع افتاد.   ترسید که سپاه صبر او با لشکر زُلفین ایاز برنیاید، کارد برکشید و به‌ دست ایاز داد که بگیر و زلفین خویش را بِبُرّ، ایاز حدمت کرد و کارد از دست او بستد و گفت از کجا ببرم؟ گفت از نیمه.   ایاز زلف دو تو کرد و تقدیر بگرفت [تا کرد و اندازه گرفت] و فرمان به‌ جای آورد و هر دو سر زلف خویش را پیش محمود نهاد.   محمود زر و جواهر خواست و افزون از رسم معهود و عادت ایاز را بخشش کرد و از غایت مستی در خواب رفت.   و چون نسیم سحرگاهی برو وزید بر تخت پادشاهی از خواب درآمد، آنچه کرده بود یادش آمد؛ ایاز را بخواند و آن زلفین بریده بدید.   سپاه پشیمانی بردل او تاختن آورد.   می خفت و می ‌خاست و از مُقَرِبان و مُرَتِّبان کس را زهره آن نبود که پرسیدی که سبب چیست؟  تا آخر کار حاجب علی قریب که حاجب بزرگ او بود روی به عنصری کرد و گفت: پیش سلطان درشو و خویشتن را بدو نمای و طریقی بکن که سلطان خوش طبع گردد.   عنصری فرمان حاجب بزرگ به‌ جای آورد و در پیش سلطان شد و حدمت کرد.   سلطان یمین‌الدوله سر برآورد و گفت ای عنصری! این ساعت از تو می‌ اندیشیدم، می‌بینی که چه افتاده است ما را؟ در این معنی چیزی بگوی که لایق حال باشد.   عنصری خدمت کرد و بر بدیهه گفت: 

کی عیب سر زلف بت ازکاستن است       چه جای به‌ غم نشستن و خاستن است 

جای طرب و نشاط  و می خواستن است   ‏ کاراستن سرو ز پیراستن است 

سلطان یمین الدوله محمود را با این دو بیتی بغایت خوش افتاد.   بفرمود تا جواهر 

بیاوردند و سه بار دهان او پر جواهر کرد و مطربان را پیش حواست و آن روز تا 

به شب بدین دوبیتی شراب خورده و آن داهیه بدین دوبیتی از پیش او برخاست و 

عظیم خوش طبع گشت والسلام”[32] 

منوچهری که با ایاز همعصر است به “زلف ایاز” اشاره کرده است.   در قصیده 

معروف به مطلع: 

 

      نوروز درآمد ای منوچهری      با لاله لعل و با گل خَمری 

گوید: 

    هدهد چو کنیزکی است دوشیزه    با زلف ایاز و دیده فَخری[33]

  داستان عشق محمود به ایاز هم به ‌لحاظ عشق زمینی و هم عشق عرفانی در ادبیات فارسی انعکاس وسیعی یافته است.   حافظ گوید: 

     بار دل مجنون وخم طره لیلی    رخساره محمود و کف پای ایاز است 

از تفاسیر عرفانی مربوط به‌ این عشق از همه معروف ‌تر تفسیر مولانا در مثئوی است که بعد ها بدان اشاره خواهم کرد.   در اینجا تفسیر سعدی در بوستان را که عشق محمود را به خوی ایاز دانسته است نه روی او نقل می‌کنیم: 

یکی خرده بر شاه غزنین گرفت

که حسنی ندارد ایاز ای شگفت

گلی را که نه رنگ باشد نه بوی

غریب است سودای بلبل بر اوی!

به محمود گفت این حکایت کسی

بپیچید از اندیشه بر خود بسی

که عشق من ای خواجه بر خوی اوست

نه بر قد و بالای نیکوی اوست

                                     * * *

شنیدم که در تنگنایی شتر

بیفتاد و بشکست صندوق در

به یغما ملک آستین برفشاند

وز آنجا به تعجیل مرکب براند

سواران پی در و مرجان شدند

ز سلطان به یغما پریشان شدند

نماند از وشاقان گردن فراز

کسی در قفای ملک جز ایاز

نگه کرد کای دلبر پیچ پیچ

ز یغما چه آورده‌ای؟ گفت هیچ

من اندر قفای تو می‌تاختم

ز خدمت به نعمت نپرداختم[34]

در باب پنجم گلستان هم شبیه به این می گوید:

“حسن میمندی را گفتند سلطان محمود چندین بنده صاحب جمال دارد که هر یکی بدیع جهانی‌اند، چون است که با هیج ‌یک از ایشان میل و مُحِبَّتی ندارد چنان‌ که با ایاز که زیادت حُسنی ندارد؟  گفت هر چه در دل فرو آید در دیده نکو نماید”.[35] 

  چنان‌ که ملاحظه می شود برای قلمداد کردن این عشق به‌ صورت عشق روحانی هم نظامی عروضی و هم سعدی گفته ‌اند که ایاز زیبا نبود و لذا محمود (که به‌ دینداری معروف بود و به‌ او سلطان غازی می ‌گفتند) بیشتر شیفته خوی او بود و امثال این نکته است که زمینه را برای تفاسیر عارفان آماده کرده  بود.   اما ظاهرا این مطلب صحیح نیست و ایاز زیبا بوده است.   فرخی سیستانی در قصیده ای در مدح امیر ایاز اویماق هم به دلاوری او اشاره کرده است و هم به زیبایی او به نحوی که اگر زنان او را ببینند شوهران خود را رها می ‌کنند و هم به عشق شاه به او اشاره کرده است و تصریح کرده است که عشق شاه به‌ او به‌ سبب زیبایی (و رشادت) اوست: 

امیر جنگجوی ایاز اویماق

دل و بازوی خسرو روز پیکار

سواری کز در میدان درآید

به حیرت در فتد دلهای نظار

یکی گوید که آن سرویست بر کوه

دگر گوید گلی تازه ست بر بار

زنان پارسا از شوی گردند

بکابین دیدن او را خریدار

نه بر خیره بدو دل داد محمود

دل محمودرا بازی مپندار

جز او در پیش سلطان نیز کس بود

جز او سلطان غلامان داشت بسیار

اگر چون میر، یکتن بود از ایشان

نه چندان بد مر او را گرم بازار[36]

و سپس به توجه سلطان مسعود به او اشاره می ‌کند: 

خداوند جهان سعود محمود 

 که او را زر همی بخشد به خروار 

جزاو را از همه میران که را داد 

به ‌یک بخشش چهل خروار دینار 

  بیت آخر قصیده جالب است چون نشان می ‌دهد که ایاز دشمنان بسیارداشته است: 

جهان از بدسگالانش تھی کن

چنان کز شیخک [37] بی‌شرم طرّار 

شاعران دیگر آن دوره هم ایاز را مدح کرده ‌اند.   غضایری رازی به‌ دستور سلطان محمود ایاز را مدح کرده و صله گرانی دریافت کرده بود.   چنان‌ که خود گوید: 

مرا دو بیت بفرمود شهریار جهان

 بر آن صنوبر عنبر عذار مشکین خال

  دو بدره زر بفرستاد و دو هزار درم

 به‌ رغم حاسد و تیمار بدسگال نکال[38] 

  سلطان محمود اساسا مردی غلامباره بود و جز ایاز غلامان خوبروی بسیار داشت.   در حبیب ‌السیر آمده است که وقتی فضل ‌بن احمد وصف غلامی را در یکی از شهرهای ترکستان شنید، کسی را مخفیانه به آنجا فرستاد و او را خرید و در لباس زنانه به غزنین آورد.  اما سلطان محمود به ‌نحوی از قضیه خبردار شد و غلام را از وزیرش خواست و چون وزیر انکار کرد سلطان به مصادره اموال او دستور داد.   

 

معشوق لشکری یا لعبت سپاهی 

  در دوره غزنویان که آغاز تسلط ترکان در تاریخ است معمولاً معشوق مذکٌر ترکان لشکری هستند.   از این‌ رو بعدا صفات ایشان چون عربده ‌جویی بی‌وفایی، جفا کاری، سست ‌پیمانی، خونریزی و ظلم جزو مختصات معشوق شعر فارسی می‌ شود.   حتی مشخصات جسمی ایشان چون چشم تنگ، کمر باریک، قد بلند و زلف برتافته نیز بعدها از مختصات معشوق شعر فارسی می‌ شود.   این ‌که در شعر فارسی نگاه معشوق تیر و ابروی او کمان و زلفش کمند است به ‌این سبب است که این معاشیق ترک (از این ‌رو ترک در ادبیات فارسی مجازأ به معنی معشوق و زیبا هم است) عمدة نظامی بوده ‌اند و ایاز هم در اصل از امیران سپاه است.   در دیوان فرخی سیستانی مکررأ اشعاری در مدح این معشوقکان نظامی آمده است.   از اشعار زیر معلوم می‌ شود که شاعر عاشق سرهنگی بوده است!

مرا سلامت روی تو باد ای سرهنگ ‏

 چه باشد ار به ‌سلامت نباشد این دل تنگ 

دلم به عشق تو در سختی و عنا خو کرد

چنانکه آینه زنگ خورده ‌اند اندر زنگ 

از این گریستن آن است امید من که مگر

 به اشک من دل تو نرم گردد ای سرهنگ[39]

                                                 *

برکش ای ترک و به یک سو فکن این جامه جنگ 

چنگ بسرگیر و بسته درقه و شمشیر از چنگ 

به مصاف اندر کم گرد که از گرد سپاه 

زلف مشکسین تو پرگرد شود ای سرهنگ 

رخ روشن را زیر زره خود بپوش 

که رخ روشن تو زیر زره گیرد زنگ 

ای مژه تیر وکمان ابرو تیرت به‌ چه کار 

تیر مژگان تو دل دوزتر از تیر خدنگ[40]

 از ابیات زیر معلوم می‌ شود که گروهان معشوق شاعر که لشکری است از شهر بیرون رفته است: 

یاری گزیدم از همه گیتی پری ‌نژاد

زان شد ز پیش چشم من امروز چون پری 

لشکر برفت و آن بت لشکرشکن برفت

 هرگز مباد کس که دهد دل به‌ لشکری[41] 

                                              *

دی ز لَشکَر گَه آمد آن دیر

صد ره سبز باز کرد از پر 

راست گفتی برآمد اندر باغ

 سوسنی از سیان سیسنبر 

گرد لشکر فروفشاند همی

 زان سمن زلفکان لاله سپر 

راست گفتی که برگذرگه باد

 نافه ‌ها را همی گشاید سر 

باد، زلف سیاه او برداشت

 تاب او بازکرد یک ز دگر 

چون مرا دید پیش من بگریخت ‏

آن سراپای سیم ساده پسر[42]

  نباید پنداشت که این گونه اشعار فقط در دیوان فرخی سیستانی است.  دردیوان دیگر شاعران این دوره هم به‌ وفور از معشوق ترک لشکری سخن رفته است.  چنان که عنصری که لقب حکیم داشت و ملک‌ا لشعرای دربار محمود غزنوی بود گوید: 

رامِش افزایی کند وقتی که در مجلس بُوَد

 لشکرآرایی کند روزی که در میدان بود[43] 

  پس معشوق ترک این دوره هم زیباست و هم جنگاور، چنان‌ که ایاز هم چنین بوده است و فرخی در مدح ایاز در آن قصیده ای که ابیاتی از آن را قبلا نقل کردیم، در اشاره به خروح ایاز از غزنین از دربار محمد و پیوستن به مسعود در نیشابور گوید: 

کجا گردد فراموش آن چه او کرد

 ز بهر خدمت شاه جهاندار 

میان لشکر عاصی نگه داشت

وفا وعهد آن خورشید احرار 

به‌ روز روشن از غزنین برون رفت

همی زد با جهانی تا شب تار 

نماز شام را چندان نخوابید

که دشت ازکشته شد با پشته هموار 

گروهی را از آن شسیران جنگی

بکشت و مابقی را داد زنهار 

جز او هرگز که کرده است این به گیتی ‏

بخوان شهنامه و تاریخ و اخبار 

  به‌ هر حال در بسیاری از تغزلات به‌ این هر دو جنبه زیبایی و رشادت که منجر به‌ پیروزی در دو میدان می‌ شود اشاره شده است: 

کمان ‌کشی است بتم با دو گونه تیر بر او

وزآن دوگونه همی دل خلد به‌ صلح و به‌ جنگ 

به‌ وقت صلح دل من خلد به تیر مژه

 به‌ وقت جنگ دل دشمنان به تیر خدنگ[44] 

  جالب این است که این ابیات معمولاً جزو تشبیب قصاید مدحی هستند که در حضور شاه و بزرگان در دربار قرائت می شده است و لذا می ‌توان مطمئن بود که عشق مرد به مرد به ‌هیچ ‌وجه قُبحی نداشته است.   در این نوع اشعار فقط صحبت از عشق و عاشقی نیست بلکه شاعر آشکارا به مسائل جنسی مثلاً سرین سفید معشوق مرد اشاره کرده و پس از وصف این گونه مسائل به‌ اسم شاه یا ممدوح خود تخلّص کرده است: 

دوست دارم کودک سیمین بر بیجاده دل

 هر کجا ز ایشان یکی بینی مرا آنجا طلب 

ای خوشا زین پیشترکاندر سرایم زین صفت

 کودکان بودند سیمین سینه و زرین سَلَب 

با سرین‌های سپید و گرد چون تل سمن

 با میان‌های نزار و زار چون تار قصب 

گرتهی شد زین‌بتان  کنون‌سرایم باک نیست

 ‏ دل پُرست از آفرین خسرو خسرونسب[45]

 این کودکان سپید سرین بسیار بودند و اکنون نیستند اشاره به‌ وضع مالی خود می ‌کند و به‌ قول ادبا حسن طلب است.   زیرا افراد متموّل به‌ راحتی در بازار برده‌ فروشان کنیز و غلام می  خریدند.   

ای پسر جنگ بنه، بوسه بیار

این همه جنگ و درشتی به‌ چه کار 

تو چو من یار نیابی به جهان

 من چو تو بایم هر روز هزار 

من اگر خواهیم از بخشش میر

 کودکانی خرمی همچو نگار[46] 

                                                           *

ای پسر نیز[47] مرا سنگدل و تند مخوان

 تندی و سنگدلی پیشه تست ای دل و جان 

دوش باری چه سخن گفتم با تو صنما

 که چنان تنگدل و تافته دل گشتی از آن 

تو غلام منی و خواجه خداوند من است

 نتوان با تو سخن گفتن و با خواجه توان[48]

به کنیز و غلام اموال ناطق می‌ گفتند (در مقابل صامت که زر و نقره و وسایل بود) و حق داشتند که هر کاری که دلشان می‌خواهد با اموال خود انجام دهند.   خرید و فروش برده به حدّی رواج داشت که در فقه اسلامی احکامی دارد.   در فقه هم در مورد مجامعت با کنیز و فرزند دار شدن از او و ارث او قواعد و قوانینی مطرح شده است و هم در مورد مجامعت با غلامان که بعدأ اشاره خواهیم کرد.   باری با توجه به‌ این که قالب شعری رایج در دوره غزنویان قصیده بود ( که به آغاز آن تغزل می‌ گویند) ادبا یکی از مختصات تغزل قصیده را سحن گفتن از معشوق مرد (معمولاً ترک سپاهی) ذ کر کرده ‌اند.   جالب است که در ادوار بعد که غزل جای قصیده را گرفت باز رد پای همین معشوق مرد را می ‌بینیم.   در این غزل معروف حافظ: 

پیرهن چا ک و غزلخوان و صُراحی دردست

نیمه شب دوش به‌ بالین من آمد بنشست 

سر فراگوش من آورد و به‌ آواز حزین گفت

 ای عاشق دیرینه من خوابت هست؟ 

 معشوقی که نیمه شب آوازخوان و صراحی در دست و مست به‌ خانه عاشق می ‌آید مسلمأ مرد است نه زن که در محیط شهرهای قرون وسطایی حتّی غروب هم نمی توانسته است در معابر به‌ راحتی آمد و شد کند.   

  برخی از صفات و مشخصات این معشوق ترک نظامی - چه معنوی مثلاً بد خویی و پرخاشگری و چه جسمی مثلاً زلف تابدار مجعّد- که در تغزّل قصاید دیده می‌ شود بعدها در غزل هم دیده می‌ شود.   منتها در غزل لطیف ‌تر و هنری تر شده است.   و این هم دلیل دیگری است که غزل صورت تکامل یافته تغزّل است.   

 

معشوق بنده یا لعبت سرایی 

 نوع دیگر معشوق مذکر، معشوق بنده است.   خرید و فروش برده و بنده امر متداولی بود و لذا افراد متعیّن کنیزان و غلامان متعدد داشتند.   دراینجا رابطه عاشق و معشوق رابطه ارباب و رعیّت است.   این معشوق باید در مقابل عاشق که خداوند اوست تسلیم محض باشد.   اما در تغزلات این دوره از ترشرویی و بد خویی او سخن رفته است.   

  یکی از مضامین این نوع شعر این است که شاعر عاشق بنده فرد دیگری شده است و بنده دور از چشم خواجه خود با شاعر سر و سرّی دارد.   

دوش ناگاه بهنگام سحر

اندر آمد ز در آن ماه پسر

با رخ رنگین چون لاله و گل

با لب شیرین چون شهد و شکر

حلقه جعدش پُر تاب و گره

حلقه زلفش از آن تافته تر

گفتم: ای خانه بتو باغ بهشت

چون برون جسته ای از خانه بِدَر؟

خواجه ترسم که خبر یابد ازین

بانگ بر خیزد، چون یافت خبر

گفت من بار ملامت بکشم

تو بکش نیز و بس اندوه مخور

چون منی را به ملامت مگذار

این سخن را بنویسند به زر

لشکری چند برخواجه و میر

همه دارند ز من دست بسر

همه در اَندُه من سوخته دل

همه در حسرت من خسته جگر

گر مرا خواجه به نَخّاس بَرَد

بربایند به همسنگ گُهَر

تو مرا یافته ای بی همه شغل

نیست اندر کلهت پشم مگر؟

گفتم ای ترک در این خانه مرا

کودکانند چو گلهای ببر

گر ز تو بر بخورم، بربخورند

زانِ من، فردا، کَس های دگر...[49]

  شاید در این قطعه رودکی هم عیّار همین معشوق بنده مذکر باشد نه کنیزی که 

می‌ گویند رودکی دوست داشت و سرانجام او را خرید: 

کس فرستاد به سر اندر عّیار مرا

که: مکن یاد به شعر اندر بسیار مرا

وین فژه پیر ز بهر تو مرا خوار گرفت

برهاناد ازو ایزد جبّار مرا[50]

 

  بهترین نوع معشوق بنده ریدکان هستند.  یعنی غلامان کم‌ سن و سال زیبارویی که در عُنفُوان جوانیند و هنوز کودک محسوب می ‌شوند و سبزه عذار ندارند.   این لغت که ساخت دیگری از رود است در ادبیات سبک خراسانی زیاد به کار رفته است و فرخی از ریدکان‌ سرایی یعنی غلامان خانه ‌زاد که در دربارها و سرای بزرگان و اشراف می ‌زیستند و می ‌بالیدند نام برده است.   منشأ این غلامان از شهرهای حُسن خیز چون بلغار و قندهار و حصار تُرکستان[51] است و لذا سفید هستند[52].  این نوجوانان زیبارو در فن جنگ هم کارآزموده بودند و شاهان آنان را با خود در نبردها همراه داشتند: 

سر ملوک عجم چون بنزد کوه رسید

صف سپاه عدو دید باسکون وقرار

زریدکان سرایی چو ژاله بر سر آب

بدان کناره فرستاد کودکی سه چهار

بنیزه هر یک ازیشان ستوده غزنین

بتیغ هر یک ازیشان بسنده بلغار

دلاورانی ز اشکال رستم دستان

مبارزانی ز اقران بیژن جرار[53]

                                                *

ریدکان خواب نادیده مصاف اندر مصاف

مرکبان داغ ناکرده قطار اندر قطار[54]

                                              *

همواره شادمانه زیاد و بهر مراد

توفیق جفت او و خداوند یار او

چون بوستان تازه و باغ شکفته باد

از روی ریدکان حصاری حصار او[55]

                                                      *

ترا باد هر جا که بنهند تختی

عدو را بود هر کجا هست داری 

  زخوبان و از ریدکان سرایی

به قصر تو هر خانه ای قندهاری[56]

                                                 *

امروز ما و شادی امروز ما و رامش

در زیر هر درختی عیشی کنیم دیگر

با دوستان یکدل با مطربان چابک

با ریدکان زیبا با ساقیان دلبر

دلجوی ساقیانی شیرین سخن که ما را

از کف دهنده باده وز لب دهنده شکر[57]

 

ریش معشوق یا سبزه عذار 

  یکی از مضامین شعر فارسی در ارتباط با معشوق مذکر که علاوه بر قصیده در غزل هم دیده می‌ شود این است که معشوق که کودک است نخست خط و به اصطلاح ریش ندارد ولی سرانجام ریش درمی ‌آورد و از این زمان به ‌بعد دیگر به ‌درد نمی خورد (و این خلاف رأی افلاطون است که به عشق معنوی معتقد بود و لذا به نظر او معشوق نباید کودک باشد) و شاعران در این باره مضامین گوناگون پرداخته ‌اند.   فرخی در تغزل قصیده ای افسوس می ‌خورد که معشوقش با آن که پانزده شانزده سال بیش ندارد، ریش درآورده است و جایگاه بوسه شاعر را خراب کرده است.   شاعر از این غصه شب‌ها نمی ‌خوابد: 

آن سمن عارض من کرد بناگوش سیاه

دو شب تیره بر آورد زد دوگوشه ماه

سالش از پانزده و شانزده نگذشته هنوز

چون توان دیدن آن عارض چون سیم سیاه

روزگار آنچه توانست بر آن روی بکرد

به ستم جایگه بوسه من کرد تباه

بچکد خون ز دل من چو برویش نگرم

نتوانم کرد از درد بدان روی نگاه

شب نَخُسبَم زغم و حسرت آن عارض و روز

تابه شب زین غم و زین درد همی گویم آه[58]

درابیات زیر دمیدن ریش به‌ دمیدن بنفشه تشبیه شده است.   از آنجا که معشوق تازه ریش درآورده را سرهنگ خوانده است.   باید احتمال داد که این اطلاق به ‌مجاز ما یکون است و معشوق لشکری نوجوان درآینده سرهنگ خواهد شد[59] 

همی بنفشه دمد گرد روی آن سرهنگ

همی به آینه چینی اندر آید زنگ

 

 

از آن بنفشه که زیر دو زلف دوست دمید

بسی نماند که بر لاله جای گردد تنگ

 اگر بنفشه فروشی همی نَخواهم خرد[60]

مرا بنفشه بسنده ست زلف آن سرهنگ[61]

 در بیت زیر شاعر مدعی است که دمیدن ریش باعث زشتی معشوق نشده است: 

دعوی خوبی تو چو باطل نشد به خط

معلوم شد که رونق گل خار نشکند[62]

                                                     [ظهیر فاریابی]

 یکی از مضامین  مربوط به وقتی است که معشوق نوجوان در حال ریش درآوردن است و به ‌اصطلاح نوخط و سبزخط است.   یعنی هنوز ریشش سیاه نشده است.   تا این زمان هنوز شاهد محسوب می‌ شود.   چنان که فرخی در غزلی می‌ گوید: 

با عارض ساده ز در دیدن بودی

با خط دمیده ز در بوس و کناری[63]

 بهترین مضامین در این باب را در اشعار غزلسرایان مثلاً سعدی و حافظ می توان 

یافت: 

تو پار برفته ‌ای چو آهو     امسال بیامدی چو یوزی 

[سعدی خط سبز دوست دارد    پیرامن خَدّ ارغوانی]

[در اشعار سعدی یافت نشد. اینجا].

                                             *

 سئوال كردم و گفتم جمال روی تو را چه ‌شد  که مورچه برگرد ماه جوشیده است 

  جواب داد ندانم چه‌ بود رویم را .   مگر به ‌ماتم حسنم سیاه پوشیده است[64] 

حافظ این مطلب را تا حد فلسفه ارتقاء داده و مضامین حِکمی ساخته است: 

  هرکه را با خط سبزت سر سودا باشد  پای از این دایره بیرون ننهد تا باشد

 در همه ادوار شعر فارسی (جز دوره شعر نو) مضمون ریش معشوق یکی از مضامین رایج شعر فارسی است:

 که نیل بود مانع رسیدن چشم

 ‏ به‌ خط رخ تو امان یافت از گزیدن چشم

 شب گذشته کجا بوده‌ای که خوابیده‌است

 بساط سبزه خط تواز چریدن چشم[65] 

سوزنی سمرقندی سه‌ شعر با ردیف ریش دارد که از هر کدام ابیاتی نقل می‌ شود: 

تاختن آورد بسر بتان ختن ریش       باز نگردد به ‌مکر و حیلت و فن ریش 

بر دل خوبان این زمانه به‌ یکبار     کرد گشاده در بلا و محن ریش 

وای دریغا که خیر خیر سیه کرد     عارض آن ساه ‌روی سیم ذقن ریش 

بوسه گهی کاندرو حلاوت جان بود   راست بزد چون خلیده نی به‌ سمن ریش 

تنگدلم کان نگار تنگ ‌دهن را        تنگ درآید به گرد تنگ ‌دهن ریش 

گرد بناگوش آن نگارین بگرفت     جای شکسن‌گیر زلف تویه‌شکن ریش 

ای پدرر از درد ریش کندن فرزند    جامه در و خاک پاش بر سر و کَن ریش[66] 

                                                  *

ای به‌ همه تن گناه کرده، مَکَن ریش          هست سزای عقوبت همه تن ریش 

این به‌ همان وزن و قافیه است که گفتم        تاختن آورد بر بستان خُتنَ ریش[67] 

                                                   *

زنهار بِهُش باش که ناری پسرا ریش     تا نَفکَنَدَت در غم و زاری پسرا ریش

 این هست بر آن قافیه شعر جمالی     ای شادی روزی که برآری پسرا ریش[68] 

 

نظربازی 

 نظربازی معاشقه چشمی است و نوعی از آن به‌ اصطلاح امروز “غُر زَدَن” معشوق با نگاه و ایما و اشارات چشم و ابروست که در میان اعیان و اشراف ترک و رجال درباری مرسوم بوده است.   ترکان به‌ هیچ وجه در مقابل معشوق مذکر زیبا، تاب خودداری نداشتند و حتی در حضور شاه چنین وقایعی اتفاق می‌افتاده و باعث رنجش و کدورت می شده و به‌ اصطلاح امروز به‌ رگ غیرت عاشق بر می خورده است.   در چنین فضایی طبیعی است که شاعران درباری آن‌ سان بی پروا از بچه ‌بازی سخن گفته باشند.   امری که امروزه معمولاً باعث حیرت خواننده غیرآشنا به‌ فرهنگ و ادب قدیم می‌ شود.   به ذ کر دو نمونه بسنده می‌ شود.   در ضمن از این حکایات معلوم می شود که شاهان اجازه نمی دادند که کسی به‌ اَمرَد ایشان مشغول شود و در این زمینه سختگیر بودند.   بعدها خواهیم گفت که فرخی سیستانی هم ظاهراً از این بابت مدتی مغضوب بوده است.   

داستان امیر بوسف و طغرل کافر نعمت[69] 

  امیریوسف برادر سلطان محمود بود، روزی در مهمانی شاه چشمش به‌ یکی از غلامان برادر موسوم به طغرل افتاد و سخت عاشق او شد.   سلطان محمود که متوجه نظربازی برادر شده بود رنجید امّا سرانجام طغرل را به برادر بخشید.   امیر یوسف به حدّی خوشحال شد که به همه هدیه و صدقه داد و طغرل را حاجِب خود کرد،  بعد برای او زن گرفت و مجلس عروسی مفصّلی ترتیب داد.   از شگفتی ‌های روزگار  اینکه وقتی سلطان مسعود بعد از مرگ پدر به سلطنت رسید همین طغرل را جاسوس عمویش – امیریوسف- کرد به‌ نحوی که طغرل سرانجام باعث گرفتاری مخدوم خود شد و امیریوسف به‌ حبس افتاد.  در تاریخ بیهقی می ‌نویسد: 

“و یوسف چه ‌دانست که دل و جگر معشوقش بَر وِی مُشرف‌اند” (ص ۴۰۰) ”[آمیریوسف ] طغرل را گفت شاد باش ای کافر نعمت، از بهر این تو را پروردم و از فرزند عزیزتر داشتم تا بر من چنین ساختی” (ص ۴۰۲).

   از این عبارات و اسناد متعدد دیگر معلوم می‌ شود که عاشق نسبت به معشوق جنبه پدری داشت و در تربیت او چون فرزندش عمل می ‌کرد.   لغت اتابک که بعدها در تاریخ ایران زیاد تکرار می شود در ترکی به‌ معنی پدربزرگ است.   اتابکان درواقع لله شاهزادگان ترک بودند و از این طریق قدرت بسیار داشتند.   فرخی هم معشوق خود را پسر و خود را پدر خوانده است (و ضمناً این ابیات حسادت معشوق را هم نشان می ‌دهد): 

ای پسر هیچ ندانم که چگونه پسری

هر زمان با پدر خویش به خوی دگری

با چنین خو که تو داری پسرا، گر به مثل

صبر ایوب مرا بودی گشتی سپری

تنگدل گردی چون من سوی تو کم نگرم

ور سوی تو نگرم تو به دگر سو نگری

بوسه ندْهیّ و نخواهی که کسم بوسه دهد

پس تو ای جان پدر رنج و عَنای پدری

گر نخواهی که مرا بوسه دهد جز تو کسی

تو مکن نیز گه بوسه چنین حیله‌گری

من به پروردن تو رنج بدان روی برم

که تو در جستن کام دل من رنج بری[70]

 این که عاشق حکم پدر و مربی معشوق را دارد از موتیف های این گون اشعار است و چنان که قبلاً ملاحظه شد ریشه در افکار سقراط و افلاطون دارد.   

ای دل و جان پدر زر را آنجا یله کن  اسب تازان کن و بازآی به ‌نزدیک پدر[71] 

این موتیف در اشعار ایرج میرزا آخرین شاعر بزرگ این جریان شعری هم دیده 

می‌ شود و در اشاره ایهامی به ‌این موضوع است که یک جا به‌ طنز می‌ گوید: 

  تا نگویند ترا با پسر غیر چه کار    مادرش را به زنی گیرم و گردم پدرش! 

 

اما داستان عاشق ‌شدن امیریوسف به ‌طغرل به ‌روایت بیهقی مورخ بزرگ سده 

پنجم هجری قمری به ‌شرح زیر خواندنی است: 

  “این غلامی بود که از میان هزارغلام چنو بیرون نیاید به‌ دیدار[- چهره] و قد و رنگ و ظرافت و لیاقت ... امیر [- سلطان محمود] این طغرل را بپسندید و در جمله هفت و هشت غلام که ساقیان او بودند پس از ایاز بداشت[72] ... یک ‌روز چنان افتاد که امیر به‌ باغ فیروزی شراب می خورد پُرگُل و چندان گل صد برگ ریخته بودند که حد و اندازه نبود و این ساقیان ماه ‌رویان عالم به نوبت دوگان دوگان  می ‌آمدند.  این طغرل درآمد قبای لعل پوشیده و یار وی قبای فیروزه ای داشت و به ‌ساقی‌ گری مشغول شدند هردو ماهروی.   طغرل شرابی رنگین به‌ دست بایستاد و امیریوسف را شراب دریافته بود.   چشمش بروی بماند و عاشق شد و هرچند کوشید و حویشتن را فراهم کرد چشم از وی برنتوانست داشت.   و امیرمحمود دزدیده می‌ نگریست و شیفتگی و بیهوشی برادرش می ‌دید و تغافلی می ‌زد تا آن که ساعتی بگذشت.   پس گفت ای برادر تو از پدر کودک ماندی گفته بود پدر به‌ وقت مرگ ... که مرا دل به‌ یوسف مشغول است.   وی را به‌ تو سپردم ... و ما تا این غایت دانی که به راستای تو چند نیکویی فرموده ‌ایم و پنداشتیم که با ادب برآمده‌ای و نیستی چنان که ما پنداشته ‌ایم.   در مجلس شراب در غلامان ما چرا نگاه می‌کنی؟ تو را خوش آید که هیچ ‌کس در مجلس شراب در غلامان تو نگرد؟ و چشمت از دیرباز برین طغرل بمانده است و اگر حرمت روان پدرم نبودی تو را مالشی سخت تمام برسیدی، این یک بار عفو کردم و این غلام را به‌ تو بخشیدم که ما را چنو بسیار است.”[73] 

داستان ابونعیم و نوشتگین 

  ابونعیم ندیم سلطان مسعود بود؛ به ‌نوشتگین غلام محبوب سلطان مسعود نظر داشت و به‌ این جرم مصادره اموال شد.   بیهقی می ‌نویسد: ”غلامی که او را نوشتگین نوبتی گفتندی، از آن غلامان که امیرمحمود آورده بود...   غلامی چون صدهزار نگار که زیباتر و مقبول صورت ‌تر از وی آدمی ندیده بودند و امیرمحمود فرموده بود تا او را در جمله غلاماڼ خاصه ‌تر بداشته بودند که کودک بود و در دل کرده که او را بر روی ایاز برکشد که زیادت از دیدار جلفی و بد آرامی داشت ... و چون محمود فرمان یافت  فرزندش محمد این نوشتگین را برکشید بدان وقت که به غزنین آمد و بر تخت نشست و وی را چاشنی گرفتن و ساقی‌ گری کردن فرمود و بی‌اندازه مال داد.   چون روزگار مُلک او را به‌ سر آمد،  برادرش سلطان مسعود این نوشتگین را برکشید ...

  چنان افتاد از قضا که بونعیم ندیم مگر به ‌حدیث این ترک دل به ‌باد داده بود و در مجلس شراب سوی او دزدیده بسیار نگریستی و این پادشاه [= سلطان مسعود] آن می ‌دیده بود و دل در آن بسته.   این روز چنان افتاد که بونعیم شراب شبانه در سر داشت و امیر همچنان دسته ای شب ‌بوی و سوسن آزاد نوشتگین را داد و گفت: بونعیم را ده.  نوشتگین آن را به بونعیم داد.  بونْعیم انگشت را بر دست غلامان فشرد.   نوشتگین گفت: این چه بی ‌ادبی است.   انگشت ناحفاظی بردست غلامان سلطان فشردن؟ و امیر از آن سخت در تاب شد ... بونعیم را گفت: به‌ غلامبارگی پیش ما آمده‌ای؟! جواب زَفت باز داد، و سخت استاخ بود که خداوند از من چنین چیزها کی دیده بود؟ اگر از بنده سیر شده است بهانه ای توان ساخت شیرین تر از این.   امیر سخت در خشم شد بفرمود تا پای بونعیم گرفتند و بکشیدند و به حجره بازداشتند و اقبال [اسم مهتر خادمان] را گفت: هرچه این سگ ناحِفاظ را هست -صامِت و ناطق همه به‌ نوشتگین بخشیدم.   و کسان رفتند و سرایش فرو گرفتند و همه نعمت هاش موقوف کردند و اقبال نماز دیگر این روز به ‌دیوان ما آمد با نوشتگین و نامه‌ ها سِتُد و منشوری توقیعی تا جمله اسباب و ضیاع او را به سیستان و جای‌های دیگر فرو گیرند و به کسان نوشتگین سپارند.”[74] 

  چنان که ملاحظه می‌ شود ابو نعیم از بابت نظربازی خود بهایی سنگین پرداخت.   شاه بعدها او را بخشید اما گاه گاهی این جسارت او را یاد آوری می ‌کرد: 

“شفاعت کردند تا امیر خشنود شد و فرمود تا وی را از قلعه به خانه باز بردند.   و پس از آن بخواندش و خلعت داد و بنواختش و ضیاعش باز داد ... و گاه از گاهی شنودم که امیر در شراب بونعیم را گفتی: سوی نوشتگین نگری؟ و وی جواب دادی که از آن یک نگریستن بس نیک نیامدی تا دیگر نگرم و امیر بخندیدی ...[75] 

 

قابوسنامه و عشق به‌ غلامان 

  عنصرالمعالی کیکاووس‌بن وشمگیر بن زیار از شاهزادگان خاندان زیاری بود که در قرون چهارم و پنجم در گیلان و مازندران حکومت داشتند.   عنصرالمعالی داماد سلطان محمود بود و از دختر این سلطان پسری به‌ نام گیلانشاه داشت.   کتاب قابوسنامه را برای پسر خود نوشت تا راه و رسم زندگی را به او بیاموزد و دانسته‌ها و تجربیات خود را به او منتقل کند.   قابوسنامه به این اعتبار کتاب بسیار مهمی است و استاد ملک‌الشعراء بهار آن را دربرگیرنده مجموعه تمدن ایرانی پیش از حمله مغول خوانده است.   در این کتاب مکرراً از عشق ‌ورزی به‌ غلامان و مُجامِعَت با آنان سخن رفته و این می ‌رساند که عشق و نزدیکی مرد به‌ مرد در تمام زوایای زندگانی ایرانیان - مخصوصاً طبقات بالا- نفوذ کرده بود.   در باب چهاردهم که در عشق ورزیدن است می نویسد: 

“به ‌روزگار جد من شمس‌المعالی خبر آوردند که بازرگانی به بخارا بنده ای دارد بهایی.   نَخّاس را بفرستاد و آن غلام را به هزار و دویست دینار بخرید و به گرگان پیش امیر آوردند.   امیر بدید و پسندید ... تا چند گاهی برآمد.   روزی امیر دست پاک همی کرد و بدین غلام همی نگریست.   مگر به‌ چشم وی خوش همی آمد.   چون زمانی ازین حال بگذشت ابوالعباس غانمی را گفت که این غلام را آزاد کردم و فلان ده وی را بخشیدم.   از شهر دختر کدخدایی برای وی بخواه تا به خانه خویش بنشیند و تا آنگه که ریش بَرنَیاورد نه‌ خواهم که از خانه بیرون آید.   ابوالعباس غانمی وزیر بود گفت: فرمان خداوند راست امّا اگر رأی خداوند اقتضا کند بنده را بگوید که مقصود اندرین چیست؟ امیر گفت امروز حال چنین و چنین رفت و سخت زشت بُوَد پادشاهی هفتاد ساله و عاشق! مرا بعد از هفتاد سال به‌ نگاه داشت بندگان خدای تعالی مشغول باید بودن ...”[76]

 “و به‌ غزنی درشنودم که ده غلام بود در خزانه سلطان مسعود جامه ‌داران حاص او بودند و از جمله ایشان یکی بود نوشتگین نوبی گفتندی.   سلطان مسعود وی را دوست داشت.   چند سال برآمد ازین حدیث که هیچ کس نتوانست دانست که سلطان مسعود که را دوست دارد.   و از جمله این ده غلام کس ندانست که معشوق و منظور سلطان مسعود از آن جمله کدام است؟ تا ازین حال پنج سال برآمد.   روزی اندر مستی فرمود که هرچه پدر من ایاز را فرموده بود همان به‌ اقطاع و معاش جمله نوشتگین نوبی را منشور نِبیسند.   آنگاه بدانستند که مقصود او نوشتگین نوبی بوده است”[77] 

این‌ها نمونه‌ هایی از حکایات تاریخی این کتاب در موضوع مورد بحث بود اما چند نمونه از اندرزهای او به پسرش در این باب که از آن استفاده‌های جامعه شناختی بسیار توان کرد از جمله این که اَمرَد سوگلی را با خود به ‌میهمانی می ‌بردند و به‌ اصطلاح به ‌رخ می ‌کشیدند: 

  “معشوق خود بطلیموس و افلاطون نباشد ولکن باید که اندک مایه خِرَدی دارد.   و نیز دانم که یوسف یعقوب نباشد امّا چنان باید که حلاوتی و ملاحتی باشد وی را تا زبان مردم بسته باشد.   اگر به میهمانی روی معشوق را با خویشتن مبر و اگر بری پیش بیگانگان به‌ وی مشغول مباش و دل در وی بسته مدار که خود وی را کسی بنتواند خوردن و مپندار که وی به چشم همه کسی چنان درآید که به چشم تو درآمده باشد.   و نیز هر زمانی وی را میوه مده و هرساعتی وی را مخوان ‌و درگوش وی سخن مگوی.”[78]

  "پیوسته به مجامعت مشغول مباش ... اما از غلامان و زنان میل خویش به‌ یک جنس مدار تا از هردو گونه بهره‌ ور باشی وز دو گونه یکی دشمن تو نه باشند.   تابستان میل به‌ غلامان و زمستان میل به زنان کن ..."[79] 

 

نمونه‌ هایی از شعر شاعران این دوره 

  همه شاعران این دوره به کَرّات از معشوق مذکر سخن گفته ‌اند.   معروف ترین شاعران این دوره عنصری و فرخی و منوچهری هستند.   از امثال عسجدی و لبییی دیوانی برجا نمانده است.   ذکر معشوق مذکر را باید در تشبیب قصاید چست.   برخی از قصاید عنصری مقتضب است یعنی تشبیب ندارد.   در آن قصاید او که تشبیب دارد معمولاً وصف معشوق مذکر آمده است اما مانند اشعار فرخی قرائن صریح (مثلاً لفظ پسر، اشاره به سپاهی بودن) ندارد و لذا خواننده غیرحرفه ای می ‌تواند معشوق را موئث فرض کند.   تشبیب قصاید منوچهری برخلاف فرخی وعنصری عاشقانه  نیست بلکه معمولاً در وصف طبیعت است.   امّا در تشبیب قصاید فرخی به‌ فراوانی از معشوق مذکُر با قراین صریح سخن رفته است.   لذا از فرخی جداگانه سخن خواهیم گفت و در اینجا فقط چند نمونه از عنصری و منوچهری می ‌آوریم که در آن‌ها قراین صریحی دال بر معشوق مذکر وجود دارد.   پیش از نقل نمونه‌ ها باید اشاره کنم که عشق بر معشوق مذکر به‌ حدّی در ذهن قدما طبیعی و متعارف بوده است‌ که در داستان‌های عشقی ‌که برای این شاعران ساخته ‌اند غالبا معشوق مذکر است.   مثلاً در مورد عنصری در کتاب مجمع القصاید آمده است: 

“نقل است که در ایام تقرب سلطان به‌ نزدیکی از خویشان خواجه حسن میمندی که وزیر آن پادشاه بود تعلّقی پیدا کرد ... لیکن آن راز را از نزدیک و دور می پوشید ... عاقبت‌الامر راز ایشان برملا افتاد ... پدر آن پسر به‌ هر نوع که توانست او را از اختلاط حکیم منع فرمود.   لاجرم حکیم در عشق آن جوان به ‌مرتبه یی رنجور و بیمار شد ... که نزدیک به‌ آن رسیده بود که رسوای مرد و زن شود ... اتفاقا از نادرات حالات و حسن اتفاقات ... پدر آن پسر شبی درخواب دید که از جانب مشرق ابری سیاه در غایت هیبت برآمد ... و این صدا شنید که از بلا بُگریز و از درد مستمند پرهیز و در سراپرده عنصری آویز...   این واقعه در دل وی اثر عظیم کرد.   پسر را برداشته متوجه خانهٌ عنصری گشت ... پسر را با وی بازگذاشت و بازگشت ... القصّه چون حکیم مطلوب را بدید و خانه را از غیرخالی یافت بار دیگر سر در قدم وی نهاد و بیهوش شد و چون به‌ هوش آمد به مطالعه دیباچهُ حسن او در خروش آمد... نقل است که اکثر آن شب حالت حکیم به بیهوشی گذشت و هرچند معشوق خواست که تا عاشق در وی نگاه کند و خود را از حسن او آگاه گرداند نتوانست.   ای عزیز امثال این جذبات و عفت از عشق چندان غریب و بدیع نیست ...   هرآینه مطلوب او را طالب گردد و قضیه منعکس شود...   در اندک فرصتی امر منعکس شد و مرتبه معشوقی به صفت عاشقی تبدیل یافت[80] چنان که عین‌القضاه همدانی فرموده: 

چندان نازست از تو اندر سر من 

كاندرغلطم كه عاشقی تو بر من[81]

تاهمی جولان زلفش گرد لالستان بُوَد 

عشق زلفش را به گِردِ هر دلی جولان بُوَد 

تا همی ناتافته تاب اوفتد در زلف او

تافته بودن دل عشاق را پیمان بود

مر مرا پیدا نیامد تاندیدم زلف او 

کز شبه زنجیر باشد با ز شب چوگان بود 

عارضش داند مگر کز چشم بد آید سِتِه 

از نهیب چشم بد دایم درو پنهان بود 

تا جهان بوده است کس بر باد نفشانده است مشک 

زلف او را هر شبی بر باد مشک افشان بود 

اسب گردون است از او گر سرو بر گردون بود 

خانه بستان است از او گر ماه در بستان بود 

رامش افزایی کند وقتی که در مجلس بود 

 

لشکر آرایی کند روزی که در میدان بود[82] 

                                                  *

گل نوشکفته است و سرو روان

 برآمیخته مهراو با روان 

خرد چهر او برنگارد به‌ دل 

اگر بنگری سوی رخسار او 

بروید به چشم اندرت ارغوان

اگر نام پیچیده زلفش بری

پر از مشک یابی تو کام و دهان

وگر وصف گویی ز شیرین لبش

روان گرددت انگبین بر زبان

وگر نیست خواهی که هستی شود

ببینش چو بندد کمر بر میان

نگارست گویی میان سپاه

نگاری چو آراسته بوستان

چه سود از نگار سپاهی [83] ترا 

سخن را بە مدح سپهبد رسان[84]

                                                   *         

گفتم که چه نامی ای پسر؟ گفتا غم

 گفتم نِگری به عاشقان؟  گفتا کم

گفتم به‌ چه بسته ‌ای مرا؟ گفت به‌ دم

‏ گفتم چه‌ بود پیشه تو؟ گفت ستم[85]

                                                  ***

بینی آن ترکی که او چون بر زند بر چنگ، نگ 

از دل ابدال بگریزد به صد فرسنگ سنگ 

بگسلد بر اسب عشق عاشقان بر تنگ صبر 

چون کشد بر اسب خویش از موی اسب او تنگ تنگ[86] 

                                                     *

آمد نوروز ماه با گل سوری به هم

بادهٔ سوری بگیر، بر گل سوری بچم

زلف بنفشه ببوی، لعل خجسته ببوس

دست چغانه بگیر، پیش چمانه به خم

از پسر نردباز داو گران بر به نرد

وز دو کف سادگان ساتگنی کش به دم

ای صنم ماهروی! خیز به باغ اندر آی

زانکه شد از رنگ و بوی باغ بسان صنم[87]

                                                 *

ای ترک من امروز نگویی به کجایی

تا کس نفرستیم و نخوانیم نیایی

آنکس که نباید بر ما زودتر آید

تو دیرتر آیی به بر ما که ببایی

آن روز که من شیفته‌تر باشم برتو

عذری بنهی بر خود و نازی بفزایی

چون با دگری من بگشایم، تو ببندی

ور با دگری هیچ ببندم، بگشایی

گویی: به رخ کس منگر جز به رخ من

ای ترک چنین شیفتهٔ خویش چرایی

ترسی که کسی نیز دل من برباید

کس دل نرباید به ستم، چون تو ربایی[88]

                                                         *

ای لعبت حصاری، شغلی دگر نداری

مجلس چرا نسازی، باده چرا نیاری

چونانکه من به شادی روزی هم گذارم

خواهم که تو به شادی روزی همی‌گذاری

گر دوستدار مایی، ای ترک خوبچهره

زین بیش کرد باید مارات خواستاری

بنمای دوستداری، بفزای خواستاری

زیرا که خواستاری باشد ز دوستداری

تو خوارکار ترکی، من بردبار عاشق

خوش نیست خوارکاری، خوبست بردباری

گر با تو بردباری چندین نکردمی من

در خدمتم نکردی چندین تو خوارکاری

گر گرد خوارکاری گردی تو نیز با ما

آری تو خویشتن را نزدیک ما به خواری

من دل به تو سپردم، تا شغل من بسیجی

زان دل به تو سپردم تا حق من گزاری

گر زانکه جرم کردم، کاین دل به تو سپردم

خواهم که دل به رافت تو باز من سپاری

دل باز ده به خوشی ورنه ز درگه شه

فردات خیلتاشی ترک آورم تتاری[89]

                                                *

ای پسر میگسار، نوش لب و نوش گوی

فتنه به چشم و به خشم فتنه به روی و به موی

ما سیکی خوارِ نیک، تازه رخ و صلحجوی

تو سیکی خوارِ بد، جنگ کن و ترشروی[90]

                                                       *

مرا ده ساقیا جام نخستین

که من مخمورم و میلم به جامست

ولیکن لختکی باریکتر ده

نبیذ یکمنی دادن کدامست

نماز بامدادان کرد باید

سه جام یکمنی خوردن حرامست

چو وام ایزدی بنهاده باشم

مرا ده ساتگینی بر تو وامست

چنانکه باز نشناسد امامم

رکوعم را رکوعست ار قیامست

خوشا جام میا، خوشا صبوحا

خوشا کاین ماهرو ما را غلامست

دو زلفش دو شب و دو خال مشکین

ظلام اندر ظلام اندر ظلامست

صبوح از دست آن ساقی صبوحست

مدام از دست آن دلبر مدامست

غلام و جام می را دوست دارم

نه جای طعنه و جای ملامست

همی‌دانم که این هر دو حرامند

ولیکن این خوشیها در حرامست[91]

                                                            فرخی سیستانی

چنان که گفتیم معشوق مذکر در دیوان همه شاعران این دوره از قبیل عنصری، فرخی و منوچهری دیده می شود، اما در دیوان فرخی اولأ ازهمه بیشتر، و ثانیأ متنوع تر و ثالثأ لطیف تر است.  جالب ایت که خود فرخی زمانی به سبب نظر بازی مورد غضب سلطان محمود قرار گرفت،.

  ماجرا از این قرار است که ظاهرا فرخی با ایاز، یکی از غلامان باده نوشیده و سلطان که از این واقعه آگاه شده است بر فرخی خشم گرفته و او را از درگاه رانده است.  از این رو فرخی در ضمن قصیده مشهور خود ندیمان شهریار و بزرگان درگاه را شفیع قرار داده و با الحاح و التماس خواسته است بی گناهی خود را ثابت کند.  از شعر او چنین استنباط کرده اند که به عیادت بیماری رفته و چون از بهبود او آگاه شده به اصرار بیمار مانده و جامی شراب با او نوشیده است:

سخنی باز شد به مجلس شاه

بیشتر بود از آن سخن بهتان

سخن آن بد که باده خورده همی

به فلان جای فرخی و فلان

خویشتن را جز این ندانم جرم

من و سوگند مصحف و قرآن

اگر این جرم در خور ادبست

چوب و شمشیر وگردن اینک و ران

گوبزن مرمرا و دور مکن

گو بِکُش مرمرا و دور مران

  این داستان درخور توجه است.  چنان که از شعر فرخی بر می آید بدیهی است محمود غزنوی که به قول بونصر مشکان “شراب خوردن او دو سه روز برداشتی” فرخی را فقط به سبب می گساری نرانده بلکه شراب نوشیدن با کسی که منظور او بوده بر او گران آمده است.[92]

  در مورد معشوق مذکر آنقدر مطالب درخور توجه و ماجراها و حکایات جالب در تغزلات قصاید فرخی زیاد است که فقط بر مبنای آنها می توان رساله ای پرداخت.  در اینجا چند نمونه دیگر به‌ دست می ‌دهیم.   

  یکی از موضوعاتی که در شعر فرخی به کرّات آمده «ماه روزه» است.   تغزل زیر داستان او و ماه روزه و معشوق مذکر است: 

بردم این ماه به تسبیح و تراویح بسر

من و سیکی وسماع خوش و آن ماه پسر

یک مه از سال چنان بودم کابدال بوند

یازده ماه چنین باشم و زین نیز بتر

نه همه تشنگی و گرسنگی باید خورد

نوبت گرسنگی خوردن بردیم بسر

می ستانم ز کف آنکه مرا چشم بدوست

وان کسی را که دلم خواهد گیرم در بر

باز خواهم بشبی بوسه یک ماهه زدوست

بوسه و آنچه بدان ماند معنیش نگر

عالم شهر[93] همین خواهد لیکن بزبان

بنگوید چو من ابله دیوانه خر

هر چه اندر دل خود دارم بیرون فکنم

مردمان را دهم از راز دل خویش خبر

خویشتن را به جز این عیب ندانم بجهان

لاجرم عیب مرا خواجه خریده ست بزر... [94]

در قطعه زیر معشوق مذکر هندو و ترک را با هم سنجیده است.   هندو ساده است اما ترک ناز و ادا دارد: 

هندوی بُد که ترا باشد و زان تو بُوَد

بهتر از ترکی کان تو نباشد، صد بار

هندوان شوخک و شیرینک و خوش با نمکند

نیز بی مشغله باشند گه بوس و کنار

تا ترا ترکی سه بوسه دزدیده دهد

هندویی را بتوان برد و بپرداخت ز کار

زلف هندو را بندی بود و تاب دویست

جعد هندو را تابی بود و پیچ هزار[95]

در تغزل زیر از این که با معشوق دعوا کرده و او را از خاله خود بیرون رانده اظهار ندامت می ‌کند.   در این ابیات خود را پدر و او را فرزند خوانده است:

 چند روز است که از دوست مرا نیست خبر

 من چنین خامش و جان و جگر من به‌ سفر

 در چنین حال و چنین روز همی صبر کند

سنگدل مردم بد‌مهر و ز بد‌مهر بتر 

سنگدل نیستم اما دل من نیست به‌ جای 

من کنون آگه گشتم که چه بوده است مرا 

به‌ ستم کرده‌ام او را ز در خانه برون 

هیچ دیوانه و سرگشته و مست این نکند 

گاه برسر زنم از حسرت او گاه به‌ روی 

چون توانم دید این مجلس و این خانه بی ‌او 

از پس زر بس فرستادم او را به‌ فسون 

ای دل و جان پدر زر را آنجا یله کن 

تو مرا بهتری از خواسته روی زمین

نتوان خوردن بی روی تو از خواسته بر[96] 

                                                  *

ای پسر گر دل من کرد همی خواهی شاد

از پس باده مرا بوسه همی باید داد

نقل با باده بود باده دهی نقل بده

دیر گاهیست که این رسم نهاد آنکه نهاد

چند گاهیست که از باده و از بوسه مرا

نَفکَندَستی بیهوش و نَکَردَستی شاد

وقت آن آمد کز باده مرا مست کنی

گاه آن آمد کز بوسه مرا بدهی داد

گر همی گویی بوس از دگران نیز بخواه

تو مرا از دگران برده ای، ای حور نژاد

از کران آمدی و دل بربودی ز میان

هیچکس را نفتاد آنچه مرا با تو فتاد

چه فسون کردی بر من که به تو دادم دل

دل چرا دادم خیره به فسون تو به باد...[97]

                                         *

دل آن ترک نه اندر خور سیمین بر اوست

سخن او نه ز جنس لب چون شکر اوست

با لب شیرین با من سخنان گوید تلخ

سخن تلخ نداند که نه اندر خور اوست

از همه خلق دل من سوی او دارد میل

بیهده نیست پس آن کبر که اندر سر اوست

مادرش گفت پسر زایم سرو و مه زاد

پس مرا این گله و مشغله با مادر اوست[98]

  در صفحات گذشته گفتیم که صورت ابتدایی غالب صفات روحی و جسمی معشوق غزل، در معشوق تغزل هم یافت می شود و در حقیقت تغزل به‌ لحاظ زبان و معنی متن چرکنویس و غزل متن پیراسته و تلطیف شده و پاکنویس شده است.   تغزلات فرّخی برای اثبات این معنی سند خوبی است، اما چون بحث ما در معشوق مذکر است فقط برمبنای آن چند نمونه را ذکر می‌کنیم.   

الف: صفات صوری: 

1- زلف معشوق 

فری دو زلف سیه رنگ او چو چفته دو زاغ

 بر آفتاب و دو گل هر یکی گرفته بچنگ[99]

۲- تیر مژگان 

به ‌تیر مژگان ز آهن فرو چکاند خون 

چنان که میر به پولاد سنگ از دل سنگ[100] 

3- صورت او ماه است 

همچون مه دو هفته برون آبی از وثاق

همچون مه گرفته درون آییم ز در [101]

ب: صفات معنوی 

۱- هرلحظه به‌ شکلی بت عیار درآمد 

روزی گشاده بساشی و روزی گرفته‌ ای

 بنمای کاین گرفتگی از چیست ای پسر 

ای چون گل بهاری خندان میان باغ 

هرساعتی چو روز بهاران مشو دگر[102] 

۲- ترش رو و بی‌اعتناست 

رَغم مرا چو سر که مکن چون به‌ من رسی

 رویی کزو به تُنگ بریزد همی شکر[103] 

فرخی مردی محتشم بود و کنیزان و غلامان بسیار داشت و طبیعی است که زندگی اشراف و اعیان را در شعر خود منعکس کرده باشد.   در قصیده‌ ای تقاضایی که در مدح سلطان محمود است گوید: 

یار من محتشمانند ومراشاعرنام

شاعرم لیکن با محتشمان سر به‌ سرم 

مرکبان دارم نیکو که به‌ راهم بکشند

 دلبران[104] دارم خوشرو که در ایشان نگرم 

سیم دارم که بدان هرچه بخواهم بدهند

 زر دارم که بدان هرچه بیینم بخرم[105]

 شادروان دکتر یوسفی در تحلیل این ‌که چه گونه فرخی به‌ خود اجازه می‌ داده در حضور شاه و رجال دربار آن سخنان بی ‌پروا را در شاهد بازی (و مسائل دیگر) بر زبان راند می ‌نویسد: 

"باید دید سبب چیست که با همه تعصب و سیاست مذهبی دربار غزنه، فرخی - که ناچار سلیقه ممدوحان خویش را درنظر می‌گرفته ۔ چنین سخنانی گفته است.   می ‌توان تصوّر کرد که چند موضوع در این کار تأثیر داشته: یکی سِعِه عیش و روحیه عشرت‌ طلب و خوش گذران شاعر که ... هر فرصتی را برای کامجویی مغتنم می‌ شمرده است و هرچه می‌اندیشیده و می خواسته در شعر او نمایان می شده است.   دیگر آن که شرکت فرخی در محفل انس و خلوت ممدوحان و نوازندگی و شعر سرودن و باده‌ نوشیدن در بزم‌های ایشان موجب می‌ آمده که حجاب تشریفات و رعایت‌ ها و احتیاط‌ ها از میان برگرفته شود و شاعر در حین مستی وقتی که ممدوحان خود را از باده سرخوش می ‌دیده  اشعاری از این قبیل - که مناسب احوال ایشان در این بزم‌های پرعیش و نوش بوده - بخواند.   شاعری مدیحه ‌سرای چون فر خی که سلیقه ممدوحان خود را از نظر دور نمی ‌داشته لابد این گونه اشعار و سخنان بی ‌پروا و شهوت‌انگیز را مورد پسند ایشان می‌ یافته که در قصاید خویش می ‌آورده است."[106] 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                       فصل سوم 

                         دوره سلجوقیان و خوارزهشاهیان 

سلاطین و وزرا 

سلجوقیان و خوارزمشاهیان هم ترک بودند و لذا مسائل شاهد بازی در میان ایشان هم مرسوم بود.   در مورد شاهد بازی سلاطین سلجوقی در مجالس العشاق داستان ‌هایی آمده است که یک مورد من‌ باب نمونه ذکر می‌ شود: "سلطان [ابوالفتح سلطان جلال‌الدین ملکشاه] را دل ‌یاری نمی‌داد که از آن منزل بیرون آید.   هر زمان به بخشش دیگر کس در میان می ‌انداخت و شعله عشق هر زمان در جانش علم دیگر برمی ‌افروخت.   از پدر آن جوان پرسید: نام پسر تو چیست؟ گفت تاکنون بیگ نام داشت.   این زمان بنده خاص بیگ است ... گفت [سلطان]: ما پسر تو را به فرزندی قبول کردیم ... مدت‌ها حُسن او بر یک قرار مرکب بر سر میدان ملاحت رانده بود ... انوری در مدح او اشعاری دارد، از جمله این است: 

درخت دولت شاه عجم سربرفلک دارد 

بلی سر برفلک آرد چو بیخ اندر سَمَک دارد 

سرافرازی و غواصی نباشد شاخ و بیخی را 

که آب از چشمه شمشیر تیز خاص بگ دارد 

بقا باداش اندر عِزّ و دولت با ملک هَمبَر 

که اندر خدمت خسرو هنر بیش از ملک دارد "[107]

  در مورد یکی از وزرای سلجوقی (خطیب ‌الملک) نوشته ‌اند که «از خواجه ابوالعلا که در سلک صنادید افاضل عالم، انتظام داشت پرسید: لواطه رسم قدیم است یا نو پیدا شده؟ خواجه جواب داد رسم قدیم است و قوم لوط پیغمبر(ع) مرتکب این عمل شنیع می شده ‌اند.   وزیر باز سئوال کرد: لوط مقدم بوده یا پیغمبر ما - صلی‌الله علیه و آله و سلم؟!"[108] 

  در کتب تاریخی در باب غلامبارگی شاهان و وزیران و رجال دوران سلجوقی مطالب فراوان شگفت آوری است به‌ قول سنایی: 

پادشاه را ز پی شهوت و آز

 رخ به سیمین بر و سیمین صنم است 

صوفیان را ز پی راندن کام

 قبله شان شاهد و شمع و شکم است 

همه برگشته و عذر همه این

 گر بَدَم من نه فلان نیز هم است 

 

پادشاهان و وزیران و رجال خوارزمشاهی هم دست کمی از این بزرگان سلجوفی نداشتند.   نمونه را به ذ کر حکایتی حیرت آور از سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه که در تاریخ ایران به رشادت و دلاوری و ایستادگی در مقابل مغولان معروف است بسنده می ‌کنیم.   استاد دکتر صفا به نقل از تاریخ مغول استاد عباس اقبال آشتیانی (ص ۱۴۰-۱) می نویسد: 

"جلال‌الدین منکبرتی [= سلطان جلال‌آلدین خوارزمشاه پسر سلطان محمد 

خوارزمشاه] که شجاعت و شهامت و جنگاوری و ایستادگی او در برابر مغول، به‌ واقع قابل تحسین می ‌تواند بود، اخلاقاً مردی خشن و سفّاک و شرابخواره و غلامباره بود.   او را غلامی بود قلج نام که سلطان را به‌ وی تعلق خاطری بود.   اتفاقا غلام را مرگ فرا رسید.   سلطان در مرگ او بسیار گریست و فرمان داد تا لشکریان و امرا پیاده جنازه او را از محل فوت آن پسر تا تبریز که چند فرسخ بود تشییع کنند و خود نیز مقداری از این راه را پیاده آمد تا سرانجام به‌ اصرار اُمرا به اسب نشست.   چون نعش به‌ تبریز رسید امر کرد تا تبریزیان پیشاپیش آن نُدبه و زاری کنند و کسانی را که در این عمل قصور کرده بودند به‌ سختی مجازات کرد و امرایی را که به شفاعت این قوم برخاسته بردند از پیش خود براند.   با تمام این احوال جلال‌الدین حاضر نشد جنازه آن «معشوق بی‌بدیل!» را به خاک بسپارد و هرجا می ‌رفت آن را با خود “ می‌ برد و بر آن ندبه و زاری می ‌کرد و از خوردن و آشامیدن باز می‌ایستاد و اگر چیزی برای او می‌ بردند نخست قسمتی از آن را برای جنازه غلام می‌فرستاد و کسی نمی توانست بگوید آن "معشوق دل‌انگیز سلطان!" مرده است، چه اگر چنین می‌ گفت بی ‌درنگ به قتل می‌رسید.   از این ‌رو چون طعام را نزد جنازه می‌ بردند باز می ‌گشتند و می‌ گفتند قلج زمین ادب می‌بوسد و می‌ گوید به‌ لطف سلطان حالم بهتر است.[109]

سلطان سنجر و امردان 

  استاد دکتر ذبیح‌الله صفا در کتاب گرانقدر تاریخ ادبیات در ایران در بحث از 

غلامان ترک در عهد سلجوقی اشاره ای هم به‌ شاهد بازی دارد که چون متضمن اطلاعات مفیدی است در اینجا نقل می شود، از این نوشته در می یابیم که سلطان سنجر عادت داشت غلامان امرد خود را بعد از مدتی به‌ قتل برساند.   

   "از غلامان ترک که در این عهد خریداری می شدند به صورت های مختلف استفاده می ‌شد.   دسته ای از آنان بازیچه شهوات امرای این عهد بودند و رفتار بعضی از سلاطین با این بیچارگان بسیار وحشیانه بود.   از عادات سنجر آن بود که غلامی را از غلامان برمی‌ گزید و بدو عشق می ‌ورزید و مال و جان فدای او می ‌کرد و غَبوق و صبوح  با وی می ‌پیمود و حکم و سلطنت خود را در دست او می ‌نهاد لیکن چند گاهی بعد که دیگر به کار او نمی آمد به‌ نحوی خاص او را از میان می‌ برد.   از جمله آنان یکی مملوکی به‌ نام «سنقر» بود که سنجر پیش از دیدن عاشق او شد و او را به  1200دینار خرید و به مالکش هم خلعت و مال فراوان بخشید و فرمان داد برای سنقر سراپرده ای چون سراپرده سلطان بزنند و هزار مملوک بخرند تا در رکاب او حرکت کنند و در درگاه او به‌ سر برند و خزانه ای مانند خزانه سلطان برای او ترتیب کنند و ده هزار سوار به‌ وی اختصاص دهند.   دو سال بعد سنجر جمیع امرا و رجال خود را فرمان داد که در اتاقی گرد آیند و هنگامی که او سنقر را به‌ درون می‌ خواند با دشنه بر او حمله برند و پاره‌  پاره‌ا ش کنند.   امراء او نیز چنین کردند و آن بنده سیه ‌روزگار را بدین نحو از میان بردند.   نظیر این کار را با «قایماز کج کلاه» کرد و او نیز کارش به‌ جایی کشیده بود که وزیر سلطان [فخرالملک] را به‌ قتل آورد.   و باز همین عمل وحشیانه را با «اختیارالدین جوهرالتاجی» که مملوک مادرش بود کرد.   سلطان به این غلام عشقی خاص یافته و سی هزار سپاه به‌ وی اختصاص داده بود و بعد از چندی دسیسه‌ ای ترتیب داد تا او را در دهلیز بارگاهش به کارد از پای درآورند.   می‌ گویند آن وقت که جوهر را به کارد می‌زدند و فریاد او برآمده بود» سنجر در حرمسرای خود بود و چون آواز او را شنید گفت بیچاره جوهر را می ‌کشند.   همچنان که دیده ‌ایم بعضی از این مملوکان در روزگار خوشبختی خود سراپرده و سپاه داشتند و ای بسا که همین بندگان که به زشتخویی عادت یافته بودند بعدها به‌ امارت می ‌رسیدند و بساط سلطنت می چیدند و برگردن مردم سوار می ‌شدند و بیدادها بر آنان روا می‌داشتند.   بسیاری از علما و دانشمندان مورد تحقیر این ملعبه‌ های غلامبارگان ترک بودند و از آنان خفت‌ها و خواری‌ها می ‌دیدند.[110]

  دکتر زرین‌کوب هم در اشاره به‌ سلطان سنجر و غلامان او می ‌نویسد: «تمایلات 

شدید همجنس‌گرایی که در وی [سلطان سنجر] بود او را حتّی نزد غلامان محبوب خویش حقیر و بی اهمیت می ‌کرد.   کار یک پسربچه به‌ نام سُنقُر به‌ جایی کشید که امرا و رجال دولت را تحقیر می ‌کرد.   حتی برخود سلطان هم اعتنایی نمی ‌کرد و وعده و وعید او را به‌ چیزی نمی‌گرفت.   سلطان چند سال بعد ناچار شد یک عده از امرا را به‌ قتل آن کودک نافرمان وادارَد.   ماجرای قایماز کج ‌کلاه و جوهر تاجی نیز با سلطان از همین گونه بود.   قایماز کج‌ کلاه یک‌ بار که سلطان مست بود و دست او را در دست داشت انگشتری شاه را از انگشت وی ربود و وزیر سلطان را به‌ اتکاء آن خاتم سر برید، چنان که سنجر از رسوایی که در آن کار بود، جرأت نکرد آن اقدام قایماز را خودسرانه بخواند و پذیرفت که کار به امر او انجام شده است.   

  این احوال سلطان در کارها نابسامانی‌ها پدید آورد.   کارها به‌ دست نااهلان، غلامان و نالایقان افتاد...   رجال دربار سلطان کسانی از نوع سنقر، عزیزی، قزل و قایماز کج ‌کلاه شدند ... حکیم کوشکی شاعر هجوسرای این عصر، در هجویات خود به سوابق این امیران سنجر اشارت ‌ها دارد»[111] 

 

شعر عهد سلجوقی 

در دواوین شاعران این دوره هم یکی از مضامین رایج اَمرَد بازی است.   و شاعران این دوره مکرراً از معشوق ترک لشکری سخن گفته ‌اند.   محض نمونه شعری از امیر معزی شاعر دربار سلجوقیان نقل می‌ شود.  در مدح سلطان ملکشاه سلجوقی گوید: 

این شوخ سواران‌ که دل خلق ستانند

گویی ز که زادند و بخوبی به که مانند

ترکند به اصل اندرو شک نیست ولیکن

از خوبی و زیبایی خورشید زمانند

میران سپاهند و عروسان وُثاقند

گردان جهانند و هژبران دمانند

مشکین خط و شیرین سخن[112] و غالیه زلفند

سیمین بر و زرین‌کمر و موی میانند

چون راحت روحند چو با ساغر راحند

چون حِصن حَصینند چو بر پشت حِصانند

مانند تذروند چو با جام شرابند

مانند هژبرند چو با تیغ و سِنانند

با جام و قدح بابت بوسند و کنارند

با کفش وکمر بابت خوفند و امانند

در رزم به جز تیغ زدن رای نبینند

در بزم به جز دل سِتَدَن ‌کار ندانند

هرگاه ‌کز ایشان صنمی بینم با خویش

گویم خُنک آنراکه چنین نوش لبانند

این مذهب آنهاست که این سیمبران را

ایشان به ‌زر و سیم خریدن نتوانند

ترکان به‌بها گرچه‌ گرانند و همه ‌کس

در حسرت ایشان چو منی دایم از آنند

اَرجو که به اقبال خداوند بیابم

ز اینان صنمی‌ گر به بها نیک ‌گرانند[113]

چنان که ملاحظه می شود معشوق امیر جنگاور سپاه است.   همین معشوق است که درغزل فارسی عربده‌ جوی و پرخاشگر و خونخوار است و تیر نگاه و کمند زلف و کمان ابرو دارد.   

  در آثار قصیده‌ پردازان دوره سلجوقی تعدادی به اصطلاح غزل هم دیده می‌ شود که می توان گفت به طور کلی در باب معشوق مذکرند.   مثلا به این دو غزل عبدالواسع جبلی (متوفی ۵۵۵ ه ق) توجه کنید: 

باز دادم دست دل بر دلبری خونخواره ای
دلکشی زیبا رخی شکر لبی مه پاره ای

ارغوان رویی سمن بویی بنفشه گیسویی
مه جبینی زهره طبعی مشتری رخساره ای

نیست در عالم زمن غمناک تر دلداده ای
نیست در  گیتی از او نا پاک تر خونخواره ای

چون برون آید ز خانه با رخ آراسته
هر کجا گامی نهد آنجا بود نظاره ای[114]
  در غزل زیر به‌ سیاهی بودن معشوق اشاره کرده است: 

ای صورت بهشتی وی لعبت سپاهی 

ناهید با قبایی خورشید با کلاهی 

پیرایه جمالی سرمایه نشاطی 

آسایش روانی آرایش سپاهی 

چون چشم تست بختم پیوسته از نژندی 

چون زلف تست پشتم همواره از دوتاهی

در وصل دلگشایی در هجر جان ربایی

 در بزم میگساری در رزم صف پناهی

گر سرو صدره پوشد تو سرو با قبایی 

ور ماه باده نو شد تو ماه باده ‌خواهی

چون سنبل است زلفت چون نرگس است چشمت 

در سنبُلَت دِرازی در نرگست سیاهی[115]

  این‌ها نمونه‌ های نخستین غزل فارسی در قرن ششم هستند که بعدها در قرن 

هفتم تبدیل به غزل پخته سبک عراقی می ‌شوند.   از آنجا که در این غزل‌ها هم از 

چشم خمار، زلف دو تا و تافته “[116]، وصل، هجر سرو بودن قد معشوق، سنبل بودن زلف او، نرگس بودن چشم او، ساقیگری او”[117] سخن رفته است، حال آن که صریحاً معشوق مذکر است باید مطمئن بود که در غزل سبک عراقی از قبیل غزل‌ های سعدی و حافظ هم معشوق، همین معشوق مذکر است هرچند به مذکر بودن او تصریح نشده باشد.   

 اما معروف ‌ترین شاعر هزال این دوره بلکه کل ادبیات فارسی سوزنی سمرقندی (متوفی )۵۶٩‏ است که اشعار او در رِکا کت به درجه ای است که دولتشاه در تذکره خود می ‌نویسد: «و ایراد آن هجویات در این کتاب پسندیده نیامد"[118] 

 شرح حال این شاعر که لقب حکیم هم داشته است از لباب‌الالباب  کهن‌ ترین تذکره ادبیات فارسی خواندنی است: 

                    «الحکیم تاج الشعراء محمدین على السوزنی 

سوزنی که در جِدّ و هزل و رقیق و جزل نادره زمان و اُعجوبه کیهان بود ... مدتی در مدرسه بود و در تَعلَّم خوض نمود ... روزی بر در دوکان سوزن‌ گری بگذشت.   آن سوزن ‌گر شاگردی داشت که آفتاب چاکر آن پسر بود و ماه غلام رخساره خونخوار او.   حکیم سوزنی در نظر اول دل به‌ باد داد و از عشق سوزن ‌گر سررشته تدبیر از دست بداد و آخر بخیه عشق او بر روی آمد، به‌ نزدیک آن استاد سوزن ‌گر رفت و گفت این حِرفَت مرا بیاموز و به تعلیم آن صنعت مشغول شد و سوزن‌گری بآموخت و در آن حرفت بر جملهٌ استادان تقدم یافت ... اگرچه هزل بر جدّ او غالب است فَاَمّا دو سه قصیده توحید که گفته است و عذر آن خواسته امید باشد که بدان سبب خداوند عر و جل بر وی رحمت کند»[119] 

  عوفی سپس به ذ کر آن قصیده ای که در آن سوزنی اظهار ندامت کرده می ‌پردازد و در پایان می ‌نویسد: «و اگر چند هزلیات او مطبوع است فامّا عنان بیان از ایراد امثال آن کشیده داشتن اولی تر نمود» 

نمونه ای از هزلیات او: 

ز سیم ساده یکی کوه دیده‌ام به‌ دو نیم

دو نیمه کوه که دیده است کان بود از سیم 

ز سیم ساده یکی کوه، لیک پنداری

که کرده ‌اند به‌ شمشیرکوه را به‌ دو نیم 

فراز او همه سیم و نشیب او همه زر

 کران او همه خوف و میان او همه بیم 

به‌ نرمی و به‌ سفیدی مثال تل سمن

 ‏ به‌ پاکی و به‌ نظیفی بسان دُرّ یتیم 

هر آن ‌که سایه آن کوه دید و آن چشمه

 بدید  سایه طوبی و چشمه تسلیم 

ولیک راه مخوف است وکس بدو نرسد

مگر کسی که خدایش بداد کفّ کریم[120] 

 

قرن ششم به‌ اعتبار خیام قرن اوج رباعی هم هست.   جالب است که رباعیات این دوره هم چون غزلیات آلوده به مسأله بچه ‌بازی است.   یکی از شاعران نامدار این دوره انوری است که به قصیده و قطعه معروف است.   منتها ما چند رباعی از او نقل می ‌کنیم: 

آورد زِ ری هماد رازی بچه را

 تا بنمایه عمود را زی بچه را 

رازی بچه هر شبی عمادالدین را

 بردار کند چنان که غازی بچه را 

                                                                            ص. 946

 

از تو طمع یکی صراحی باده‌ست

زیرا که مرا حریفکی افتاده‌ست 

چون مست شود مرا بخواهد دادن

 زبرا که مرا وصده به‌ مستی داده ‌ست 

                                                                       ص. ٩۵۹‏ 

از آنجا که معشوق رباعیات مذکر است، مسأله اعراض از معشوق که بعداً از مختصات اصلی شعر وقوعی می‌ شود در رباعیات انوری فراوان است: 

آن شد که به نزدیک من ای دُرِّ خوشاب

 دشنام ترا طال بقا بود جواب 

جانا پس از این نیینی این نیز به‌ خواب

 بَرآتش من زد سخن سرد تو آب 

                                                                      ص ٩۲۷‏ 

آن شد که من از عشق تو شب ‌های دراز

 بامَه گِلِه کَردَمی و با پَروین راز 

جَستم ز تو چون کبوتر از چَنگَل باز

 رفتم نه چنان که دیگرم بینی باز 

                                                                   ص ٩۹۷‏ 

سُنّت وصف معشوق مرد در شعر فارسی به‌ حدی قوی است که جایز است شاه را هم مانند معشوق وصف کنند.   چنان که غالب غزلیات به‌ ظاهر عاشقانه حافظ در مدح شاه شجاع است.   در رباعیات انوری هم شاهان چون معشوق مدح شده ‌اند: 

یک شب مه گردون به‌ رخت می ‌نگرید

 وزاشک زدیده خون دل می ‌بارید 

یک قطره از آن بررخ زیبات چکید

 وآن خال بدان خوشی از آن گشت پدید 

                                                                     ص. ٩۹۱‏ 

 در رباعی زیر «کار» به‌ معنی لواط و فحشا به کار رفته است، چنان که حافظ گوید: 

دوستان دختر رز تو به ز مستوری کرد

 شد «بر» محتسب و « کار» به‌ دستوری‌کرد! 

                                                *

جز بنده رفیق و عاشق و یار مگیر

 غمخوار توام عمر مرا خوار مگیر 

در کار تو کارم ار به‌ جان بابد دست

تو پای به کار برمنه کار مگیر 

                                                                        ص. ۹٩6‏ 

  چنان که بعدها در شرح رباعیات کتاب نُزهَةُ المجالس خواهم گفت یکی از مکان‌هایی که در آنجا با معشوق مذکر اتفاق ملاقات می ‌افتد گرمابه است.   انوری 

گوید: 

گرمابه به کام انوری بود امروز 

کانجا صنمی چو مشتری بود امروز 

گویند به گرمابه همین دیو بُوَد 

ما دیو ندیدیم پری بود امروز 

                                                                   ص ٩٩۸‏ 

 

در اشعار امثال انوری ابدأ نباید عشق مرد به مرد را روحانی پنداشت: 

پیراهن گل دریده شد بر تن گل

 شلوار تو پی نما چو پیراهن گل 

ای خرمن کون تو به از خرمن گل 

جایی که بود کون تو کون زن گل 

 

                                                                  ص. ۱۰۰۵ 

در دیوان سنایی شاعر عارف این دوره هم به‌ وفور از معشوق مرد سخن رفته است: 

ای‌ کودک زیبا سلب سیمین بر و پیجاده لب

 سرمایه از و طرب حوران ز رشکت با تعب 

 

دی بدان رستهٔ صرافان من بر در تیم

پسری دیدم تابنده‌تر از در یتیم

رفتم و چشمگکی کردم و شد بر سر کار

کودکک جلد بد و زیرک و دانا و فهیم

گفتم: ای جان پدر آیی مهمان پدر؟

گفت: چون نایم و رفتیم همی تا سوی تیم

هر دو در حجره شدیم آنگه و در کرده فراز

خوب شد آنهمه دشوار و شدم کار سلیم

دست شادی و طرب کردن و می خوردن برد

او چنان میر و منش راست بمانند ندیم

چون بشد مست و ز باده سر او گشت گران

کرد وسواس مرا در دل شیطان رجیم

گفتم او را که: سه بوسه دهی ای جان پدر

گفت: خواهی شش بگشای در کیسهٔ سیم

ده درم داشتم از گاه پدر مانده درست

کردم آن ده درم خویش بدان مه تسلیم

بند شلوارش بگشاده نگه کردم من

جفته‌ای دیدم آراسته با هر چه نعیم

                                               * 

دوش سر مست نگارین من آن طرفه پسر 

با یکی پیرهنی با کلهی طرفه به‌ سر 

بوسه بر دو لب من داد همی از پی عذر 

اینت شوریده نگار اینت شکر بوسه پسر 

شادمان گشتم از این کار و گرفتمش کنار 

همچو تنگ شکر و خرین گل تنگ به‌ بر 

  معروف ‌ترین اثر سنایی حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة است که آن را اولین اثر مبسوط منظوم عرفانی می ‌دانند.   این کتاب به لحاظ جامعه‌ شناسی ارزش بسیاردارد و در آن از زندگی طبقات مختلف حکایاتی آمده است.   از جمله در شاهد بازی صوفی و فقیه و زاهد هم مطالبی دارد.   نمونه‌ هایی نقل می‌ شود: اندر صفت شاهدان گوید: 

شاهد پیچ یچ را چه کنی

ای کم از هیچ هیچ را چه کنی 

ای دو بادام تو چو گوز گرو

 مانده از دست کودکان در گو 

شاهدان زمانه خرد و بزرگ 

چشم را یوسفند و دل را گرگ [121]

اندر صفت شهوات و در حق غلامباره گوید: 

هر که شد ... پرست برخیره

گوز یابد ثواب از انجیره

چه دهی از پی گذرگه ثُفل 

خرد پیر خود به کودک طفل

آن که او نام و ننگ خود بگذاشت 

دل تو کی نگه تواند داشت

چون چراغند از آن که وقت فدی 

چون فتیله ز بُن خورند غذی[122]

در معنی زناشوئی گوید: 

 

از غلام آن که زی عیال آمد 

او ز دنبه به پوست کال آمد[123]

 

اندر مَذَمَّت خویش صوفی گوید: 

سغبه شاهدند و شمع و سرود 

عالمی کور زیر چرخ کبود

پسرت هیچ اگر در او خندد

شاهد و شاهدی درو بندد[124] 

 

حكایة فى التمثل الصوفی: 

آن شنیدی که بُد به شهر هری

خواجهٔ فاضلی و پرهنری

محنتش را مگر یکی آن بود

که در اندوه قوت حمدان بود

مدتی بود تا که گای نداشت

پسری راست کرد و جای نداشت

چون پناهی نیافت مضطر شد

به ضرورت به مسجدی در شد

دید محراب و مسجدی خالی

خواست تا گادنی کند حالی

چون برانداخت پرده از تل سیم

تا برد سوی چشمه ماهی شیم

مسجد از نور شد چنان روشن

که برون تاخت شعله از روزن

زاهدی زان حکایت آگه شد

پی برون برد و بر سرِ ره شد

پسری دید برده سر سوی پشت

مرد فاسق گرفته بوق به مشت

تاش بنهد میان حلقهٔ *ون

زاهد آمد شد از برون به درون

کاج و مشت و عصا فراز نهاد

گلویی همچو گاو باز نهاد

کین همه شومی شما باشد

که نه باران و نه گیا باشد

چه فضولی است این و خانهٔ حق

شرع را نیست نزدتان رونق

از چنین کارهاست در کشور

آسمان بی‌نم و زمین بی‌بَر

بر بساط زمین نبات نماند

خلق را مایهٔ حیات نماند

از گناهان لوطی و زانی

خشک شد چشم ابر نیسانی

بشود لامحاله دهر خراب

چون لواطه کنند در محراب

مرد فاسق به حیله بیرون جست

تا مؤذّن براو نیابد دست

مرد فاسق چو شد برون از در

مرد زاهد گرفت کار از سر

مرد فاسق چو بازپس نگریست

تا ببیند که حال زاهد چیست

دید بی نیم‌ دانگ و بی ‌حبّه

گزر شیخ بر سرِ دبّه

سر درون کرد و گفت ای زاهد

این همان مسجد و همان شاهد

لیکن از بخت ما و گردش حال

بود بر من حرام و بر تو حلال

شکر و منت خدای را کاکنون

گشت حال زمانه دیگرگون

بر بساط زمین نبات بماند

خلق را قوّت حیات بماند

ابرهای تهی پر از نم شد

دل اهل زمانه خرّم شد

حرمت صومعه تو می‌دانی

بر تو مانده است و بس مسلمانی

چون چنین‌اند زاهدان جهان

چه طمع داری آخر از دگران[125]

یکی از شاعران اواخر این دوره سراج‌ الدین قمری آملی (متوفی ۶۲۵) است که 

در رثای غلام خود «ایاس» که به او علاقه وافری داشت اشعاری سروده است: 

ای جان من اَیاسَک من ای سگ تو من 

هرشب به ماتم تو برآرم فغان سگ 

از سگ بتر منم که نمردم به‌ مرگ تو 

جانم ز محنت تو ز سختی است جان سگ

ای مهربان من ز تو شرمم نیامده است

تا بی تو می ‌زیم من نامهربان سگ 

از آرزوی آهوی چشم تو هر سحر 

جانم فغان زار برآرد بسان سگ[126] 

 

در دیوان این شاعر اشعار رکیک کم نیست: 

بسا شب که از گوشت آگنده‌ام 

چو سغدو دل و روده و سینه‌ها 

گه از سینه‌ها ساخته فرش‌ها

 گه از ران‌ها کرده بالین‌ها

به‌ گاه سواری و نیزه زدن 

ز پشت کسان ساختم زین‌ها 

بدین گرز مردافکن گاوسار 

ز *ون  کسان توختم کینه‌ها 

بر آمد به جایی که زخمی زدم

ز هر گوشه آواز تحسین ها

خیارم از آن نیک بالیده گشت

که پروردم او را به‌ سرگین‌ها[127]

 عبید زاکانی در رساله دلگشا در باب او این مطایبه را آورده است: «حاکم آمل از بهر سراج‌ الدین قمری براتی نوشت بَر دِهی که نام او «پَس» بود.   سراج ‌الدین به‌ طلب آن وجه می ‌رفت، در راه باران سخت  می ‌آمد.   مردی و زنی را دید که گهواره ای و بچه ای در دوش گرفته به زحمت تمام می ‌رفتند.   پرسید که راه پس کدام است؟ مرد گفت اگر من راه پَس دانستمی بدین زحمت گرفتار نشدمی» 

نُزهَةُ المجالس 

نزهة المجالس در نیمه اول قرن هفتم تألیف شده و مجموعه ای از رباعیات است که به مناسبت موضوع طبقه ‌بندی شده ‌اند.   برخی از موضوعات آن کاملاً مربوط به ‌معشوق مذکر است مثلاً نمط هفتم آن رباعیاتی است که در باب خط (ریش و سبیل نورسته) معشوق گفته ‌اند: 

یک خط خوش از زمانه بد آرزویم

 آن آرزویم نیز برآمد ز لبت 

                                                                     ص 3۱۰ 

بر برگ گلت، مورچه ره خواهد کرد

 وز لاله بنفشه تکیه گاه خواهد کرد 

جانا ز سیه گری بدان جای رسید

 خط تو که ماه را سیه خواهد کرد 

                                                                        ص 48۵ 

 

نمط دوازدهم در وقایعی است که میان عاشق و معشوق واقع می‌ شود: 

بودیم به گرمابه، من و شَمع چگل

 او زلف به گِل در زد و من دست به دل 

دو جوی، ز آب دیدگان شد حاصل

من دست ز دل شستم و او زلف ز گل 

                                                                     ص 4۸۵ 

                                         تنه ‌زدن 

مستش دیدم، گرفته راه خانه              خلقی با او، ز خویش و ز بیگانه 

خود را به ستم بر او زدم مردانه        زآنگونه که با شمع کند پروانه 

                                                                   ص ۴۸6 

شهرآشوب 

به‌ نوعی از شعر فارسی شهرآشوب می‌ گویند که می ‌توان آن را به دو قسم تقسیم کرد: 

الف: اشعاری که در هجو شهری گفته شده است.   

ب: اشعاری که در باب صاحبان حِرَف گفته شده است.   

در این قسمت دوم معمولاً صاحب حرفه (نجار، کشتی‌ گیر، رنگرز، بنا، منجم ...) معشوق شاعر است.   

قدیمی ‌ترین شهر آشوب‌ها از آن مسعود سعد سلمان شاعر قرن ششم است که نمونه‌ هایی از آن ذکر می‌ شود: 

                         صفت یار رنگریز کُنَد 

     رُخَم زرد کرد آن بت رنگریز      که بالاش سروست و رخ آفتاب

                                                                         الی آخر

                     صفت دلبر کشتی گیرست

ای دلارام یار کشمتی گیر          سینه تو ز سنگ آکنده‌ست 

که تواندت برزمین افکند          ماه را برزمین که افکنده‌ست 

                    صفت یار لشکری گوید 

رفتی به جنگ و جز توکه دید ای صنم،صنم

 کو با هزار مرد مبارز فَرِّه بود 

بازآمدی مظفر و پیروزو روز نو

 آری چو تو صنم همه جا روز بِه بود 

لابد مظفر آید آن کس که گاه جنگ

 از غمزگان و زلفش تیر و زِرِه بُوَد 

معاشیقی که مسعود سعد برای آنان شعر گفته است عبارتند از: عنبر فروش، ترسابچه، رنگریز، رقاص، میهمان، صوفی، فصاد، خباز، نابینا، کشتی ‌گیر، چاهکن، نحوی، شاعر ساقی، لشکری، برزگر، فیروزه فروش، زرگر، نیلگر، فقیه، صیاد، واعظ، حاکم، کبوترباز، نایی، نقاش، باغبان، بازرگان، دیباباف، سقا، چنگی، آهنگر، قاضی، قلندر، زاهد، قصاب، عطار، طبیب منجم، فال‌گیر و نَرّاد.   

  و بدین ترتیب معلوم می‌ شود که عشق حد و مرزی ندارد و هرکه می ‌تواند معشوق باشد! 

  از اشعار زیر معلوم می‌ شود که حتی واعظ و فقیه صوفی هم از نظربازان در امان نبوده ‌اند: 

                             صفت دلبر واعظ 

 ای مزیّن شده به تو منبر     خلق برروی خوب تو نظار 

پا مده خلق را تو چندین پند     یادل من به‌ بیهده مازار 

ور همی کرد بایدت تذکیر    زلف رقاص و چشم مست مدار[128]

                                  صفت دلبر فقیه 

ز روی خواهش گفتم بدان نگار که من

 ز شادمانی درویشم ای بت دلبر 

مَرا نصیب زکوه لبان یاقوتی

بده که نیست ز من هیچ کس بدان حق تر 

جواب داد که من فقه خوانده‌ام

 دانم ز فِقه واجب ناید زکوة برگوهر[129]

 

                                    صفت دلبر صوفی 

گفتم چرا نسازی با من تو

تا کی تنم ز بهر تو بُگدازَد 

گفتا تو بت پرستی و من صوفی

 با بت پرست صوفی کی سازد[130] 

 

                              در حق دلبر صوفی 

آن را که ز عشق تو بلانیست بلا نیست

 و آن را که ز هجر تو فنا نیست فنا نیست 

سه بوسه همی خواهم منعم مکن ای دوست

 تو صوفی ای و منع به‌ نزد تو روا نیست[131] 

  شهر آشوب‌ سرایی در دوره صفویان بسیار مرسوم شد.   سیدای نسفی شاعر 

تاجیک معاصر با دوره صفوی (قرن ۱۱) است که در مورد زرگر، حلوا فروش، 

سرتراش (سلمانی) قناد، پوستین دوز، قصاب، مسگر، کفش ‌دوز، کله پز، سلاخ، 

عینک ‌ساز، بقال، شاطر، نمدمال، صراف، حمامی، رمال،  نان ‌فروش، آشپز، کبابی، صابون پز و صابون‌فروش، شلغم فروش، کهنه ‌دوز، گدا، خشت‌ پز، ماهی‌گیر،کبوترباز، یخ‌ فروش، شمّاع (شمع‌ساز)» قفل ‌گر، مرده‌ شوی، گلفروش، چوپان و می فروش و غیره شعر گفته است: 

                                    سر تراش 

تیغ برکف سر تراشم قصد کشتن کرده است

عاشقان را فوطه زاری به گردن کرده است 

                                  خیمه ‌دوز 

خیمه ‌دوز اَمرَد که دارد آسمان را سرنگون

خیمه بر پاکی شود تا خود نسازد پا ستون 

                                   کبوترباز 

با کبوترباز شوخی صرف کردم دانه را

 بردم او را ساختم خالی کبوترخانه را 

                                 چیت‌گر 

آن نگار چیت‌گر آمد شبی بر سر مرا

نیست دیگر آرزوی بالش و بستر مرا 

                           چوپان 

دوش در صحرا به‌ چوپان امردی آویختم

خون خود چون شیر در اشکنبه او ریختم 

                                       نمک ‌فروش 

ماه نمک ‌فروش که آشوب دهر شد

او را به‌ خانه بردم و شوری به‌ شهر شد 

                               می فروش 

می فروش امرد ز مستی با من امشب یار شد

 در درون خانه من آمد و هشیار شد 

                               دلال پیاز 

شوخ دلال پیازم داشت قصد ترکتاز

خانه خود بردم و کردم برهنه چون پیاز

 

مناظره بین لواط کار و زنا کار 

  قاضی حمیدالدین عمربن محمود بلخی (متوفی به سال )۵۵٩‏ که قاضی القضاه 

بلخ بود و در آن ماجرای معروف انوری که در قضیه هجو بلخ پیش آمده بود جان او را نجات داد کتابی دارد موسوم به «مقامات حمیدی».   مقامات داستان‌های 

مستقلی است که در مورد یک قهرمان نوشته شده است.   مَقامه هفتم در مناظره بین بچه ‌باز و زن ‌باز است که در آن هر یک می‌کوشد تا کار خود را بر دیگری ترجیح دهد.   

این مناظره نشان می دهد که شاهد بازی تا چه حدّی در قرن ششم رایج و علنی بوده است، به‌ نحوی که لاطی می‌کوشد این انحراف جنسی خود را بر میل طبیعی بشری ترجیح دهد.   مقامه به نثر فنی است و در آن شعر و ضرب ‌المثل و لغات مشکل عربی آمده است.   لذا پاره‌هایی از نوشتهُ بلخی را حذف می‌کنیم.   

 

             المقامه السابعة فى المناظرة بین اللاطی و الزانی 

  حکایت کرد مرا دوستی که ... از خراسان روی به کاشان آوردم ... چون در آن ریاض ... بیاسودم و ساعتی بغنودم شهری دیدم پرانجم و بُدور و عرصه ای یافتم پُر پری و حور، در هرگامی دلارامی ... و در هرقدمی صنمی ... پس با خود گفتم که دل را بدین خاک آمیزشی بایستی و از راه عشق آویزشی که در جهان مُجازی بی حرفت عشقبازی نشاید بود و درعالم بی ‌دلدار نباید آسود.   پس به حکم دلالت این مقالت ... معشوقی می ‌طلبیدم و در جستجوی ماهی به‌ هر جایگاهی می ‌دویدم.   با دل می ‌گفتم که مرا در این هنگام که جامه عمر طراز شباب دارد و موی روی رنگ پرغراب، معشوقی باید پیش از آنکه بیاض کافور بر سواد این منشور بِتَنَد ... چون این عزیمت درست کردم ... گفتم: اول باری تعیین یاری شرط است که حکمای خبیث و علمای این حدیث را در این دو شیوه مختلف و در این صنعت ناموتلف اختلاف بسیار است و گفتگو بی ‌شمار.   شیخ ابونواس را در این باب ملتی دیگر است و امیر ابوفراس را در این کوی علتی دیگر.   این[132] یکی سخن از مِعجَر و گوشوار می‌ گوید و آن دیگر راه کلاه و دستار می‌ پوید.   فوجی از بقایای قوم لوط آن مذهب را نصرت می ‌کنند و قومی از ذریت داود این ملت را قوت می‌دهند.   شریعت محمد(ص) که ناسخ شرایع و مبطل طبائع است جاده این راه می ‌نماید و تناکخوا کاثَرو[133] می فرماید.   قرآن مجید گاه حور مقصورات را تزئین می ‌دهد وگاه به ولدان و غلمان تحریص و ترغیب می ‌کند.   پس در این معنی اختباری بایستی و اِتِّباع صاحب اعتباری ... برخاستم و طلب این حدیث را بیاراستم تا کجا دانایی یابم که از وی دوائی طلبم ... تا برسیدم به‌ رسته بَزّازان و مجمع طنازان.   دیدم برگوشه دو دکان یکی پیر و یکی جوان بر قدم گفتگوی ایستاده و زبان‌ های فصیح گشاده.   پیر می‌ گفت ای گمراهان شارع شریعت و ای معتکفان مزبله طبیعت بر پی قوم لوط رفتن و گُل سنّت به‌ خار بدعت نهفتن نه سنت دینداران و نه عادت هوشیاران است.   از روضه نسل و حرث به ‌مزبله روث و فَرث فرود آمدن محض ضلالت و عین جهالت است...   کجائید شما از پری ‌رویانی که آفتاب عاشق و مدهوش روی ایشان است و ثریّا ندیم گوشوارگوش ایشان ... مشتری با خاکپای ایشان عشقبازی کند و ریشه گوشه معجر ایشان با تاج ماه طنازی ... فتنهٌ هاروت و ماروت یکی از افسانه‌های ایشان است و حادثه داود و جالوت یکی از نشانه‌های ایشان.   ناقصانی که کأملان در بند ایشانند و ضعیفانی که اقویا در کمند ایشان ... چون بخار این حدیث به مصعد دماغ ترقی کرد و طبع از اختیار مذهب شاهد بازی تَوَقّی.   گفتم...   بر فحوای این دلالات ... از این حرفت دست بازداشتن به.   پس چون سخن پیر به پایان رسید و نوبت سخن به جوان کشید برخاست و دیباچه سخن بیاراست و سفینه عبارات بپیراست و عنان سخن را بگرفت و بگذاشت و گفت ای پیر جهاندیده و سخن شنیده، این قَدح نیز چنین صافی نیست و این شربت چنین شافی نه ...

 دَع ذکرَهُنَّ فما لَهُن عُهُودَّ                      فاقصُر فَما للوافیاتٍ وُجُودّ[134] ...

  چندین اختراع و نقل در راه ناقصات عقل نباید کرد...   همه فتنه‌های عالم سر از گریبان و چشم‌های فَّتان ایشان برکُنَد و همه زخم‌های استوار از غمزه خونخوار ایشان به سینه اَحرار و دل اَبرار رسد.   اول فتنه‌ ای که ملک هشت بهشت آدم را در سر آن شُد به‌ تدبیر حَوّا بود...   و اول قتیل در عالم کون قابیل بود که در راه این قال و قیل فروشد...   و داوود که چهل سال در خلوتخانه مناجات به زمزمه اوتارِ حلق دل و جانِ خلق را صید کرد به‌ عاقبت در این شست آویخت...   و قِصّه پیر کنعانی خود سردفتر این معانی است که اگر نه حمایت لَوْ لا أَنْ رَأى‌ بُرْهانَ رَبِّهِ [135] بود از پیراهن عصمت یوسف نه تار ماندی و نه پود...   اگر فتنه ریشه معجر و سودای گوشه چادر ایشان نبودی، موسی کلیم ‌الله در عصا و گلیم شبانی نیاویختی[136] و منصب صاحب طوری با حِرفَت مزدوری نیامیختی ... کدام حیلت و تلبیس بود که به‌ بهانه ایشان ابلیس را ساخته نشد...

گَر چو ناهید و گَر چو پَروینند                 از در ذَمّ و اهل نِفربنند 

سب جنگ و ننگ و آزارند                  علت جرح و رنگ و کایینند 

ناسی عقد و ناقض عهدند                   ناقص از عقل و قاصر از دینند 

 

آین اَنتُم مِنَ الغِلمان المُکَحَّلیِنَ و الوِالدانِ المُخَّلِدِین.[137] کجایند دلبرانی که عطر 

جان مشک بناگوش ایشان است و سرپوش آفتاب گوشه قصب پوش ایشان، ماه خَدّ 

ایشان را فلک زمین است و سرو قد ایشان را چمن آذین.   حُسام‌ گیران روز رزم و جام‌ گیران روز بزم.   خَدّ ایشان به گلگونه تزویرآلوده نه و زلف ایشان به‌ عطر تکلّف فرسوده نی، سواران مرکب رزم و نگاران مجلس بزم، کلاه‌دارانی که تاجداران غلام ایشانند و صیّادانی که شاهان عالم صید دام ایشان.   خِطّه عشقبازی خط بناگوش ایشان است...

لاله‌ ان در بنفشه گشته نهان      لعل ‌شان در شکر بمانده دفین 

دلربایان به ‌روز مجلس بزم     جان ستانان به‌ وقت کوشش و کین...   

مشکشان گر شکسته بر لاله    سروشان راست رسته اندر زین ...

چون در اول و آخر این مجادله تأمل کردم و بدان معقولات و منقولات توسل جستم دست در هر دو ملّت زدم و توکل کردم خواستم که با آن پیر و جوان هم کاسه 

و هم خوان شوم و درگفت و شنود با ایشان هم زبان گردم."[138]

سبک آذربابجانی 

 مُقارِن حکومت سلجوقیان، در منطقه اَرّان و شِروان، شروانشاهان حکومت 

می ‌کردند و شاعران آنجا چون ابو العلاء گنجوی،  خاقانی، نظامی، فلکی شروانی و مُجیرالدین بیلقانی سبک خاصی داشتند که به سبک آذربایجانی معروف است.    چون آثار این شاعران محدود است و نظامی نیز به ‌مثنوی ‌پردازی مشغول بوده است، ظاهراً چنین به نظر می رسد که در اشعار سبک آذربایجانی چندان خبری از شاهد بازی نباشد.  اما در حقیقت چنین نیست.  در غزلیات خاقانی نیز از معشوق مذکر سخن رفته است.  منتهی قراین صریح (مثلاً لفظ پسر یا غلام) در آن کم است: 

مست تمام آمده است بر در من نیم شب 

آن بت خورشید روی و آن مه یاقوت لب 

او چو در آمد ز در بانگ برآمد ز من 

کاینت شکاری شگرف وینت شبی بوالعجب[139] 

                                           *

دیدی که یر چون ز دل ما خبر نداشت

 ما را شکار کرد و بیفکند و برنداشت 

ما را به‌ چشم کرد که ما صید او شدیم

 ز آن پس به‌ چشم رحمت بر ما نظر نداشت 

وصلش ز دست رفت ‌که کیسه وفا نکرد

 زخمش به‌ دل رسید که سینه سپر نداشت[140] 

 

فلکی شروانی در تغرّل قصیده ای گوید: 

     ای پسر خوش تو بدین دلبری       حور بهشتی ملکی یا پری 

    هم نبود حور و پری را به حسن    این همه مردافکنی و دلبری[141] 

 

اسماعیلیه 

حکومت اسماعیلیه الموت که به‌ دست حسن صباح در عصر سلجوقیان تأسیس شده بود به‌ دست مغولان برچیده شد.   برخی از روسا و داعیان این حکومت مذهبی در فساد و لواط چیزی از شاهان سلجوقی کم نداشتند.   جوینی در تاریخ جهانگشا در ذکر سلطنت علاءالدین محمد بن جلال‌الدین حسن (۶۰۹-۶۵۳) در مورد حسن مازندرانی که «اخص الخواص علاءالدّین» بود و توطئه ای ترتیب داده بود تا علاء‌الدین به‌ دست پسرش رکن ‌الدین خورشاه کشته شود می ‌نویسد: «حسن مازندرانی را در وقت کودکی لشکر مغول از مازندران برده بودند و در عراق از میان لشکر گریخته بوده است و به‌ ملک علاءالدین رفته.   اَمرَدی ملیح بوده است.   علاء‌الدین چون او را بدیده است دوست داشته است و به‌ خود نزدیک گردانیده پیش او محل اعتماد تمام شده بود و بغایت او را عزیز داشتی...   معهذا از جنون و بدخوئی... او را رنجانیدی و می ‌زدی ضرب‌های عنیف.   دندان‌های او بیشتر شکسته بود و آلت ذکوریت او پاره ای بریده چون ملتحی شد و تا آخر که سپیدی اندک در موی او اثرکرده بود هنوز منظور و محبوب او بود و او را به جای اَمرَدان و معشوقان داشتی و یکی از زیردستان خود را که محبوبه او بود به زنی به حسن داده بود و با دو سه فرزند که حسن از آن داشت زَهره نداشتی که بی ‌اجازت علاء‌الدین در خانه خود رفتی یا با زن بخفتی و علاءالدین در مقاربت و مباشرت با زن حَسَن از او تَحاشی نکردی»[142]

 

اَمرَد دخانه 

  از این دوره اسنادی در دست است که در ایران به‌ صورت پنهان امردخانه ‌هایی دایر بود و کسانی در مقابل دریافت وجه منازل خود را در اختیار فاعل و مفعول قرار می ‌دادند.   عوفی که مقارن حمله مغول از ایران به‌ هند گریخت در جوامع الحکایات، در این باب داستانی آورده است که در ضمن نشان می ‌دهد که محتسبان و مأموران دولتی از این آشفته بازار استفاده کرده و از خاطیان باج می ‌گرفته ‌اند.   

"روزی بر دکانی نشسته بود [شخصی به‌ نام حامد شالی فروش] کودکی لطیف و ساده با قدّی چون سرو و رخی چون گل و حرکاتی متناسب و لطفی شامل در پیش او بگذاشت و آن کودک را اسماعیل خواندندی و از لطف طبع بهره ای داشت.   

حامد او را بدید و بروی فتنه شد و به‌ نزدیک او رفت و اسماعیل کودکی شنَگ و دَغا و قوال و پایکوب و مرد فریب بود.   چون دید که حامد بر سیرت قوم لوط است... به‌ لطف غمزه حسن حرکات، او را بسته به‌ خود گردانید پس حامد او را گفت: شنیده‌ام که تو شعر خوش می خوانی و قول لطیف می‌گویی و مرا آرزوست که آواز تو بشنوم.   گفت: ملت دارم و خدمت کنم ولکن این کار در میان بازار راست نیاید.   اگر صواب بینی به‌ خانه «سواراک» رویم و در آنجا عیشی کنیم.   حامد را این سخن موافق نمود که خانه ای نداشت که کسی بدانجا توانستی برد.   و این «سواراک» مردی بود به‌ قرطبانی معروف و به خانه ‌داری موصوف و در جفت ‌افکنی طاق ... دلبران شهر، مرغ طرب در خانه او پرواز دادندی و ارباب فساد، داد لهو و طرب در خانه او دادندی.   و اسماعیل گفت ای حامد من با خود هیچ سیم ندارم و در خانه سواراک بی سیم نتوان شد تو با خود هیچ سیم‌داری؟"[143] 

  بقیه داستان شرح کلاهبرداری اسماعیل و رنود از حامد و باج ‌گیری عسسان از اوست.   ظاهرا امردخانه‌ها در دوره صفویه جنبه رسمی یافت و دولت ازاین مکان‌ها مالیات می‌گرفت.   در بحث از دوره صفویه دوباره به‌ این مطلب آشاره خواهیم کرد.   

 

                                      فصل چهارم 

                                  صوفیان و شاهد بازی 

جریان تصوف از قرن ششم یعنی عصر سلجوقیان شروع به‌ رشد کرد و در قرون هفتم و هشتم در دوره مغولان بازارگرمی یافت.   

  دوره مغول دوره سبک عراقی است که مهم ‌ترین مختصه آن یکی طرح مسائل عرفانی در ادبیات و دیگری جایگزین شدن قالب شعری غزل به‌ جای قصیده است.   عارفان عمدة مأوّلند یعنی مطالب را چه مذهبی باشد و چه عاشقانه و چه دنیوی و چه اخروی تأویل می ‌کنند.   مثلا مولانا داستان‌های محمود و ایاز را که جنبهُ تاریخی و عشق زمینی دارد به‌ صورت عرفانی تأویل کرده است.   به نظر می رسد که عرفان عکس العمل تفکّر و روحیه ایرانی در مقابل تفکر و روحیه ترک و عرب است که در سرنوشت افوام ایرانی وارد شده بودند.   مسائل زمینی ترکان که اقوامی بدوی بودند در تأویلات عرفانی جنبه والای معنوی می ‌یابد و تعصب و خشک‌ اندیشی مذهبی عرب نیز در عرفان تلطیف می‌ شود. 

 

تفسیر مولانا از داستان ایاز

  مولانا در طی قصّه ای در دفتر پنجم مثنوی می‌ گوید (عطار هم در مصیبت ‌نامه این داستان را آورده است) که ایاز پوستین و چارق دوران غلامی خود را در اتاقی آویزان کرده بود و هر روز با مشاهده آن به خود یاد آوری می ‌کرد که تو این بودی، پس بلند پروازی نکن.   جاسوسان که از کم و کیف قضیه بی خبر بودند به شاه گفتند که ایاز اتاقی دارد که در آن گنجی پنهان کرده است.   سلطان محمود گفت چگونه ایاز چبزی را از ما پنهان نگاه می ‌دارد؟ شگفتا با این همه محبّت که به او می ‌کنم هنوز دلبسته زر و جواهر است و لذا به امیری فرمان داد که گنجینه آن اطاق را تاراج کند امّا در ته دل آرزو می ‌کرد که این داستان راست نباشد.   مولانا می‌ گوید این ظاهر قضّه است که باید در باطن آن حکمتی را جُست: 

     باز گردان قصَه عشق ایاز    کان یکی گنجی است مالامال راز 

دلیل این که ایاز هر روز به چارق و پوستین قدیمش می‌ نگریست این بود که اصل خود را فراموش نکند.   او با چارق و پوستین ناقابلی به ‌دربار شاه آمده بود و اکنون هرچه داشت از سلطان داشت.   چنان‌ که آدمی نیز چنین است و هر چه دارد از حضرت دوست است.   به‌ قول مولانا “حکمت نظر کردن در چارق و پوستین که فَلْینظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِقَ".   چنین معشوق حکیمی یادآور معشوق مذکُری است که افلاطون در رساله میهمانی یاد می ‌کند.   باری امیر نیمه ‌شب به‌ اطاق ایاز می ‌رود اما جز پوستینی و چارقی نمی ‌بیند و به‌ پندار این که آن‌ها سرپوش و مکری هستند دستور می دهد تا دیوار را بشکافند و کف اطاق را حفر نمایند، با این همه چیزی نمی ‌یابد.   پس با شرمندگی ماجرا را به ‌شاه و ایاز می‌ گویند و ایاز برای آنان رمز قضیه را که فراموش نکردن الطاف ولی نعمتش باشد شرح می ‌دهد.   شاه ایاز را مخیر می ‌کند که بد گویان را مکافات نماید یا عفو کند.   اما ایاز می‌ گوید در این مورد هم اختیار در دست توست.   بدین ترتیب مولانا ایاز را تا حد اولیاء‌الله بالا می‌ برد که صاحب حکمت و معرفتی شگرف است.  در برابر ولی نعمت خود تسلیم محض و فاقد اراده است و هر چه را که هست و نیست از دوست می ‌بیند و می ‌داند.  لذا عشق سلطان محمود به چنین موجودی عشقی عرفانی و در حکم عشق به اولیاء‌الله است که همان عشق به خدا باشد.   

صوفیان اَمرَدباز 

صوفیان ډو دسته بودند قلیلی از آنان مانند ابن‌عربی و شهاب ‌الدین سهروردی و شمس تبریزی و مولانا اَمرَد بازی را نمی ‌پسندیدند و دستهٌ دیگر که اکثریت با آنان بود شاهد باز بودند.   این دسته اخیر برای توجیه کار خود از آموزه‌های عرفانی سوءاستفاده می ‌کردند.   در عرفان می‌ گویند الله جمیل و یحب الجمال یعنی خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد.   پس دوست داشتن زیبارویان تشبّه به اخلاق‌الله است.   صوفیان می‌ گویند مقیّد به ‌مطلق پیوسته است و از این ‌رو زیبایی‌های جزیی هم نمودی از آن زیبایی کل است.   مولانا می‌ گوید: 

       خوبرویان آینه خوبی او   عشق ایشان عکس مطلوبی او 

  زیبایی شاهدان مقید و زیبایی حق، مطلق است.   تعبیر افلاطونی آن این است که این زیبایی‌های زمینی یک الگوی آسمانی دارند.   مولانا به‌ سوء‌استفاده برخی از صوفیان از این آموزه اشاره کرده و می‌ گوید: 

  ور تو گویی جزو پیوسته کل است    خار می خور، خار مُقرون گل است

  استاد فروزانفر در شرح آن می ‌نویسد: «مقیّد از جهت این که مرتبه ای از مراتب ظهور مطلق است بدو پیوسته و متصل است.   از این لطیفه ممکن است بعضی گمراه شوند و عشق به‌ جزو را عشق به کل پندارند، چنان‌ که طایفه ای از صوفیه جمال پرستی را به‌ همین دلیل برگزیده و یکی از اصول طریقت فرض کرده ‌اند.  مولانا نخست از طریق حس و عادت جواب می‌ گوید و بر سبیل معارضه این اندیشه را رد می ‌کند بدین گونه که براین فرض، خار نیز با گل پیوسته است و هر دو از یک درخت می ‌رویند ولی هیچکس این دو را یکسان نمی پندارد و به‌ جای گل خار نمی خورد و نمی ‌بوید... این بیان ممکن است به‌ طریق اشارت،   انتقادی باشد از روش جمال‌پرستان و پیروان اوحدالدین کرمانی و علی حریری [متوفی 645]"[144]

 اصل معروف عرفانی دیگر این است که المجاژ قنطره الحقیقه یعنی عشق مجازی پلی است برای وصول به‌ عشق حقیقی.   بدین ترتیب صورت ‌پرستی می تواند تمرینی باشد برای عشق ورزیدن به‌ الله.   مولانا در این معنی می ‌فرماید: 

عاشقی گر زین سر و گر زان سراست ‏ عاقبت ما را بدان سر رهبر است 

  استاد فروزانفر در توضیح این بیت می ‌نویسد: «بعضی از صوفیان نیز پرستش جمال و زیبایی را موجب تلطیف احساس و ظرافت روح و سرانجام سبب تهذیب اخلاق و کمال انسانیت می‌ شمرده ‌اند و گاهی آن را ظهور حق و با حلول وی به نعت جمال در صور جمیله می‌ دانسته‌ اند و سردسته این گروه ابو حُلمان دمشقی است که اصلاً از مردم فارس و ایرانی نژاد بوده و پیروانش را حُلْمانیه می‌خوانده ‌اند و چون عقیده خود را در دمشق اظهار کرده است به‌ دمشقی شهرت گرفته است.   این حُلمانیان مردمی با ذوق و خوش‌مشرب بوده ‌اند و به‌ پیروی از پیر خود هرجا زیبارویی را می ‌دیده  ‌اند بی ‌روپوش و ملاحظه و به‌ آشکارا پیش وی به‌ خاک می ‌افتاده ‌اند و سجده می ‌کرده ‌اند اگرچه علی ‌بن عثمان هجوپری [صاحب کشف المحجوب ] ابوحُلمان را از این عقیده مبرا می ‌داند.   ظاهراً ابوحُلمان در قرن سوم می‌زیسته و همان کس است که ابونصر سرّاج از وی به‌ نام ابوحُلمان صوفی یاد می ‌کند.   پیروان او تا اوایل قرن پنجم وجود داشته ‌اند و عبدالقادر بغدادی (متوفی  ه. ق.429) یکی از آن‌ها را دیده و با وی محاجه کرده است...   و گمان می‌رود که لفظ «شاهد" و «حجّت» به ‌معنی زیبا روی در مصطلحات صوفیان ا زاین عقیده سر چشمه گرفته است به مناسبت آن که زیبا رویان گواه یا دلیل جمال حق تعالی فرض شده ‌اند.   

  احمد غزالی (متوفی ۴۲۰) و عین ‌القضاة میانجی [همدانی] از اعاظم صوفیه (مقتول ۵۲۵) و اوحدالدین حامد بن ابی الفخر کرمانی (متوفی ۶۳۵) و علی حریری (متوفی ۶۴۵) و فخرالدین عراقی (۶۸۸) هم براین عقیده بودند و داستان‌های شاهد بازی و جمال‌پرستی ایشان در کتب رجال و حکایات صوفیه مذکور است.   این رباعی از اوحدالدّین کرمانی عقیده ابو حُلمان را به خوبی یاد آوری می ‌کند: 

ز آن می ‌نگرم به‌ چشم سر در صورت ‏  زیرا که ز معنی است اثر در صورت

 این عالم صورت است و ما در صوریم   معنی نتوان دید مگر در صورت

   ولی شمس‌الدین تبریزی و مولانا صورت ‌پرستی را بدین‌ گونه که در طریقه حُلمانیان است نمی ‌پسندیده ‌اند و عشق به کمال و مرد کامل را که عین عشق به خداست اصل و پایه طریقه خود قرار داده ‌اند.»[145]

  در توضیح مطالب استاد فروزانفر اضافه می‌ کنم که برخی از صوفیان معتقد به حلول حق در صورت‌ های زیبا بودند و ظاهرا به‌ همین سبب که به خوبرویان شاهد و حجّت می‌ گفتند.   گویا ابوحُلمان، دمشقی صوفی قرن سوم که در اصل ایرانی و از اهالی فارس بود این نظر را داشت (البته هجویری این عقیده را رد می ‌کند).   هجویری در کشف المحجوب (ص ۳۲۴) از ابوحُلمان دمشقی ذیل حلولیه یاد کرده است.   در مورد هر یک از این اسامی که استاد فروزانفر آورده و کثیری دیگر از مشایخ بزرگ صوفیه داستان‌های مستند متعددی در شاهد بازی در دست است که تذکره ‌نویسان کوشیده ‌اند به آن‌ها جنبه معنوی و عرفانی و خالی از شائبه بدهند.   به چند نمونه اشاره می‌ کنم: 

 

احمد غزالی 

احمد غزالی (متوفی ۵۲۰ ه.ق) - برادر حجت‌الاسلام محمد غزالی- از مشایخ بزرگ صوفیه و استاد عین القضات همدانی است.  از این شیخ بزرگ که صاحب آثار ارزنده ای چون سوانح العشاق است داستان‌های متعددی در شاهد بازی آورده ‌اند که استاد احمد مجاهد در کتاب خود آنها راگرد آورده است.[146]  جز ابن ‌جوزی (متوفی ۵۹۷) بقیه نویسندگان کوشیده ‌اند که به‌ این داستان‌ها رنگ معنوی بدهند و شیخ را مبرا از هر شائبه ای معرفی کنند.

  احمد غزالی در عرفان به سه مطلب معروف است: دفاع از ابلیس، جمال‌ پرستی،   علاقه به‌ سماع.   و اینک چند حکایت در شاهد بازی او: 

ابن جوزی در المنتظم می ‌نویسد: « و شاعَ عن احمدِ الغزالی انّهُ کان یقولُ بالشاهدِ و یَنظُرُ الی المَردان و یُجالِسُهُم.  حتی  حَدَّثنی ابوالحسین بن یوسف انّهُ کَتبَ الیه شیئأ فی حَقَّ مملوک له تُرکی  فَقَرا الرُقعة و هو علی المنبر ثُم صاح بِاِسمِه. فقامَ اِلیهِ و صَعِدَ المنَبر، فَقَبَّل بین عَینیه و قالَ: هذا جواب الرُقعة!"

 یعنی: «مشهور است که احمد غزالی شاهد باز بوده و خدمتکاری اَمرَد ترک داشته که او را دوست می ‌داشته.  وقتی ابوالحسین بن یوسف نامه ای در این باب به او نوشت، هنگامی که غزالی بالای منبر بود نامه به‌ دستش می رسد.   پس از خواندن نامه و اطلاع از مضمونش جوان ترک را صدا زده و جوان به بالای منبر به‌ نزد احمد غزالی می‌رود و غرّالی هم بین دو چشم او را می ‌بوسد و می‌ گوید: این جواب نامه!»[147]

 ابن جوزی این حکایت را در تلبیس ابلیس هم آورده و در آنجا می ‌نویسد: «من از عمل این مرد در شگفت نیستم و نه از دریدگی پرده حیا از صورتش، از چهارپایان حاضر در مجلس در حیرتم که چگونه سکوت کردند و بر او انکار نکردند.   آری، شریعت در دل بسیاری ار مردم سرد شده است"[148] 

 ابن جوزی در تلبیس ابلیس هم حکایاتی در باب اَمرَد بازی صوفیان آورده و از جمله این حکایت را در مورد احمد غزالی نقل می ‌کند: 

  «و حُکِیَ أنَّ جماعةَ من الصوفیه دخلوا على احمدِ الغزالی و عندهُ أمرَد و هو خالٍ به و بینهما ورد و هو یَنظُرُ إلى الوَردِ تارَة و إلى الامرد تاره.   فلا جلسوا قال بعضهم لَعلّنا كَدَرنا.  فقال اى واللَهِ.   فتصایَحَ الجماعةُ على سبیل التواجدِ"

 یعنی: «آورده ‌اند که جمعی از صوفیان بر احمد غزالی وارد شدند پسری نزد او بود و گلی، گاه به گل می‌ نگریست وگاه به آن پسر.  آن جمع وقتی نشستند یکیشان گفت شاید ما شما را مکدّر کردیم (مزاحم شدیم).  احمد غزالی گفت: آری والله! همگی از آن کلام وجد نمودند و با هم صیحه کشیدند.»[149] 

 چنانکه گفتیم شأن احمد غزالی در نزد صوفیه به‌ حدّی رفیع است که جز ابن‌ جوزی بقیّه به‌ تبرئه او اقدام کرده ‌اند.   مثلاً رافعی در التدوین حکایت زیر را از شاهد بازی شیخ نقل می ‌کند اما آن را از روی عفّت و پرهیزکاری می ‌داند: 

«احمد غزالی عُلقه ای به‌ یکی از غلامان شریف الدّوله داشت و هنگامی که در مسجد جامع شهر بر منبر بود و نگاهش به‌ پائین، ناگهان آن غلام بر سنت عشق وارد مجلس شد و غّزالی سرش را بالا کرد و نگاهش به‌ او افتاد و شروع به خواندن اشعار کرد...   و سپس عمامه ‌اش را از سر برگرفت و به‌ سمت قُرّا پرت کرد و از منبر پائین آمد و به کمک عده ای از بزرگان داخل خانقاهی که به قرب مسجد بود شد و مجلس نیز برهم خورد.   

  و علاقه او همان طور که سزاوار است از روی عّفت و پرهیزکاری بود. قرین خشنودی و رحمت و آسایش خدا باد.[150] 

  شمس تبریزی و عراقی هم حکایاتی از او آورده ‌اند اما عشق او را الهی و معنوی قلمداد کرده ‌اند.   بنا به ‌داستانی که در مقالات شمس آمده است شیخ احمد غزالی به‌ مناسبتی پیش از موعد به ‌تبریز بازگشت "از زود بازگشتن او اهل تبریز گفتند که او قطعاً از برای فلان پسر شاهد می ‌آید»[151]  شمس تبریزی از او دفاع می ‌کند و می ‌نویسد: ”خوش نیست گفتن او را به این صورت‌ های خوب میل بود، نه از روی شهوت” چیزی که او دیدی کسی دیگر آن ندیدی.   اگر پاره‌ پاره کردندی یک ذره شهوت نبودی در آن”.[152]  اما قضیه ظاهراً این بود که احمد غزالی عاشق پسر اتابک تبریز بود تا روزی خبر به ‌اتابک بردند که از ما باور نمی ‌کنی اینک بیا بنگر از روزن حمام، خفته است و پای بر کنار آن پسر که می ‌گوئیم نهاده است».[153] 

در حکایت دیگری که در آن می‌ گوید: «چگونه باشد به حال او که هفته ای در حمام می ‌کند پای برکنار غلام و پایی برکنار پسر رئیس و مجمره آتش کباب می ‌کند و شفتالویی[154] از این می‌ ستاند و شفتالویی از وی، دگر چه مانده باشد؟"[155]  باز لحن او طوری است که شیخ را مبرّا می ‌داند ( حال آن که این حسن نظر را در مورد اوحدالدین کرمانی ندارد).   

عراقی هم که خود به شاهد بازی معروف است در ضمن نقل این دو داستان  به دفاع از شیخ پرداخته است:

پسری داشت شحنهٔ تبریز

حسن او دلفریب و شورانگیز

شیخ عالم، امام غزالی

آن جهان علوم را والی

گشت آگاه زان گزیده خصال

صفتش فهم کرد از استدلال

خبر حسن او به شیخ رسید

صبر و آرام از دلش برمید

اسب عزم از زمین ری زین کرد

میل دیدار آن نگارین کرد

چون به نزدیک شهر رفت فقیر

عرضه کردند حال او به امیر

گفت شحنه که باشد آن سالوس

به امید آمد و شود مایوس

شیخ صورت پرست و زراق است

شهرهٔ شید اندر آفاق است

چون که بشنید شیخ صاحب درد

در دو فرسنگ شهر منزل کرد

شحنه را نیز خواب در پیچید

گوش کن تا که او به خواب چه دید:

دید در خواب، کش رسول خدا

داد مشتی مویز و گفت او را

بستان این مویز و رو حالی

خود ببر پیش شیخ غزالی

شیخ چون دید شحنه را از دور

در پی افتاده آن سرشته ز نور

پیش از آن کش به نزد خویش آورد

طبق پر مویز پیش آورد

کانچه امشب نبی بر تو گذاشت

هان نشانش ازین طبق برداشت[156]

                                       ***

 [مُتالِه رَوانِ راهِ اله                         به مویزی جهان بَرَند از راه]   

                                   ***

 حُسن را صورتی مبین و مدان          به مویزی ز راه باز ممان       

 باصره، چون که با کمال بود             لذتش را تَبِ جمال بود 

 گر طبیعت چشیدنش خواهد              بیند و هم رسیدنش خواهد     

سیب سیمین برای چیدن نیست           زو نصیب تو غیر دیدن نیست.[157]                                       

  عراقی کاری به شاهد بازی شیخ ندارد.   آن چه برای او مهم است مقام شیخ و کشف و کرامت اوست.   شَحنه در خواب می ‌بیند که پیامبر به او مویزی داده است، همین که به‌ نزد شیخ می ‌آید شیخ سینی مویزی جلوی او می ‌گذارد و به‌ شحنه می‌ گوید مویز را سرجایش بگذار که پیامبر آن را از این سینی برداشته بود.   این گونه توجیهات از اصول عرفاست.  مولانا هم در مثنوی گفته است که شیخ کامل هر کاری بکند جایز است و این ربطی به‌ عمل ناقصان ندارد و دراین مورد حکایت موسی و خضر را می ‌آورد.   عراقی در ضمن نقل داستان دوم هم به‌ دفاع از شیخ برخاسته است: 

شیخ السلام امام غزالی

آن صفا بخش حالی و قالی

واله حُسن خوبرویان بود

در ره عشق دوست جویان بود

بود چشم صفای آن صادق

برنگاری، به جان، چنان عاشق

که همی شد سوار اندر ری

وز مریدان فزون ز صد در پی

دلبری دید همچو بدر تمام

که برون آمد از یکی حمام

کرده از لطف و صنع ربانی

تاب حسنش جهان نورانی

شیخ را چون نظر برو افتاد

صورت دوست دید، باز استاد

از دل و جان درو همی نگرید

هر نظر او به روی دیگر دید

شده مردم به شیخ در، نگران

شیخ در روی آن پری حیران

صوفیان جمله منفعل گشتند

همه بگذاشتند و بگذشتند

لیک پیری، که بود غاشیه ‌دار

شیخ را گفت: بگذر و بگذار

تبع صورت از تو لایق نیست

شرمت ازین همه خلایق نیست؟

شیخ گفتش: مگوی هیچ سخن

"ریة الحسن راحة الاعین"

گر نیفتادمی به صورت زار

بودیم جیرئیل غاشیه ‌دار

عاشقانی که مست و مدهوشند

باده از جام عشق م ی‌نوشند

ز اندرون غافل است بیرون بین

روی لیلی به چشم مجنون بین

حسن صورت چو آلت است تو را

پس به کاری حوالت است تو را[158]

مغز خود ز اندرون پوست ببین

زان شعاعی ز نور دوست ببین

گر تو بی مغز نام دوست بری

باشی از عشق روی دوست بری

هر که از دوست دوست می‌خواهد

جوهرش را عرض نمی‌کاهد

اگرت هست قوت مردان

اینک اسب و سلاح و این میدان[159]

فارق است او ز ما و ما جویان

ز اشتیاق رخش غزل گویان[160]

  این سخنان که عراقی از قول غزالی می ‌گوید در ضمن عقاید خود اوست در 

توجیه این گونه عشق‌ها و به نظر من همه هیچ و پوچ و بهانه است! 

عین‌القضاة 

  عین القضاة از صوفیان بسیار فاضل بود و از او آثار قابل توجه بسیاری مانده است.   این مرد استثنایی را به‌ سبب سخنان بی پروایی که مطرح‌ کرده است در سی و سه سالگی به‌ دار آویختند (۵۲۵ ه. ق).   در مورد شاهد بازی او به‌ صراحت مطلبی ندیده‌ام[161] اما از آنجا که شاگرد احمد غزالی بود نباید نسبت به‌عشق مجازی منکر بوده باشد.   

در تمهیدات می ‌نویسد: «جانم فدای کسی باد که پرستندهُ شاهد مجازی باشد که 

پرستنده شاهد حقیقی خود نادر است.   اما گمان مبر که محبت نفس را می ‌گویم که 

شهوت باشد بلکه محبت دل [را] می ‌گویم و این محبت دل نادر بُوَد".[162] 

این بیت هم که در نامه‌ ها آمده ظاهرأ ازاوست: 

دیبا دانیم و بُرد رازی دانیم                ما عشق حقیقی و مجازی دانیم 

 

اوحدالدین کرمانی 

  دیگر از مشایخ بزرگ صوفیه شیخ او حدالدین کرمانی است که او هم به‌ شاهدان میلی وافر داشته است.  جامی در نفحات‌الانس می ‌نویسد: «پیش مولانا جلال‌الدین رومی قدس سره گفتند که وی شاهد باز بود اما پاکباز بود.   خدمت مولوی فرمود که کاش کردی و گذشتی.   و این رباعی وی هم بر این معنی دلالت می ‌کند: 

زان می نگرم به‌ چشم سر در صورت      زیرا که ز معنی است اثر در صورت 

این عالم صورت است و ما در صوریم    معنی نتوان دید مگر در صورت 

و در بعض تواریخ مذکور است که چون وی در سماع گرم شدی پیراهن اَمرَدان چاک کردی و سینه به‌ سینهٌ ایشان باز نهادی.   چون به بغداد رسید خلیفه پسری صاحب جمال داشت و چون آن پسر این سخن بشنید گفت او مُبتَدِع است و کافر، اگر از این گونه حرکتی کند او را بکشم.  چون سماع گرم شد، شیخ به کرامت دریافت، گفت: 

سهل است مرا برسر خنجر بودن    در پای مراد دوست بی‌سر بودن 

تو آمده‌ای که کافری را بکشی      غازی چو تویی رواست کافر بودن 

پسر خلیفه سر بر پای شیخ نهاد و مرید شد.[163] 

در اینجا هم قضیه شاهد بازی تحت‌الشعاع قداست کشف ضمیر شیخ قرار گرفته است.   

جامی در ادامه بحث بعد از ذکر مطالبی در باب جمال حق می ‌نویسد:

«پس عارف اگر حُسن بیند چنین بیند و جمال را جمال حق داند متنزِّل شده به مراتب کونیه و غیرعارف را که چنین نظر نباشد باید که به خوبان ننگرد تا به‌ هاویه حیرت درنماند”

  و سپس در دفاع از مشایخ شاهد باز می‌ گوید که به ‌احتمال قوی آنان در چهره خوبان، جمال الهی را می ‌دیده ‌اند نه کمال جسمانی را و لذا عشق آنان عشق پاک و عرفانی است اما غیرعارف در این حد نیست و لذا باید از این امور خطیر پرهیز کند.   

اما شمس تبریزی نسبت به اوحدالدین کرمانی نظر خوبی نداشته است و این داستان معروف است که شیخ اوحدالدین می‌ گفت ماه را در طشت می ‌بینم و شمس تبریزی گفت اگر برگردن دُمَل نداری چرا ماه را در آسمان نمی‌بینی؟ که اشاره است به‌ اینکه صوفیان می‌ گفتند جمال خدا را در خوبرویان می ‌بینیم و شمس می‌ گوید اگر 

راست می ‌گوئید چرا خدا را در ملکوت نمی ‌بیند؟ 

«نقل است‌ که خدمت شیخ اوحدالدین‌کرمانی را رحمة الله علیه آن جایگاه [= بغداد] دریافت.  [شمس تبریزی] پرسید که در چیستی؟ گفت ماه را در آب طشت می‌بینم» فرمود که اگر در گردن دُمَل نداری چرا بر آسمانش نمی‌بینی؟ اکنون طبیبی به کف کن تا تو را معالجه کند تا در هر چه نظر کنی درو منظور حقیقی را بینی»[164] مولانا هم به‌ تبع شمس تبریزی اوحدالدین را رد می ‌کند: 

«همچنان روزی حضرت مولانا فرمود که شیخ اوحدالدین در عالم میراث بد 

گذاشت، فَلَهُ وِزرُها و وزرُ مَن عَمِل بِها

    هرکه او بنهاد ناخوش سُنَّتی      سوی او نفرین رود هر ساعتی

   نیکوان را هست میراث از خوش آب    آن چه میراث است آوْرَثنا الکتاب»[165] 

  اوحدالدین‌ کرمانی شاعرهم بود و به‌ رباعی پردازی معروف ‌است.  رباعیات اوعمدة عارفانه است اما در رباعیات عاشقانه معشوق همین اَمرَد است.  از رباعیات اوست: 

جان طفل ره است و شاهدی دایه اوست    شا‌هد بازی همیشه سرمایه اوست 

این صورت زیبا که توش می‌بینی        آن شاهد نیست لیکن این سایه اوست 

                                           ***

شاهد بازم هر آن که انکار کنند ‏       چون درنگری روز و شب این کار کنند 

آن ‌ها که بینی همه شاهد بازند         آن زهره ندارند که انکار کنند 

 

عراقی 

  در مورد فخرالدین عراقی شاعر و عارف معروف قرن هفتم هم چنین حکایاتی نقل شده است از جمله دولتشاه در تذکره خود می ‌نویسد: 

  «شیخ عراقی را همواره با صاحب جمالان به نظر پاک الفتی بودی.   روزی حضرت شیخ شهاب‌الدین را گفتند که عراقی در بازار رو به روی نعلبند پسری نشسته نظاره می ‌کند.   شیخ، عراقی را ملامت کرد و گفت این نظر که می ‌افکنی آتش در کارخانه ناموس درویشان می‌زنی.   آخر نمی‌بینی که حرف ‌گیران در کمین اند و  مدعیان گوشه نشید؟  عراقی در جواب گفت شیخا غیر کجاست که  تو دوبینی می‌کنی؟[166] ‏ غالبا شیخ از این گستاحی عراقی ملول شد و عراقی مدتی تضرع و زاری کرد تا شیخ بدو دل خوش کرد”[167] 

  به‌ هر حال شیخ او را جهت تنبیه و اصلاح به‌ هندوستان فرستاد.   البته جامی (برمبنای مقدمه قدیم دیوان) در نفحات‌الانس به‌ نحو دیگری نوشته و گفته است که عراقی عاشق پسری شد که با کاروان به هند می رفت و لذا بدنبال ایشان تا هند رفت![168]

 «روزی جمعی قلندران به‌ همدان رسیدند و با ایشان پسری صاحب ‌جمال و بروی مشرب عشق غالب.  چون آن پسر را دید گرفتار شد.  مادام که در همدان بودند با ایشان بود چون از همدان سفر کردند و چند روز برآمد، بی ‌طاقت شد، در عقب ایشان برفت.   چون به‌ ایشان رسید به‌ رنگ ایشان برآمد و همراه ایشان به‌ هندوستان افتاد و در شهر مولتان به‌ صحبت شیخ بهاءالدین زکریا رسید».[169]

  بعد از فوت شیخ، عراقی خلیفه شد اما مخالفان «به پادشاه وقت رسانیدند که اکثر اوقات وی به‌ شعر می ‌گذرد و صحبت وی همه با جوانان صاحب ‌جمال است 

وی را استحقاق خلافت شیخ نیست».[170] 

شیخ به‌ قونیه می رود، معین‌الدین پروانه حاکم آنجا مرید عراقی می‌ شود و روزی برای او زر می ‌آورد.   عراقی می‌ گوید: «ای امین ما را به زر نتوان فریفتن» بفرست و حسن قوّال را به ما رسان.   و این حسن قَوّال در جمال دلپذیر بود و در حُسن صورت بی نظیر و جمعی گرفتار وی بودند و در حضور و غیبت هوادار وی.   چون امیر تعلق خاطر شیخ را به‌ وی دریافت فی‌الحال کسی به‌ طلب وی فرستاد.   بعد از غوغای عاشقان و دفع مزاحمت ایشان وی را آوردند»[171] 

  حکایت زیر هم خواندنی است، شیخ شاهد باز با کودکان به‌ بازی چوگان مشغول می شود: 

 «گویند روزی امیر معین‌الدین به‌ طرف میدان می ‌گذشت دید که شیخ چوگان در دست میان کودکان ایستاده.   امیر با شیخ گفت ما ازکدام طرف باشیم؟!  شیخ گفت آن طرف و اشارت به‌ راه کرد.  امیر روان شد و برفت».[172]

  در حکایت زیر شیخ ولخرجی می ‌کند تا شاگرد کفاشی را تور کند.   نوجوانان و جوانان معمولا شاگرد صاحبان حِرَف و بی‌ چیزند و از سوی دیگر در بازار و معابر دیده می ‌شوند لذا در قدیم معمولاً در معرض نظر شاهد بازان بودند.   نوعی از شهرآشوب که وصف صاحبان حرف است به‌ این امر مربوط می‌ شود که در صفحات قبل بدان اشاره کردیم.  

   “روزی در بازار کفشگران می ‌گذشت.   نظرش بر کفشگر پسری افتاد.   شیفته وی شد.   پیش رفت و سلام کرد و از کفشگر سئوال کرد که این پسر کیست؟ گفت پسر من است.   شیخ به‌ لب‌ های پسر اشارت کرد و گفت که ظلم نباشد که این چنین لب و دندانی با چرم خر مصاحب باشد؟ کفشگر گفت ما مردم فقیریم و حرفه ما این است.   اگر چرم خر به‌ دندان نگیرد نان نیابد که به‌ دندان گیرد.   سئوال کرد که هرروز چه مقدار کار کند؟ گفت هر روز چهار درم.   شیخ فرمود که هر روز هشت درم بدهم گو او دیگر این کار مکن.   شیخ هر روز برفتی و با اصحاب بر در دکان کفشگر بنشستی و فارغ البال در روی او نظر کردی و اشعار خواندی و گریستی.   مدعیان این خبر به ‌سلطان رسانیدند.   از ایشان سئوال کرد که این پسررا به شب یا به ‌روز با خود می ‌برد یا نه؟  گفتند نه.   گفت با وی در دکان خلوتی می ‌سازد؟  گفتند نه.   دوات و قلم خواست و بنوشت که هر روز پنج دینار دیگر بر وظیفهُ خادمان شیخ فخرالدین عراقی بیفزایند.   روز دیگر که شیخ را با سلطان ملاقات افتاد، سلطان گفت چنین استماع افتاد که شیخ را در دکان کفشگری با پسری نظری افتاده است.   مُحَقَّری به جهت خرجی شیخ تعیین یافت، اگر شیخ خواهد آن پسر را به‌ خانقاه برد.   شیخ گفت ما را مُنقاد او می ‌باید بود، بروی حکم نتوانیم کرد! بعد از آن شیخ را از مصر عزیمت شام شد.   سلطان مصر به ملک‌الامراء شام نوشت که با جمله علما و مشایخ و اکابر استقبال کنند.  چون استقبال کردند ملک‌الامراء را پسری بود بس با جمال، چون شیخ را نظر بروی افتاد بی اختیار سر در قدم وی نهاد.   پسر نیز سر در قدم شیخ نهاد.   ملک‌الامرا نیز با پسر موافقت کرد.   اهل دمشق را از آن انکاری در دل پیدا شدء اما مجال نطق نداشتند"[173] 

  یکی از آثار عراقی رسالهٌ عُشّاق نامه یا ده فصل است که مخلوطی از مثنوی و غزل است و موضوع آن رسیدن از عشق مجازی به‌ عشق حقیقی است و جهت توضیح این مطلب داستان‌هایی نقل کرده که بعضاً مربوط به شاهد بازی مشایخ بزرگ صوفیه است که دو داستان آن در مورد احمد غزالی قبلاً [نقل] شد و داستان دیگری هم در ذکر شیخ روزبهان در صفحات آینده نقل خواهد شد.   

  از غزلیات متعدد او که در باب معشوق مذکر است این غزل او را به ردیف «ای پسر» به‌ عنوان نمونه نقل می ‌کنیم: 

سر به سر از لطف جانی ای پسر

خوشتر از جان چیست؟ آنی ای پسر

زان به چشم من درآیی هر زمان       

کز صفا آب روانی ای پسر

از می حسن ار چه سرمستی، مکن    

با حریفان سرگرانی ای پسر

بر لب خود بوسه زن، آنگه ببین      

ذوق آب زندگانی ای پسر

از لطیفی می‌نَمانَد کَس به تو          

زان یقینم شد که جانی ای پسر

در دل و چشمم، ز حسن و لطف خویش

آشکارا و نهانی ای پسر

نیست در عالم عراقی را دمی

بی لب تو زندگانی ای پسر[174]

 

شیخ روزبهان بقلی 

  به نظر می رسد که شیخ روزبهان (متوفی ۶۰۶) صاحب عبهرالعاشقین هم مانند محی‌الدین اہن عربی و شمس تبریزی اعتقادی به مشاهدهٌ جمال حق در چهره شاهدان نداشته است.   ولی از آنجا که چند اشاره در منابع در مورد شاهد بازی او آمده است - هر چند به نظر من مشکوک است – اسم او راهم در این ردیف آورده‌ام.   

  جامی در مورد شیخ روزبهان می ‌نویسد: 

 «در کتاب الانوار فی کشف الاسرار آورده است که قوّال باید که خوبروی بُوَد که 

عارفان در مجمع سماع به‌ جهت ترویح قلوب به سه چیز محتاج‌اند: روایح طیبه و 

وجه صبیح و صوت ملیح.   

  بعضی گفته ‌اند از این قول اجتناب بهتر است زیرا که چنین کار عارفی را مسلم آید که طهارت قلب او به کمال رسیده باشد و چشم او از دیدن غیرحق پوشیده شده»[175] 

 اما داستان زیر را که عراقی در مورد او نقل می ‌کند در منابع دیگر به‌ نام احمد غزالی دیده‌ام: اَمرَدی پای شیخ را می ‌مالید و شیخ جهت رفع سوء تفاهم پای خود را در آتش نهاد تا خلق بدانند که برای او میان امرد و آتش فرقی نیست و او مستغرق عشق الهی است: 

پیر شیراز، شیخ روزبهان

آن به صدق و صفا فرید جهان

اولیا را نگین خاتم بود

عالم جان و جان عالم بود

شاه عشاق و عارفان بود او

سرور جمله واصلان بود او

چون به ایوان عاشقی بر شد

روز به بود و روز به‌تر شد

سال‌ها با جمال جان‌افروز

روز شب کرده بود و شب‌ها روز

داشت او دلبری فرشته نهاد

که رخش دیده را جلا می‌داد

اتفاقا مگر سفیهی دید

کان پری پای شیخ می‌مالید

رفت تا درگه اتابک سعد

تیز روتر ز سیر برق از رعد

گفت: ای پادشاه دین، فریاد!

پای خود شیخ دین به امرد داد

سعد زنگی، ز اعتقاد که داشت

در حق شیخ افترا انگاشت

کرد روزی مگر عیادت شیخ

دید حالی که بود عادت شیخ

دلبری دید، همچو بدر منیر

چیست در بر گرفته پای فقیر

چون اتابک به چشم خویش بدید

از حیا زیر لب همی خندید

بود نزدیک شیخ سوزنده

منقلی پر ز آتش آکنده

پای‌ها از کنار آن مهوش

چست در زد به منقل آتش

گفت: چشمم اگر چه حیران است

پای را پیش هر دو یکسان است

آتش از تن نصیب خود طلبد

سوزش مغز بی‌خرد طلبد

گل آتش به پیش ابراهیم

وز تجلی نسوخت جسم کلیم

نظر ما به چشم تو جانی است

میل دل را نتیجه روحانی است

نظری ، کز سر صفا آید

به طبیعت مگر نیالاید

گر تو را نیست با غمش کاری

دایما من مقیدم، باری

نیست کاری به آنم و اینم

صنع پروردگار می بینم[176]*

 

دفاع صوفیه از یکدیگر 

چنان‌ که ملاحظه شد امثال شمس تبریزی و عراقی از احمد غزالی دفاغ کرده و صورت پرستی او را توجیه عرفانی کرده ‌اند جامی هم در نَفَحات‌الانس به‌ دفاع برخاسته و می ‌نویسد: 

  «قال بعض الکبراء قُدّس اللهُ تعالی اسرارَهم نزد اهل و تحقیق و توحید این است که کامل آن کسی بود که جمال مطلق حق سبحانه در مظاهر کوّنی حسی مشاهده کند به‌ بصر همچنان که مشاهده می ‌کند در مظاهر روحانی به‌ بصیرت.   یُشاهَدونَ بالبَصیرة الجمالَ المطلق المعنوىّ بما یعاینون بالبصر الحسن المقیّد الصّورىّ.   

  و جمال با کمال حق سبحانه دو اعتبار دارد: یکی اطلاق که آن حقیقت جمال ذاتی است من حیث هی هی و عارف این جمال مطلق را در فدای فی الله سبحانه مشاهده تواند کرد.   و یکی دیگر مقیّد و آن از حکم تنزّل حاصل آید در مظاهر حسیه یا روحانیه.   پس عارف اگر حسن بیند چنین بیند و جمال را جمال حق داند متنڙل شده به مراتب کونیه.   و غیرعارف را که چنین نظر نباشد باید که به‌ خوبان ننگرد تا به‌ هاویه حیرت در نَمانَد... حُسن ظن بلکه صدق اعتقاد نسبت به‌ جماعتی از اکابر چون شیخ احمد غزالی و شیخ اوحدالدین کرمانی و شیخ فخرالدین عراقی قَدس الله تعالی اسرارهم که به مطالعه جمال مظاهر صوری اشتغال می ‌نموده ‌اند آن است که ایشان در آن صور مشاهده جمال مطلق حق سبحانه می ‌کرده ‌اند و به‌ صور حِسّی مقید نبوده ‌اند.  و اگر از بعضی کُبَراء نسبت به‌ ایشان انکاری واقع شده است مقصود از آن، آن بوده باشد که محجوبان آن را دستوری نسازند و قیاس حال خود بر حال ایشان نکنند و جاویدان در حضیض خذلان و اسفل السافلین طبیعت نمانند."[177]

 

لواط در شرع 

به طوری که از شرح لُمعه بر می آید لواط در شیعه مذموم و حد شرعی آن «قتل با شمشیر و احراق با آتش و رَجم با سنگ و انداختن از دیوار است»[178] اما در برخی از فِرَق اسلامی در مواردی جایز است.   چنان‌ که گفته ‌اند: 

و جائزٌ وطی غلام أمرَد      للرجل المسافر المجرد 

یعنی نزدیکی با غلام ساده ‌رو برای مرد مسافر بی ‌زن جایز است.   توضیح این‌ که مردان در سفر با غلامانی که به‌ همراه داشتند درمی‌ آویختند و ظاهرا این امر بسیار عادی و طبیعی بوده است.   اوحدی در جام جم به‌ مردان اندرز می دهد که در رفاه زن بکوشند زیرا خود همه گونه وسایل رفاه دارند: 

در سفر خواجه بی‌ غلامی نیست   بی می و نُقل و کاس و جامی نیست 

پیش خاتون جز آب و نان نبود     و آن چه اصل است در میان نبود 

تو که مردی نمی ‌کنی صبری         چە کنی بر زنان چنین جَبری؟ 

خواجه چون بی‌ غُلام دم نزند           زن پاکیزه نیز كم نزند[179] 

برخی از فقیهان سنی (سُبکی، طبقات الشافعیه، ج. ۳ ص. ۱۸) به‌ جواز عشق ورزیدن به مملوک فتوی داده بودند[180] 

ناصرخسرو در قصیده ای به مطلع:

ای کهن گشته تن و دیده بسی نعمت و ناز

روز ناز تو گذشته ‌است بدو نیز مناز[181]

گوید:

می جوشیده حلال است سوی صاحب رای[182]

شافعی گوید شطرنج مباح است بباز

صحبت کودکک ساده زنخ را مالک

نیز کرده‌است تو را رخصت و داده است جَواز

می و قیمار و لواطت به طریق سه امام

مر تو را هر سه حلال است، هلا سر بفراز!

اگر این دین خدای است و حق این است و صواب

نیست اندر همه عالم نه محال و نه مجاز

آنکه بر فسق تو را رخصت داده است و جواز

سوی من شاید اگر سرش بکوبی به جُواز

زین قبل ماند به یمگان در حجت پنهان

دل برآگنده زاندوه و غم و، تن به گداز

در این ابیات ناصرخسرو مدعی شده است (کذا!) که در مذهب مالک‌ بن انس (۱۷۹-۹۷ ه. ق.) وَطی اَمرَد جایز است. (کذا!)  

  آقای دکتر حلبی می ‌نویسند: «باید دانست که این مطلب در الْمَوَطًا امام مالک نیست و برادران مالکی نیز نمی پذیرند، هرچند میان فرقه ‌های دیگر اسلامی به‌ نام او شهرتی دارد»[183] اما به‌ هر حال این مطلب معروف است و جز ناصرخسرو دیگران هم گفته ‌اند.   چنانکه استاد دکتر محقق بعد از نقل شعر ناصرخسرو می ‌نویسد[184]: 

الشافعی من الأئمةِ قائلٌ                  اللعْبُ بالشطرنجِ غیرُ حرامِ

وأبو حنیفةَ قالَ وهو مصدَّقٌ              فیما یبلِّغُه منَ الأحكامِ

شُرْبُ المثلّثِ والمنصَّفِ جائزٌ             فاشربْ على طرَبٍ من الأیامِ

وأباحَ مالكٌ الفُقاعَ تطرّقاً                   وبه قوامُ الدینِ والإسلامِ

والحَبْرُ أحمدُ حلَّ جَلْدَ عمیرة              وبذاك یستغنى عن الأرحامِ

فاشربْ ولُط وازنِ وقامرْ واحتجِجْ         فی كل مسألةٍ بقول إمامِ"[185]

مرتضی راوندی می ‌نویسد: “به‌ نظر امام مالک یکی از ائمه اربعه اهل سنت و جماعت، اجرای حدٌ شرعی در مورد لواط با غلام مملوک لازم نیست: « أن الحد لا یلزم من یلوط بغلام مملوك » (طبقات الشافعیه سُبکی، ج ۰۳ ص.18)"[186] همین نویسنده از قول صاحب کتاب النقض (ص. ۶۴۱) آورده است: «شاهد بازی حرام است و همه پیران و زاهدان کنند.   وقتی فقهای اربعه با این اوضاع روبرو می ‌شدند ناچار بودند فتوایی بدهند که نه سیخ بسوزد نه کباب، لذا برخی،[187] غلام غیرمملوک را منع و غلام مملوک را تجویز کرده ‌اند»[188] 

معنی حدیث اَمرَد 

در کتب صوفیه حدیث عجیبی است که به ‌انحاء مختلف روایت شده است از جمله: رایتُ ربی لیلة المعراج على صورُ شاب اَمرَد (خدای خود را در شب معراج به‌ صورت جوان اَمرَدی دیدم).   ظاهرا مقصود جمال الهی است و حدیث ناظر است به‌ روایت الله جمیل و یحب الجمال و مذهب جمال‌پرستان که معتقد بودند خدا را باید در جمال خوبرویان جست.  عین‌القضاه همدانی در نامه‌ ها[189] خطاب به ‌یکی از یاران می ‌نویسد: 

«اگر کسی از ینزل‌الله کل لیلة، و رایتُ رَبّی فی صورةِ اَمرَد در ضلالت افتاد؛ مصطفی را صَلعَم - از آن چه؟  و اگر کسی این مذاهب فاسده که از این احادیث بادید آمده است، وا دهد، عوام ابله را وا داده بُوَد نه خبر مصطفی... از این ‌که رایتُ ربی‌الله فی احسن صورة امرد قومی با دید آمده ‌اند که جمال می پرستند و پندارم که مذهب این قوم به اصفهان شنیده باشی، چه گویی؟! اگر کسی مذهب ایشان وا دهد رایتُ ربی فی احسن صوری امرد وا داده بُودَ؟» 

تجسم خدا 

  اگر بخواهیم به داستان ‌هایی نظیر داستان‌هایی که گذشت با ایمان عرفانی نگاه کنیم باید چنین توجیهی داشته باشیم که دیدن خوبرویان همان مشاهده جمال الهی است، چنان‌ که در صفحات قبل اشاره شد.   به نظر من این عقیده را می ‌توان به‌ این باور کهن اساطیری مربوط کرد که خدایان گاهی به‌ صورت آدمی متجَسِّم شده و به زمین می ‌آیند.   مثلاً در اساطیر هندوان ویشنو یکی از خدایان سه ‌گانه است که برای نجات مردم از شر سلطان جابر به‌ صورت کریشنا تجسّد یافته و به زمین می ‌آید.   کریشنا هشتمین تجسُّد ویشنوست و به‌ حدّی زیبا بود که دختران شبان‌ها شوهران خود را رها می ‌کردند و شیفته ‌وار با او در نور ماهتاب مشغول رقص می ‌شدند.   بدین ترتیب اگر واقعاً عراقی هیچ نظر سوء به آن پسرکفشگر نداشته است لابد در اعماق ضمیر خود  می ‌پنداشته است که حق را می ‌بیند و لذا حق دارد که می‌ گوید: «ما را مُنقاد او می ‌باید بود، بروی حکم نتوانیم کرد!».   به صوفیانی که آشکارا اعتقاد اشتند که خدا در تن آدمی حلول می ‌کند، حلولی می‌ گفتند هِجویری در مورد «النظر فى الاحداث» می ‌نویسد: 

  «در جمله نظاره کردن اندر اَحداث و صحبت با ایشان محظوریست و مُجَوِز آن کافر.   و هر اثر که اندرین آرند بطالت و جهالت بود.   و من دیدم از جُهّال گروهی به تهمت آن با اهل این طریقت منکر شدند.   و من دیدم که از آن مذهبی ساختند و مشایخ به جمله مر این را آفت دانسته ‌اند و این اثر از حلولیان مانده است لعنتهم ‌الله اندر میان اولیای خدای و متصوف».[190]

  چنان‌ که قبلا گذشت ابوحُلمان دمشقی هم از حلولیان بود.   

 

صوفیان متأخر

صوفیان متأخر هم کم و بیش همین سنت را حفظ کردند برخی از آنان تن به‌ ازدواج هم در نمی دادند و اساسا نسبت به زن نظر منفی داشتند.   دولتشاه در تذکره خود در مورد فخرالد ین اوحد مستوفی [سبزواری] که به حکمت و تصوف معروف بوده است می نویسد:

 ”خواجه اوحد را جمعی مصاحبان به‌ تأهل دلالت می ‌کردند.   و در معذرت یکی از ایشان این قطعه می‌فرماید: 

همدمی می گفت با اوحد در اثنای سخن

کای تو آگاه از رموز چرخ و راز آسمان

مریمِ طبع گهرزایت چرا کرده است قطع

چون مسیحا رشته ی پیوند از وصل زنان؟

مرد را هرگز نگیرد چهره ی دولت فروغ

تا به نور زن نپیوندد چراغ خانمان

گفتمش ای یار نیکوخواه می دانم یقین

کز نکوخواهان نمی شاید به جز نیکی گمان

وصل زن هر چند باشد پیش مرد کامجوی

روح و راحت را کفیل و عیش و عشرت را ضمان

لیک با او شمع صحبت درنمی گیرد از آنک

من سخن از آسمان می گویم او از ریسمان!»[191] 

  نسیمی شاعر از پیروان فضل الله استرآبادی را که از همین سخنان صوفیانه از 

قبیل مشاهده جمال مطلق در مقیّد می‌ گفت در سال ۸۳۷ [ه. ق.] در حلب به‌ جرم شاهد بازی [!] پوست کندند.[192] 

صوفیان مخالف 

  چنان که اشاره شد صوفیانی هم بوده ‌اند که شاهد بازی را نمی پسندیده ‌اند.   مولانا در دفتر دوم مثنوی ابیاتی دارد در این معنی که زیبایی در بشر عاریتی است و لذا چون معشوق پیر می‌ شود و زیبایی خود را از دست می ‌دهد، محبت عاشقان هم فروکش می ‌کند، لذا باید عاشق سرچشمه زیبایی (خدا) بود[193]: 

چون زر اندود است خوبی در بشر     ورنه چون شد شاهد تو، پیر خر 

چون فرشته بود همچون دیو شد         کان ملاحت اندرو عاریه بُد 

اندک اندک می ستاند[194] آن جمال      اندک‌اندک خشک می ‌گردد نهال 

  استاد فروزانفر در ضمن توضیح این ابیات می ‌نویسد: «گمان می رود که این ابیات انتقاد است از کسانی که شاهد بازی پیش گرفته و می‌ گفته ‌اند که ما در پرستش صورت نظر بر صانع داریم نه بر مصنوع و پیوسته با زیبارویان معاشرت داشته و آن را سبب کمال نفس می‌ دانسته‌ اند.   و این عقیده از قرن سوم در میانه صوفیان پدید آمده و تا روزگار مولوی عده ای بدان معتقد بوده ‌اند از قبیل احمد غزالی و اوحدالدین کرمانی و فخرالدین عراقی.   و بزرگان صوفیه[195] این فکر را زاده تنگی ‌نظر و کدورت مشرب شمرده ‌اند و این گروه را که بی ‌پروا و آشکار بر این روش سیر می ‌کرده ‌اند به‌ دلیل عقل و نقل و شواهد طریقت رد نموده ‌اند از آن جمله شیخ ‌الاسلام احمد جام در کتاب انیس التابئین و سعدی در باب هفتم از بوستان و شمس الدین تبریزی و مولانا جلال ‌الدین هم از این اندیشه فاسد دوری جسته و اوحدالدین کرمانی را نکوهش فرموده ‌اند»[196]

  صوفیان مخالف شاهد بازی را می توان به‌ دو دسته تقسیم کرد گروهی که با اعتقاد به‌ اصول صوفیانه ای که گذشت صور جمیله را مربوط به زن می ‌دانستند و گروهی که اصولاً این پندارها وکردارها را کفر و بدعت می ‌شمردند.   چون بحث ما در این رساله از تصوف نیست وارد این جزئیات نمی‌شویم و به‌ صورت کلی از چند تن از صوفیانی که اَمرَد بازی را نمی پسندیده اند یاد می‌کنیم.   

محمد غزالی 

 محمد غرالی از بزرگان صوفیه در قرن ششم عقیده داشت که اگر نظربازی در حکم مشاهده گل و گیاه باشد که فقط حظٌّ روحی است و در آن شائبه سود و امیال جسمانی نیست ایرادی ندارد والاً معصیت است.   در کیمیای سعادت می ‌نویسد: 

  «و اگر چشم از کودکان نیکوروی نگاه نتواند داشت، این آفت عظیم تر، که این خود حلال بنتوان کرد.   و هر که اندر وی شهوتی حرکت کند که اندر امردی نِگَرَد و از آن راحتی یابد نگریستن بروی حرام است.   مگر جنس آن راحت چنان بُوَد که از دیدار سبزی و شکوفه و نقش‌های نیکو یابد که آن زیان ندارد و نشان این آن بُوَد که اندر وی تقاضای نزدیکی نباشد که شکوفه  و گل اگرچه نیکو بود،   تقاضای بوسه دادن و برماسیدن [= لمس کردن] برآن نباشد.   و چون این تفاضا پدیدار آمد این نشان شهوت است و اوّل قدم لواطة است.   یکی از مشایخ(ره) می‌ گوید که برمرید از شیر خشمگین که در وی اوفتد چنان نترسم که از غلام اَمرَد". [197]

 

سهروردی 

شیخ شهاب ‌الدین ابوحفص عمر سهروردی (متوفی 632) از صوفیان بزرگ هم مخالف شاهد بازی است.   سهروردی استاد سعدی بود.   چنان که در بوستان گوید: 

  مرا شیخ دانای مرشد شهاب          دو اندرز فرمود برروی آب 

یکی آن که در جمع بدبین مباش     دگر آن که در نفس خودبین مباش 

معروف ترین کتاب او عوارف المعارف است که در آن به‌ تمام جوانب زندگی صوفیان اشاره کرده است از جمله در موضوع مورد بحث می ‌نویسد: 

  «هر طالِب حضرت جلال و طایِف کعبه وصال که هم‌ چنین از جامه رعونت و 

طبیعت عاری باشد و آینه دل را خالی و پاک از برای جمال لایزالی کرده باشد شاید که زن خواهد و اگر نه مشاهده جمال صورتی روح را محجوب گرداند از قرب حضرت احدیّت و ابواب فتوحات غیبی و واردات سری بر او مُنسد گرداند.

    این حال جماعتی است که ناظر جمالی باشند که شارع - صلعم - رخصت فرموده و مجالست ایشان به‌ سبب ترویح مباح گردانیده، چگونه باشد حال قومی که نظر کردن به‌ شاهد مباح دارند و دعوی کنند که ما ناظر قدرت حق سبحانه و تعالی ‌ایم.   شیخ - رَحِمَهُ - گفت: این اِباحَت محض است و شهوت ‌پرستی صِرف.   و از غایت بحث و استکشاف به تجربیت این حال محقق شده است که نظر کردن به‌ شاهد کف شراب شهوت است بلکه خود اصل شهوت است.   مرید صادق باید که از صحبت این طایفه که نظر را مباح دارند احتراز کند و در استحفاظ عادت معهود و سیرت محمود سالکان مناهج عبودیّت و مُرتَقیان معارج الوهیت سعی نماید و آثار ایشان به مقتدای خود سازد که ایشان گفته ‌اند: مَورُ الفاحشة بقلب العارف كَیفعْل الفاعلین بها.  یعنی گذشتن فعل بد برخاطر عارف، برمقام و حال او، همان تأثیر کند که فعل فاحشه به‌ فاعل آن.»[198]

 

احمد جام 

احمد جام نامقی معروف به‌ ژنده ‌پیل (متوفی ۵۳۶) هم مخالف شاهد بازی بود و در انس التائبین می ‌نویسد: “آن چیست که هر کس امردی با خویشتن می‌ برند که این شاهد ماست! ما را امردی می ‌باید نیکوروی و پاکیزه تا ما در وی می ‌نگریم تا ما را خدای عزوجل در دل فراموش نشود و ما از آن ‌جا به خدای راه بریم...   خواجه[199] ‏ متابع هوی است و لواطه دوست می ‌دارد.   نمی تواند گفت که لوطی ‌گری حق است می‌ گوید شاهد بازی می‌ کنم تا از آن‌ جا به ‌خدای عز و جل راه برم».[200]   احمد جام برعکس میلی بیمارگونه به زنان داشت.   در مقامات ژنده ‌پیل (ص 210) آمده است: “در آخر عمر پیوسته زنان می خواستی تا ۳۹ پسر از وی در وجود آمد و سه دختر” 

 

بهاء ولد 

بهاء ولد پدر مولانا در گفتارهای خود که به معارف بهاء ولد معروف است با لواطه مخالفت کرده است در مناقب العارفین افلاکی آمده است که چون به بهاء ولد پیشنهاد کردند که در دمشق بماند گفت: «سلاطین و امرای این دیار اغلب به‌ فساد و لواط مشغولند.   نشاید در این مقام مقیم بودن.»[201] 

 

شمس تبربزی 

شمس تبریزی هر چند به‌ نحوی شاهد بازی احمد غزالی را توجیه می ‌کند اما آشکارا شاهد بازی اوحدالدین کرمانی را منکر است.  در مورد او به طور کلی می توان گفت که مخالف اصولی چون المجاز قنطرة الحقیقه نیست اما گویا معتقد است که جمال را نزد زنان باید جست نه امردان.   

«شاهدی بجو تا عاشق شوی و اگر عاشق تمام نشده‌ای به‌ این شاهد، شاهد دیگر، جمال‌ها در زیر چادر بسیارست.   هست دگر دلربا که بنده شوی».[202] 

  در مقالات شمس اشاره‌های متعددی به امرد بازی است، داستان زیر جنبه مطایبه (به‌ قول امروزیان جوک) دارد: 

«اصلی است که هر که را دل‌ تنگ بود ک*نَش فراخ بود و هرکه را دل فراخ بود ک*نش تنگ بود...   یکی دعوی پیغامبری می ‌کرد بر پادشاهش بردند.   گفت معجزه؟ گفت آنچه خواهی...   

اکنون به حضور پادشاه ترکان تنگ ‌چشم صف کشیده و روز قلب زمستانه می‌ گوید این ساعت خیار تر و تازه بیاری و این غلام را چشم‌هایش فراخ کنی، بی آن که خللی در چشم او درآید...   گفت خیار تر و تازه نیست...   و چشم این غلام را فراخ نتوانم کردن.   اما ک*نَش را فراخ کنم چندان که خواهی.“[203]

 

مولانا 

    مولانا به‌ تبعیت مرادش شمس تبریزی و پدرش بهاءولد نظر خوشی نسبت به‌ شاهد بازی ندارد و آن را بهانه صوفیان برای مکروهات می ‌داند یا می‌ گوید که بدین وسیله به ‌دام می‌افتند و جمال زیبا رویان باعث گمراهی مشایخ می‌ شود.   چنان که در دفتر اول گوید:

     آن خیالاتی که دام اولیاست        عکس مه ‌رویان بستان خداست

   در مثنوی انعکاس این ناهنجاری اجتماعی را می ‌توان دید و به خوبی پیداست که غالب صوفیان به‌ این عادت مذموم گرایش داشتند: 

هست صوفی آن که شد صَفوّت ‌طلب   ‏ نه از لباس صوف و خیاطی و دَب 

صوفی ای گثسته به ‌پیش این لئام        الخِیاطه و اللِواطه والسلام[204] 

 در زمان مولانا شاهد بازی به‌ شدت در خانقاه‌ ها رواج داشت و حتی برخی از مشایخ خود مفعول بودند به طوری که در زبان صوفیان مراد از علة المشایخ (بیماری مشایخ) همین مفعولیت است: 

 «روزی از حضرت مولانا سئوال کردم که علّت مشایخ که در افواه مردم گفته می شود کدام است؟ عجبا آن علت در ظاهر است و یا در باطن؟ فرمود که حاشا از 

مشایخ که در ایشان چنان علّت بد باشد اما کسانی که به‌ سبب جرأت باطن و بی ‌باکی ظاهر مردود طریقت گردند عاقبة بدان علّت مبتلا شدند.[205] 

 در زمان مولانا شیخی بود موسوم به‌ شیخ ناصرالدین که کتابی هم نوشته بود و ظاهرا در ردیف صدالدین قونوی بود و مریدان بسیار داشت.   این شیخ شاهد باز که نخست فاعل بود به‌ سبب نفرین مولانا (چون به مولانا اعتقادی نداشت) مفعول شد و به علة المشایخ گرفتار آمد: 

 «در زمان مولانا شیخی بود صاحب قبول و ذوفنون و او را مشهور شیخ ناصرالدین گفتندی صاحب تبصره و با شیخ صدرالدین در جمع علوم یکایک زدی و مریدان معتبر داشت».[206] 

 این شیخ در حق مولانا اعتقادی نداشت لذا مولانا او را نفرین کرد و گفت: «ای حیز بی تمییز...   خود همان بود از حَیْز مردی بیرون آمده حیز شد...   عاقبة الامر چنان شد که دَبابان را پنهان چیزکی می داد تا او را در کار آرند و مفعول ما یُراد شد و آن بود که در شهر قونیه به‌ عِلَّت مشایخ مشهور گشت و بعضی از رنود و بی ‌باکانِ نا پاکان گرد او می ‌گشتند و از او چیزها می‌ بردند.»[207] 

  در مثنوی حکایاتی در باب لواط آمده که جنبه تمثیل دارد و مولانا از آن‌ها معانی ظریفی اراده کرده است.   

                    حکایت آن مخنث و پرسیدن لوطی ازو در

                   حالت لواطه کی این خنجر از بهر چیست؟ گفت

                  از برای آنک هر کی با من بد اندیشد اشکمش

                  بشکافم لوطی بر سر او آمد شد می ‌کرد و

                می ‌گفت الحمدلله کی من بد نمی‌اندیشم با تو

     کَنده‌ای را لوطیی در خانه برد      سرنگون افکندش و در وی فشرد

     بر میانش خنجری دید آن لعین       پس بگفتش بر میانت چیست این

    گفت آنک با من اَر یک بَدمَنش     بد بیندیشد بدرم اشکمش

   گفت لوطی حمدُ لِله را که من      بد نه اندیشیده‌ام با تو به فن!

                                                     دفتر پنجم، ب 2500-2497 

               ترسیدن کودک ازآن شخص صاحب جئه و گفتن 

              آن شخص که ای کودک مترس که من نامردم 

    کِنگِ زَفتی کودکی را یافت فرد           زرد شد کودک ز بیم قصد مرد 

    گفت ایمن باش ای زیبای من             که تو خواهی بود بربالای من! 

   من اگر هولم مُخنث دان مرا           همچو اشتر برنشین می ‌ران مرا 

                                                     دفتر دوم، 3157-3155

                   حکایت آن دو برادن یکی کوسه و یکی اَمرَد، در

                  در عَزَب خانه ای[208]خفتند شبی اتفاقاً امرد خشت‌ها 

                  برمقعد خود انبار کرد، عأقبت دباب دَب آورد و 

                 آن خشت ها را به حیله و نرمی از پس او برداشت...                                           

 

      امردی و کوسه‌ای در انجمن          آمدند و مجمعی بد در وطن

     مشتغل ماندند قوم مُنتَجَب              روز رفت و شد زمانه ثلث شب

    زان عزب‌خانه نرفتند آن دو کس     هم بخفتند آن سو از بیم عسس

   کوسه را بد بر زنخدان چار مو       لیک هم ‌چون ماه بَدرَش بود رو

 کودک امرد به صورت بود زشت      هم نهاد اندر پس *ون بیست خِشت

  لوطیی دَب بُرد شب در اَنبُهی         خِشتها را نقل کرد آن مُشتهی

دست چون بر وی زد او از جا بجست  گفت هی تو کیستی ای سگ‌پرست

گفت این سی خشت چون انباشتی        گفت تو سی خشت چون بر داشتی؟

کودک بیمارم و از ضعف خود            کردم اینجا احتیاط و مُرتَقَد

گفت اگر داری ز رنجوری تَفی          چون نرفتی جانب دار الشفا

یا به خانهٔ یک طبیبی مشفقی          که گشادی از سَقامت مُغلَقی

گفت آخر من کجا دانم شدن            که به رجا می‌روم من ممتحن

چون تو زندیقی پلیدی ملحدی         می بر آرد سر به پیشم چون دَدی

خانقاهی که بود بهتر مکان          من ندیدم یک دمی در وی امان

رو به من آرند مشتی حَمزه‌خوار    چشم‌ها پر نطفه کف خایه ‌فشار

وانک ناموسیست خود از زیر زیر   غمزه دزدد می‌دهد مالش به *یر

خانقه چون این بود بازار عام      چون بود خر گله و دیوان خام

خر کجا ناموس و تقوی از کجا     خر چه داند خشیت و خوف و رجا

عقل باشد آمنی و عدل‌جو           بر زن و بر مرد اما عقل کو

ور گریزم من روم سوی زنان     هم‌چو یوسف افتم اندر افتتان

نه ز مردان چاره دارم نه از زنان    چون کنم که نی ازینم نه از آن

بعد از آن کودک به کوسه بنگریست   گفت او با آن دو مو از غم بَریست

بر زنخ سه چار مو بهر نمون         بهتر از سی خشت گرداگرد *ون!

                                               دفتر ششم ابیات 3843 به بعد 

مخالفان دیگر 

مخالفان شاهد بازی همین چند نفری نیستند که ذکر کردیم.   اما قشیری و کسان دیگری را هم می ‌توان نام برد.   از آنجا که نجم رازی در مرصادالعباد هیچ اشاره ای به‌ این مطلب ندارد می ‌توان حدس زد که او نیز از مخالفان باشد.  و شاید برخورد سرد او با اوحدالدین کرمانی که دوازده سال از نجم رازی بزرگتر بود و به ملاقات او رفته بود نیز به‌ سبب شاهد بازی اوحدالدین باشد.   لحن اوحدی مراغی در جام‌ جم به ‌نحوی است که به نظر می رسد مخالف شاهد بازی است مثلاً «در تحریض برمحافظت فرزندان از شر ناپاکان» گوید: 

ساده ‌رُخ نزد آن که خویشش نیست    شب چرا می رود که ریشش نیست 

کودک خویش را برهنه در آب        چه کنی پیش بنگیان خراب 

هَر که او را دُرُست باشَد پَس         نَرَوَد دَر قَفایِ کودکِ كَس[209] 

یا «در آداب می خوردن» گوید: 

گر خوری می به‌خانه دگران       برحریفان مباش سرد و گران 

چشم در شاهد حریف مکن         هزل با مردم شریف مکن[210]

اما گویا این ظاهر قضیه است زیرا در غزلیات مکرراً از معشوق مذکر سخن گفته است و حتّی سه غزل با ردیف "ای پسر" دارد: 

    زلف مشکینت چو دام است ای پسر     عارضت ماه تمام است ای پسر 

    تا بود بردیگری وصلت حلال            برمن آسایش حرام است ای پسر 

    عالمی را بنده خود کرده‌ای            اوحدی نیزت غلام است ای پسر[211]

  اما شدید ترین انتقاد ها در این زمینه از ابن جوزی است و تلبیس ابلیس تصویر گویایی از این فساد را که گریبانگیر عرفا و علما و رجال دیگر بوده است به‌ دست می دهد.   

تلبیس ابلیس ابن جوزی 

  از عبارات آخر غزالی که از زبان شیخی نقل کرده است[212] می توان استنباط کرد که لواط تا چه حد در میان ارباب تصوّف رواج داشته است.   یکی از دلایل متعدد آن این است که مریدان در خانقاه مجتمع بودند و همان جا زندگی می ‌کردند و شب و روز خود را در حجره‌های خانقاه زیر نظر شیخ سپری می ‌کردند و در چنین مکان‌هایی امکان وقوع این گونه افعال زیاد است.   

   یکی از اسناد مهم در این باب مطالبی است که ابوالفرج ابن‌ جوزی (متوفی ۵2۹۷) از وعاظ معروف قرن ششم در کتاب تلبیس آورده است.   او در این کتاب مفاسدی را که گریبانگیر عالمان و حاکمان و شاهان و زاهدان و صوفیان و امثال ایشان است برشمرده است و از جمله مفاسد صوفیان از قبیل سوءعقیده و ترک مال و اکل و شرب و سماع و رقص و وجد و غیره را برمی ‌شمارد تا به شاهد بازی ایشان می رسد که موضوع مورد بحث ماست.   اینک به‌ جهت اهمیت بحث این بخش از نوشته او را به‌ ترجمهٌ آقای علیرضا ذ کاوتی قراگزلو نقل می‌کنیم: 

  «تلییس ابلیس برصوفیان در مصاحبت با نوجوانان: 

بدان که بیشتر صوفیان برخویش، طریق نظر برزنان بیگانه را بسته ‌اند.  و از نکاح به عبادت پرداخته‌ اند و مصاحبت نوجوانان با ایشان از راه ارادت و آموختن پارسایی اتفاق افتاده.  و ابلیس صوفیان را به‌ تدریج به نوجوانان مایل ساخته است.   و آن هفت صورت دارد: 

  قسم اوّل: پلید ترین صوفی نمایان‌ اند که به‌ حلول معتقدند و گویند خداوند اجسامی برگزیده و با صفات ربوبیت در آن‌ها حلول کرده.   بعضیشان برآن رفته ‌اند که خداوند در زنان زیبا حلول کرده است.   بعضی صوفیه گفتند ما خدا را در همین دنیا می ‌بینیم و می‌ شود که در صفت آدمی باشد.  نه تنها آدمی زیبا، مدّعی‌اند حتّی أو را در صورت غلامی سیاه نیز دیده ‌اند.   

قسم دوّم: لباس متصوفه را پوشیده ‌اند و قصد فسق دارند.   

قسم سوم: آنان هستند که نظر به‌ روی خوب را مباح دانند.   ابوعبدالرحمن سلمی در آخر کتاب سنن‌الصوفیه رقص و غنا و نظر به‌ روی خوب را جزء رخصت‌های صوفیه می ‌شمارد و روایتی می آورد از پیغمبر(ص) که: اُطلبوا الخیر عِندَ حِسان الوجوه [خیر را نزد نکورویان طلب کنید] و نیز روایتی دیگر از پیغمبر(ص) که: ثلاثه تجلواالبصر: النظر الى الخضرة و النظر الى الماء و النظر الى الوجه الحسن [سه چیز به چشم جلا می ‌دهد: نظر به‌ سبزی، نظر به آب و نظر به‌ صورت زیبا] که این دو حدیث اصلی ندارند و از پیغمبر(ص) نیست.   مخصوصاً حدیث دوم را داستانی است.   از ابوالبختری (وهب ‌بن وهب) نقل است که من نرد هارون‌الرشید می ‌رفتم و پسرش قاسم پیش او بود و من در او زیاد می‌ نگریستم.   یک روز رشید گفت می ‌بینم که خیلی به ‌قاسم نگاه می ‌کنی می‌ خواهی او را خاص خود کنی با تو تنها باشد؟! 

گفتم یا امیرالمومنین به خدا پناه می‌ برم از این تهمت ناواردی که برمن می زنی خیره شدنم در او از آن بابت است که جعفرصادق(ع) از پدرانش تا علی(ع) و او از پیغمبر(ص) روایت می ‌کند که: سه چیز برنور چشم می‌افزاید، نگریستن در سبزه؛ نگریستن در آب روان و نگریستن در روی خوب.   مؤلف  گوید این حدیت مجعول است و علما بالاجماع ابوالبختری را دروغ ساز و جعال می ‌دانند.  بعید هم نیست که ابوعبدالرحمن سلمی از نظر به ‌روی خوب، نگاه به‌ همسر یا کنیز خود شخص را مراد کرده باشد.   امّا چون به طور مطلق به کار برده جای بدگمانی هست.   شیخ ما محمد بن ناصر حافظ (= محدّث) گفت که ابن طاهر مقدسی کتابی در جواز نظر بر پسران اَمرَد تصنیف کرده است.   مؤلف  گوید: به نظر فقها هرکس با نگریستن به‌ امردان شهوتش تحریک شود نگاهش حرام است.  و هر انسانی مدّعی شود که با نظر به‌ امرد زیبا شهوتش نمی ‌جُنبد دروغگوست[213].   امّا این که نظر بر پسران به طور مطلق مباح گردیده از این روست که در تحریم آن مشکلات فراوان به‌ وجود می ‌آید.  از باب «رَفعِ حَرَج» منع نکرده ‌اند.  امّا زیاد نگریستن نشانه عمل کردن به مقتضای هوس است.   

قسم چهارم: بعضی گویند ما به نظر شهوت نمی ‌نگریم بلکه می ‌خواهیم عبرت بگیریم، لذا نگاه برای ما زیان ‌بخش نیست.   مؤلف  گوید: این حرفی است نشدنی زیرا طبایع یکسان است...  از ابوالنصرغنوی[!] عابد نقل است که نگاهش به‌ پسر خوشگلی افتاد و براو خیره ماند و بدو نزدیک شده گفت تو را به خدای سمیع و عز رفیع و سلطان منیعش سوگند می ‌دهم که بگذار چشمم از نگاه به‌ تو سیراب شود! پسر اندکی ایستاد و خواست راه بیفتد.   عابد گفت ترا به خدای حکیم مجید کریم مبدی، معید قسم می‌ دهم که بایست! پسر ایستاد و عابد مدتی طولانی در او نگریست.   و پسر خواست راه بیفتد عابد گفت تو را به خدای بی ‌نظیر لطیف خبیر سمیع بصیر قسم می ‌دهم که بایست! پسر ایستاد.   عابد پیش رفت و نگاهی دیگر به او کرد و سرش را پائین انداخت و آن پسر راه افتاد و رفت.  عابد پس از مدت طولانی سر بالا کرد و در حالی که می ‌گریست گفت نظر به‌ این چهره مرا به‌ یاد «وجه‌ الله» که اجل از تشبیه است می‌اندازد، امیدوارم که با کوشش در راه رضای او و جنگ با دشمنان و یاری کردن به‌ دوستانش شایسته آن شوم که به‌ وجه کریم او نظر بیندازم و به خدا راضیم بلکه شایقم که جاودانه در آتشم بیفکند و چشمم بر رویش باشد.  این بگفت و بیهوش شد.  و از حِبر نساج [!] نقل است که همراه محارب‌ بن حسان صوفی در مجسد خیف بودیم در حال احرام پسر زیبا رویی از اهل مغرب نزد ما آمد، محارب را دیدم براو بد خیره شده است.   بعد از آن که پسر رفت به محارب گفت در ماه حرام و شهر حرام و مشعر حرام به حال احرام آن نگاه حرام تو به آن پسر چه بود؟ گفت ای هرزه ‌دل هرزه‌ نگاه نمی ‌دانی که سه چیز مرا از درافتادن به‌ دام ابلیس بازمی‌ دارد و آن ایمانی نهانی است و عفّت مسلمانی و شرم از خدای تعالی که مرا می ‌نگرد.   این بگفت و از هوش رفت به طوری که مردم به‌ دور ما جمع شدند.   مؤلف  گوید جهل آن عابد اول را بنگرید که چگونه به‌ لفظ تنزیهی است و در نهان تشبیهی.  و حماقت این دومی را ببینید که خیال کرده گناه فقط در عمل زشت است.  نمی ‌داند که نظر شهوت حرام است.  یکی از علما از قول پسر بی ‌ریشی برای من نقل کرد که فلان صوفی عاشق به من گفته: پسرجان ببین خدا چه نظر لطفی به تو دارد که نیاز و حاجت مرا به‌ تو حواله کرده! و نیز آورده ‌اند که جمعی از صوفیان براحمد غزالی وارد شدند.   پسری نزد او بود و گلی.  گاه به گل می ‌نگریست و گاه به‌ آن پسر.  آن جمع وقتی نشستند یکیشان گفت: شاید ما شما را مکرر کردیم (مزاحم شدیم).   احمد غزالی گفت: آری والّه! همگی از آن کلام وجد نمودند وبا هم صیحه کشیدند! 

به‌ صوفی ای [214] نوشتند که تو فلان غلام ترکت را دوست داری، غلام را فراخواند و نزد نامه ‌رسان وسط دو ابرویش را بوسید و گفت این هم جواب نامه! مؤلف گوید: من از دریدگی و بی حیایی این شخص عجب ندارم از آن چارپایان حاضر در مجلس در شگفتم که چگونه بر او انکار ننمودند.   آری حرارت شریعت در دل بسیاری از مردم سرد شده است.   ابوطیب طبری گوید این طایفه نظر کردن بر امردان و استفاده از زیور و جامه‌ های رنگین را برسماع افزوده ‌اند از آنرو که به خوش خوراکی روی آورده ‌اند اگر کم بخورند به‌ سماع و نظر کشیده نمی ‌شوند.   ابن‌عقیل گوید هر کس مدّعی شود که من با نگریستن به‌ صورت‌ های زیبا از انحراف باکی ندارم، قابل قبول نیست چرا که قرآن خلاف آن را گفته: قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ [ذلِكَ أَزْكى‌ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما یصْنَعُونَ] [سوره نور، آیه ۳۰] و نیز فرموده است: أَفَلا ینْظُرُونَ إِلَى الإِبِلِ كَیفَ خُلِقَتْ وَإِلَى السَّمَاءِ كَیفَ رُفِعَتْ وَإِلَى الْجِبَالِ كَیفَ نُصِبَتْ (سوره غاشیه آیه 17) که معلوم دارد نظر کردن تنها بر چیزهایی که شهوت‌انگیز نیست برای عبرت گرفتن جایز است تا به‌ فتنه در نیفتند...   

قسم پنجم: گروهی هستند که با پسران بی ‌ریش معاشرت می ‌کنند و خود را از کار زشت نگه می‌دارند و این را نوعی مجاهده می ‌پندارند و نمی ‌دانند که همان مصاحبت و نگاهشان هم گناه است.  از ابوکمیت اندلسی! که جهانگرد بود نقل است که عجیب ترین حالی که از صوفیه دیدم این است: مردی بود مهرجان نام که اصلا مجوسی بود، مسلمان شده و صوفی گردیده بود.   پسر زیبایی همراه داشت که هیچگاه از او جدا نمی ‌شد.   شب‌ها نمازش را می خواند و نزد آن پسر می ‌خوابید.   پس از ساعتی با اضطراب برمی خاست و باز به‌ نماز می ‌ایستاد تا آنجا که خسته می ‌شد و باز نزد آن پسر می ‌خوابید و چند بار این کار تکرار می ‌شد.   وقتی سپیده می ‌زد دست به آسمان بلند می ‌کرد و می‌ گفت: خدایا تو می ‌دانی که امشب برمن سلامت گذشت و کار زشتی نکردم و کرام‌الکاتبین معصیتی از من ننوشتند حال آن که چیزی در دل دارم که اگر برکوه بار کنند کوه شکافته می‌ شود...   سپس می‌ گفت: ای شب گواه باش که خوف خدا مرا از دست یازیدن به‌ حرام بازداشت.   آنگاه می‌ گفت خدایا تویی که من و این پسر را به پرهیزکاری هم‌ صحبت شب و روز کرده‌ای در بهشت هم ما را با هم محشورکن.   راوی گوید مدت‌ها با او بودم و همین کار تکرار می ‌شد.  روزی که خواستم از او جدا شوم پرسیدم داستان چیست؟ گفت: بدان‌ که من با دلم چنان مدارا می‌ کنم که هر شاهی با رعیت چنان مدارا کند خدایش می ‌آمرزد.   گفتم چه انگیزه ای داری با این پسر همراه باشی که می ترسی با وی به گناه درافتی؟[215] 

ابوحمزه صوفی گوید که در بیت ‌المقدس جوانی صوفی دیدم که نوجوانی همراه داشت.   آن صوفی مُرد و نوجوان را می ‌دیدم که از اندوه صوفی پوستی و استخوانی بیش از وی نمانده بود.   روزی پرسیدمش گویا از غم دوستت هرگز تسلی نخواهی یافت؟ گفت چگونه از غم مردی تسلی یابم که در طول صحبت و خلوت شب و روزش با من به گناهی دچار نشد و مرا نیز همیشه از گناه بازمی‌داشت.   مؤلف  گوید: ابلیس می داند که اینان به کار زشت تن نمی‌ دهند لذا نخست از ایشان به‌ نگاه و صحبت و خلوت راضی می‌ شود و اگر به‌ همین حال باشند و از کار زشت دیگر بازمانند همین کلنجار رفتن بیهوده‌شان با نفس، آنان را از یاد خدا به غیر خدا مشغول داشته است...   و از اینان کسانی هستند که آخر کار به‌ آن عمل زشت هم تمایل می ‌یابند و در این موقع از همنشینی پسران جوان پرهیز می ‌کنند.   از ابوحمزه نقل است که محمد بن علاء دمشقی را که پیشرو صوفیان بود با پسری خوبروی می ‌دیدم.   مدتی گذشت دیدم جدایی گزیده است.   پرسیدم آن جوان را که بدو دلبسته و پیوسته بودی چه کردی؟ گفت بی‌ آنکه نفرت و ملالی یابم از او جدایی گزیدم.   پرسیدم چرا؟ گفت دیدم در خلوت مرا به کاری فرامی خواند که با آن از چشم خدا بیفتم.   لذا هجران بر وصل گزیدم تا در فتنه نیفتم و هلاک نشوم.   از امیه بن صامت صوفی! نقل است که چون به پسر زیبایی می‌ نگریست این آیه را می خواند: وَ هُوَ مَعَکُمْ أَینَ ما کُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ[سوره حدید، آیه ۴] و استغفار می ‌کرد و آن ‌قدر می‌گریست که نزدیک بود بمیرد و در میان گریه می‌ گفت ای چشم تو را با گریستن از بلا محفوظ می ‌دارم.   و نیز از ابوحمزه نقل است که عبدالله‌ بن موسی از پیشروان صوفیه در بازار نگاهش به‌ پسری افتاد و عاشق شد و عقل از دست بداد.   هر روز برسر راه می ‌ایستاد تا می دیدش، آنگاه باز می ‌گشت تا بیمار شد به طوری که نمی ‌توانست از جا تکان بخورد.   ابوحمزه گوید روزی به‌ عیادتش رفتم و پرسیدم قصه چیست؟ گفت از امتحان‌های الهی است که نتوانستم بگذرانم بسا گناه که کوچک می ‌شماریم و نزد خدا بزرگ است.   آنکس که نگاه حرام کند باید که بدین درد طولائی مبتلا شود و به گریه افتاد...   و نیز از ابوحمزه روایت است که محمد بن عبدالله بن اشعث دمشقی! از نیکان بود، روزی نظرش بر پسری زیباروی افتاد غش کرد به منزل رساندندش، بیمار زمینگیر شد و مدتی برآن حال بود و ما به‌ عیادتش می ‌رفتیم و حالش را می‌ پرسیدیم لیکن سبب بیماریش را به ما نمی‌ گفت اما مردم داستان نگاهش را به‌ آن پسر نقل می ‌کردند تا خبر به آن پسر رسید و به‌ عیادت وی آمد.   بیمار با دیدن او تکانی خورد و نشاط یافت و خندان شد و حالش بهبود پیدا کرد و از بستر برخاست.   روزی آن پسر از وی دعوت کرد که به منزل او بروند، نپذیرفت.   ابوحمزه گوید آن پسر از من خواهش کرد که عاشق را به منزل او ببرم از من هم نپذیرفت.   سبب پرسیدم.   گفت: از فتنه و بلا درامان نیستم و از گناه معصوم نیم.   از آن ترسم که شیطان آزمونی در میان بیارد و میان من و او معصیتی رود که به‌ سبب آن از زیانکاران شوم.   

نیز از صوفیه کسانی بوده ‌اند که در این طریق تصمیم برکار زشت گرفته ‌اند و به‌ سبب آن تصمیم خود را کشته ‌اند.   چنان‌ که آورده ‌اند در بلاد فارس صوفی بزرگی بود گرفتار نوجوانی شد و خود را نتوانست نگه دارد و نفس به‌ عمل زشت دعوتش می ‌کرد.   از ترس خداوند [بخاطر!] آن تصمیم، خود را از بلند به‌ دریای آب افکند و غرق کرد در حالی که این آیه را می خواند: فَتُوبُوا إِلى بارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ [سوره بقره، آیه ۵۴].   مؤلف گوید ببینید شیطان به‌ این بیچاره چه کرد.   نخست از راه نگاه به‌ آن نوجوان فریبش داده و محبت وی را در دلش جایگیر ساخته، سپس به کار زشت دعوتش نموده و چون استواریش را دیده به خودکشی وادارش کرده و آن آیه را که مربوط به‌ بنی اسرائیل است مطابق حال او در نظرش جلوه داده...   

  و هم از این جمله بوده است کسی که از معشوق جدایش کرده ‌اند و معشوق را کشته.   چنان‌ که شنیدم یکی از صوفیان بغداد با پسری همخانه بود، آن ‌قدر زشتگوبی کردند که جدایشان ساختند.   آنگاه صوفی با کاردی سراغ آن پسر رفت و به‌ قتلش رسانید و برکشته ‌اش می ‌گریست.   اهل رباط آمدند و ماجرا دیدند و خبر به‌ رئیس شُرطه بردند و اقرار به‌ قتل نمود و پدر آن پسر آمد در حالی که می ‌گریست.   صوفی نیز به حال گریه قسمش می ‌داد که قصاص کن و پدر آن پسر به‌ صوفی گفت اکنون عفوت کردم.  صوفی برخاست و بر سر قبر آن پسر رفت و به گریه نشست.  پس از آن همه ساله به حج می رفت و ثوابش را به روح آن پسر اهداء می نمود.

   کسانی هم از صوفیه بوده ‌اند که با وجود دعوی صبر و مجاهده در معصیت  افتاده ‌اند.   چنان‌ که از ادریس بن ادریس نقل است جمعی از صوفیان به مصر درآمدند و همراهشان پسر ساده ای بود که برایشان آواز می‌ خواند.   یکی از آن صوفیه گرفتار آن پسر شده بود و خود داری نمی توانست و نمی ‌دانست از چه راه بدو نزدیک شود تا روزی گفت: بگو لاله الاالله.  پسر گفت لاله الاالله صوفی برجست و گفت من می ‌بوسم دهانی را که لااله الأالله گفت![216] 

  قسم ششم: صوفیانی هستند که قصد ساده ‌بازی ندارند و به‌ دنبال نوجوانان نمی ‌روند بلکه نوجوانان و پسران به‌ قصد آموزش زهد و پارسایی از راه ارادت نزد ایشان می‌آیند و بردست اینان توبه کرده وارد طریقت می ‌شوند.  در اینجا شیطان حضور می ‌یابد و کم‌ کم از راه نگاه مُکَرَّر وسوسه ‌شان می ‌کند و به فتنه می ‌افکند...   

قسم هفتم: آن کسانی هستند که می ‌دانند نظر کردن و صحبت داشتن با ساده ‌رویان خوب نیست اما صبر نمی ‌توانند.   چنانکه از یوسف ‌بن الحسین نقل است که گفت: من هر چه می‌ کنم پیروی کنید الا با نوجوانان نشستن که این بد ترین فتنه‌ هاست و من بیش از صد بار با خدای خود عهد بسته ‌ام که با نوجوانی ننشینم اما با دیدن روی زیبا و قد رعنا و چشم ‌گیرا آن عهد شکسته ‌ام اما خدا می ‌داند که به معصیتی نیفتاده‌ام...   از ابوالحسین نوری نقل است که در بغداد نگاهم بر پسر خوبرویی افتاد خواستم دوباره نگاهش کنم صدایش کردم و گفتم کفش‌هایی که جیرجیر می ‌کند می ‌پوشید و در کوچه ‌ها به گردش می‌ افتید؟  گفت خوب به‌ وسیله علم می‌ خواهی با ما جمع شوی (یعنی به‌ بهانه ای از منکر می ‌خواهی با ما دوستی برقرار کنی؟) 

 از حسن‌ بن ذکوان نقل است که گفت: با فرزندان توانگران منشینید که صورت‌ های مثل صورت زنان دارند و از دختران بکر فریبنده‌ ترند.   عبدالعزیزین ابی‌السائب از قول پدرش می ‌آورد که گفت: از فتنه یک پسر بر یک عابد بیش از آن بیم دارم که از فتنهٌ هفتاد دختر بر او.   ابوعلی رودباری از جنید روایت می ‌کند که مردی با پسر خوبرویی نزد احمد حنبل آمد.   احمد پرسید این کیست؟ گفت پسر خودم است.   احمد گفت این دفعه این را همراه میار! وقتی برخاست کسی به احمد گفت خدا شیخ را مؤید بدارد.   این مردی است با آزرم و پسرش بهتر از اوست.   احمد گفت این مانع از آن نمی‌ شود که ما گفتیم...  در حکایت دیگری از احمد حنبل آورده ‌اند که حسن البزاز با پسر زیبارویی به مجلس او رفت.   هنگام بازگشت احمد بدو گفت با این پسر در کوچه همراه مباش.  حسن گفت این خواهرزاده من است.  احمد گفت باشد ولی مردم به‌ سبب گناه سوء ظن در حق تو به‌ هلاکت می‌افتند.   

  از فتح موصلی نقل است که به خدمت سی تن از پیران که همگی از ابدال بودند رسیدم هر یک هنگام حداحافظی مرا توصیه کردند که از معاشرت این نوجوانان پرهیز کنم.   سلام ‌بن اسود مردی را دید که در نوجوانی می ‌نگرد، گفت ای فلان آبروی خود را نزد خدا حفظ کن.   از عبدالقادر بن طاهر نقل است که می‌ گفت: من صحب الأحداث وقع فی الأحداث (هرکس به‌ دنبال این پسر و آن پسر افتد، به‌ سر دراُفتَد).   مظفر قرمیسینی می‌ گفت با پسران به‌ سلامت و پاکی نشستن بلاست تا چه رسد آن را که معاشرت نا سالم کند.   

پیشینیان در کناره ‌جویی از پسران ساده‌ روی مبالغه می ‌ورزیدند.   از سفیان ثوری نقل است که نمی ‌گذاشت جوان بی ‌ریش در مَجلِسَش بنشیند.   یحیی بن معین می‌ گفت: امردی در همنشینی من طمع نکند.   احمد حنبل گفت: امردی در راه با من همراه نشود.   ابونصر بن الحارث [بُشر حافی] نشسته بود، کنیزک بسیار زیبایی از راه رسید و پرسید: «باب حرب» کجاست؟ شیخ نشانش داد.   سپس پسری زیبا آمد و همان جا را سراغ کرد شیخ پاسخش نداد و سر فرو افکند و هر دو چشم خویش پوشانید و پسر سئوال خود را تکرار می ‌کرد تا حاضران پاسخش را دادند و رفت.   سپس از شیخ سؤال شد که چرا جواب آن کنیز را دادی امّا با این پسر سخن نگفتی؟ گفت: از سفیان ثوری نقل است که با دختر یک شیطان هست و با پسر دو شیطان.   

  عبدالله بن مبارک از سفیان ثوری نقل می ‌کند که وارد حمام شد، پسر خوشگلی 

هم بعد از او آمد.   گفت بیرونش کنید که با هر زنی یک شیطان هست و با هر پسری بیش از دو شیطان.   ابو امامة گوید ما نزد یک پیر قاری می ‌رفتیم.  همه رفتند پسری ماند که قرائت کند. من هم خواستم بیرون بروم، گفت بمان تا این پسر درسش را تمام کند.   اکراه داشت از این که با آن پسر تنها بماند.   

  ابوعلی رودباری گوید احمد مودب از من پرسید که صوفیه زمان ما این ساده‌ بازی را از کجا گرفتند؟ گفتم شما بهتر می ‌دانید که غالباً از آفت به‌ سلامت ‌اند گفت هیهات.   با ایمان ‌تر از این‌ها را دیده ‌ایم که از نوجوان می‌ گریخته ‌اند آن طور که از جلو لشکر می ‌گریزند.   و این بستگی به «اوقات و احوال» دارد که مصون بماند با نماند.   

  همنشینی با ساده ‌رویان محکم ‌ترین ریسمانی است که شیطان با آن صوفیه را به دام می افکند.   یوسف بن الحسین گفته است...   از ابوالفرج رستمی صوفی روایت است که می‌ گفت شیطان را به‌ خواب دیدم و گفتم ما را چگونه یافتی؟ دیدی که از دنیا و لذات و اموال آن گذشتیم و تو برما راهی نداری، گفت غافلی از سماع دوستی و مصاحبت نوجوانان که دلتان را فرا گرفته است! از ابوسعید خرّاز نقل است که شیطان را به خواب دیدم، از من به کناری می ‌رفت.   گفتم بیا، گفت با شما چه کار کنم که با هر چه دیگران را می ‌فریبم شما آن را دور افکنده‌اید.  اما چیزی هست.   گفتم آن چیست؟ گفت همنشینی نوجوانان! خَرّاز گوید و کدام صوفی از آن رسته است؟ 

در عقوبت نظر به ساده ‌رویان 

  ابوعبدالله بن الجلاء گوید به‌ نصرانی پسری زیباروی خیره شده بودم ابوعبد الله بلخی بر من گذشت و گفت برای چه اینجا ایستاده‌ای؟ گفتم آن صورت زیبا را چگونه به آتش می ‌سوزانند! دستی بر پشت شانه ‌ام زد و گفت: بعد از مدتی عاقبت این کارت را خواهی دید.   ابن‌الجلاًء گوید بعد از چهل سال قرآن را فراموش کردم! از ابوالادیان نقل است که همراه استادم با ابوبکر دقاق می ‌رفتیم.   پسری گذشت من به‌ تماشا ایستادم.   استادم گفت فرزند عقوبت این کار را بعد از مدتی خواهی دید.   بیست سال گذشت و طوری نشد.   شبی با همین فکر به خواب رفتم» صبح برخاستم قرآن که به‌ تمامی حفظ بودم فراموشم شده بود.   از ابوعبدالله زرّاد نقل است که در خوابش دیدند و پرسیدند خدا با تو چه کرد؟ گفت همه گناهانی که کرده بودم و اقرار داشتم برمن بخشیدند الا یکی که شرم داشتم اقرار کنم.   خداوند مرا در عرق شرم بداشت چندان که گوشت چهره ‌ام بریخت.   پرسیدند آن چه بود؟ گفت در زیبارویی نگریسته بودم.

 ابویعقوب طبری گوید جوانی خوبروی همنشین من بود.   یک صوفی بغدادی نزد ما آمد و او بسیار در آن جوان می‌ نگریست و من خشمگین بودم تا شب پروردگار را به‌ خواب دیدم فرمود یا ابا یعقوب چرا این مرد را از نگاه به نوجوانان منع نمی‌کنی ؟ بعزتم قسم است که هر کس را به نوجوانان مشغول کردم از قرب خویش بازداشتم و دور ساختم.   ابویعقوب گوید مضطرب از خواب جستم و آن خواب را با صوفی بغدادی حکایت کردم نعره ای بزد و مرد... مؤلف  گوید از این داستان‌ها بسیار است که چون مبتلا به‌ بیشتر صوفیه بوده شمّه ای آوردیم و هر کس بیشتر خواهد به کتاب ما «ذم‌الهوی» مراجعه نماید که در مورد هرزه‌ نگاهی و چشم‌ چرانی و دیگر اسباب هوی (= عشق به معنی معمولی) نهایت آن چه بخواهد در آن کتاب خواهد یافت». [217]

 

  سند قابل توجهی است و انصافاً ابن‌ جوزی گزارش قابل استفاده ای از رواج شاهد بازی در میان صوفیان داده است.   از جمله نکات مهم این است: 

  برخی از صوفیان اصلاًبه زنان میل نداشتند و تن به ازدواج نمی‌دادند.

   برخی معتقد به حلول خدا در غلامان زیبا بودند و برخی زنان زیبا را تجلی ‌گاه زیبایی خداوند می‌دانستند.

   برخی از صوفیان معتدل بودند و به‌ نگاه به زیبارویان بسنده می ‌کردند و می‌ گفتند نظرورزی ما برای عبرت گرفتن است و از روی شهوت نیست.

 صوفی ای به‌ نام مهرجان مجوسی ( که مسلمان شده بود) مانند سقراط با امردی در یک بستر می خفت اما مرتکب منکر نمی شد.

  صوفی ای برای آن که عشق اَمرَدی او را به منکر نکشاند خود را در رودخانه غرق کرد.

صوفی ای که او را از معشوقش جدا کرده بودند با کارد معشوق را کشت!

این جوزی اعتراف می ‌کند که بسیاری از صوفیان که با شاهد بودند مرتکب فعل زشتی نمی ‌شدند اما "همین کلنجار رفتن بیهوده‌شان با نفس آنان را از یاد خدا به‌ غیر خدا مشغول داشته است".

 

 

 

 

علم نظر

چنان‌ که از حکایت این جوزی مستفاد می‌ شود، نظر به ساده ‌رویان به‌ هر تعبیری که بشود - روحانی یا جسمانی- سخت نزد صوفیه مرسوم بوده است.   لذا اصطلاحات و لغات این باب در ادبیات فارسی وسیعاً منعکس شده است: 

در نظربازی ما بی خبران حیرانند

 من چنینم که نمودم دگر ایشان دانند

                                                                       حافظ    

داده‌ام باز نظر را به‌ تذروی پرواز

بازخواند مگرش نقش و شکاری بکند 

                                                                      حافظ 

لابد نظربازی خود آداب و رسوم و فنون و انواعی داشته است به‌ نحوی که حافظ 

آن را علمی قلمداد کرده است: 

از بتان«آن» طلب ارطالب حسنی ای دوست

 این ‌کسی گفت که در «علم نظر» بینا بود 

  بیشترین تکیه ابن ‌جوزی بر نظربازی صوفیان است و می‌ گوید ابن ‌طاهر مقدسی کتابی در جواز نظر به‌ امردان تألیف کرده بود و خود او نیز کتاب مستقلی موسوم به ذم الهوی درباره نظربازی نوشته بود.   

  اشاعره که به رؤیت معتقد بودند می‌ گفتند مشاهده زیبا همان مشاهده حق است یا تمرینی است برای روزی که به مشاهده جمال حق خواهند رسید و لذا اتفاق می ‌افتاد که در کوچه و خیابان گریبان زیبارویی را بگیرند و از او تقاضا کنند که بگذارد به‌ او نگاه کنند! امیة بن صامت صوفی چون به‌ امرد زیبارویی می‌ نگریست این آیه را می خواند: و هُوَ مَعَكُمْ أَیْنَ مَا كُنتُمْ (و خدا با شماست هرکجا که باشید).   

  در احادیث نظر به زیبارویان اگر از روی عبرت باشد توصیه شده است: النظر بالعبرة إلى وجوه الحسان عبادة و من نظرَ الى وجه حسن بالشهوة کتب علیه اربعون الف ذنب (از احادیث نبوی: اگر نظر به خوبرویان از روی عبرت باشد عبادت است اما کسی که از روی شهوت می‌ نگرد بر او چهل هزار گناه نوشته می شود).   در کشف المحجوب (ص ۴۶۸) این حدیث را نقل می ‌کند: اطلبوا الحوائح عند حسان الوجوه (نیازهای خود را نزد خوبرویان بجوئید).  و واضح است که آسان‌ ترین ارتباط با خوبرویان از طریق نگاه بوده است! 

 

                                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                         فصل پنجم 

                             شاعران معروف سبک عراقی 

  در سبک عراقی علاوه بر عرفان، داستان غزل هم مطرح است که استادان آن مولوی و سعدی و حافظند.  در اپنجا در مورد سعدی و حافظ و عبید زاکانی به مناسبت بحث مطالبی مطرح می شود.   

سعدی 

  مرحوم محمدعلی فروغی مصحح کلیّات سعدی در مقدّمه خود بر دیوان می ‌نویسد که نثر و نظم مستهجن سعدی را که در نسخ خطی هست - مشهور به هزلیات، المضاحک و خبیثات- به طبع نرسانده است: 

  "هزلیات عبارت است از سه مجلس به نثر و مشتمل است بر مطالبی ناپسند و رکیک که حکایاتی هم به‌ نام المضاحک به‌ این سه افزوده شده.   این کتاب در نسخه قدیم که در دست ماست نیست ولی نمونه ای از آن در نسخه پاریس که تاریخ کتابت آن به‌ سال ۷67 هجری است دیده می‌ شود.   خبیثات عبارت از حکایت و قطعاتی است منظوم که هر چند زنندگی دارد ولی طرز بیان [= سبک ] می ‌نماید که از شیخ است و در نسخه‌های قدیم هم وجود دارد و به‌ هر حال خواه این دو کتاب از شیخ باشد یا نباشد چاپ آنها را شایسته ندانستیم."

  یان ریپکا در تاریخ ادبیات خود (ص. 377) می نویسد:

  "باید خبیثات را در نظر گرفت که شامل مطالب خلاف و ادب و نزاکتی است در زمینه همجنس گرایی.  گویا شاعر تنها به منظور پاسخ گویی به درخواست های دوستداران عالی مقامش آنها را سروده است..."

  در مقدمه عربی این اشعار آمده است: "قال سعدی رحمة الله علیه: الزمنی بعضُ ابناء الملوکان اصنف لهم کتابا فی الهزل علی طریق السوزنی فلم اجبهم فهدّ دونی بالقتل فلاجل ذلک اجبتُ امرهم و انشأتُ هذه الابیات و انا استغفرالله العظیم.

   و هذا فصلّ علی طریق الهزل و لا یعیبه اولوالفضل لان الهزل فی الکلام کالملهح فی الطعام.  هذا کتاب المطایبه و بالله التوفیق"

  یعنی: برخی از ملک زادگان مرا مجبور کردند برای آنان کتابی در هزل به سبک اشعار سوزنی ترتیب دهم اما من انجام ندادم و لذا مرا به قتل تهدید کردند پس بناچار امر آنان را اجابت کردم و این ابیات را سرودم و از خدا پوزش می طلبم. 

   این فصلی است به شیوه هزل و صاحبان دانش بر آن عیب نمی کنند زیرا هزل در کلام به مانند نمک در طعام است و این کتاب مطایبه است و توفیق از خداست.

  هرچند به احتمال قوی این مقدمه را کسی برای سعدی نوشته است، اما باید توجه داشت چنین درخواست هایی از شاعران و نویسندگان در قدیم مرسوم بوده است.  چنانکه از ازرقی هروی خواسته بودند که الفیه و شلفیه را منظوم کند و داستان آن در تاریخ بیهقی آمده است و اصولا یکی از تفریحات اشراف و اعیان در قدیم با همین مسائل بوده است به نحوی که از کتاب رستم التواریخ در باب دربار صفویه  و زندیه بخوبی روشن می شود و بعدأ بدان خواهیم پرداخت.

  سعدی در هزل پردازی ید طولایی داشت برخی از اشعار او را که در هزلیات آمده نقل می کنم:

از می طرب افزاید و مردی خیزد         

وز طبع گیا خشکی و سردی خیزد       

 در بادهٔ سرخ پیچ و در روی سپید           

کز خوردن سبز[218] روی زردی خیزد

 

        آمد به نماز آن صنم کافرکیش       ببرید نماز مومنان و درویش

       می‌گفت امام مستمند دلد‌ریش       ای‌کاش من از پس بـُدمی، وی از پیش.

 

       امردی کو را پلاسی در بر است         خوشتر است از دختری در چادری

       دختران را زر و زیور حاجت است      تا برانگیزند مهر شوهری

      مقنعی گر حوریی بر سر کند           من گلیمی دوست دارم در بری

     وان گلیم از پیش بستن بر قفا          شرح آن چون من نداند دیگری

      تا چو در روی اوفتد سیمین ز نخ   زیر وی گسترده باشد بستری

     پادشاهان خواب بر منظر کنند    عارفان بر پشت زیبا منظری

                                            *

      تخت زرین خسروان را نیست           آن طراوت که پشت سیم تنی

     من به بوسی رضا دهم؟ هیھات       نادر است این سخن ز مثل منی

     زخمه ای در میان هر دو سرون     به که هفتاد بوسه بر دهنی

    سخن این است، دیگران را گوی    تا بگویند هر یکی سخنی

  یکی از مضامینی که سعدی مکرر در هزلیات بدان پرداخته است داستان ریش معشوق است که در صفحات گذشته در این باب شرحی نوشتیم: 

         می رفت و هزار دیده با او         هم چون شکری لبی و پوزی

        باز آمد و عارض اش دمیده        مانند شبی به روی روزی

        چندان که نشاط کرد و بازی        در من اثری ندید و سوزی

        گفتا شِکَرم بیار و بادام              گفتم نخرم سرت به گوزی

      تو پار گریختی چو آهو             وم سال بیامدی چو یوزی

    سعدی خط سبز دوست دارد        نه هر الف جوال دوزی[219]

                                           *

ترسم که بنفشه آب سیب ات ببرد       بازار جمال دل فریب ات ببرد

بر حاشیه دفتر حسن آن خط زشت  منویس که رونق کتیبت ببرد

در شعر زیر معشوق پهلوان کشتی ‌گیر است و عاشق عارف لابد نحیفی: 

    عارفی چشم دل به‌ روئی داشت     خاطر اندر شکنج موئی داشت 

         پسر زورمند کشتی ‌گیر                شوخ چشمی که بگسلد زنجیر 

       چند روزش به‌ سعی در سر شد         تاشبی خلوتی میسر شد 

      دست بردش به سیب مشک آلود       چند نوبت گسرفت شفتالود 

       امردی تندخوی بود و درشت         سخن از تازبانه گفتی و مشت 

       گفت من تن به‌ ننگ در ندهم         روی آزاده بر زمین ننتهم 

     اینک ار قانعی به‌ بوس و کنار        من غلام توام بیا و بیار...   

در بیت عجیب زیر می‌ گوید که بنا به‌ طریقت زردشت نباید به مفعول پولی پرداخت! 

     زر به امردذکسی دهد به گزاف       که نداند طریقت زردشت[220]

  به‌ هر حال سعدی به‌ دلیل همین خبیثات در دوره خود به‌ هزّالی و شاهد بازی معروف بوده است.   

  عبید زاکانی معاصر حافظ در لطایف گوید: 

«مولانا قطب‌الدین [شیرازی] به‌ راهی می ‌گذشت.  شیخ سعدی را دید که شاشه کرده و ایر در دیوار می مالید تا استبرا کند.   گفت ای شیخ چرا دیوار مردم را سوراخ می ‌کنی.   گفت قطب الدین ایمن باش بدان سختی نیست که تو دیده‌ای».[221]  

  در دو اثر معروف اخلاقی سعدی یعنی بوستان و گلستان هم در باب شاهد بازی مطلب کم نیست و نشان می دهد که در قرن هفتم شاهد بازی تا چه حد وسیعی در جامعه رواج داشته و عوام و خواص بدان مبتلا بوده ‌اند.   

خود سعدی نیز ظاهراً از طرفداران رخ زیبا بود و از آن حَظّ روحانی می برد 

چنان که گوید: 

     جماعتی که ندانند حظّ روحانی           تفاوتی که میان دواب و انسان است

     گمان برند که در باغ حسن سعدی را   نظر به سیب زنخدان و نار پستان است

    مرا هر آینه خاموش بودن اولیتر         که جهل پیش خردمند عذر نادان است

  و لذا گاهی در معرض اتهام نیز قرار می ‌گرفت.   چنان‌ که در بیت مقطع آیه قرآن مجید را می ‌آورد که خود را تبرئه نمی‌ کنم زیرا انسان جایزالخطاست: 

و ما اُبرّیُ نَفسی ولا اُزکُیها      که هرچه نقل کنند از بشر در امکان است 

آقای غلامرضا طباطبایی مجد در حواشی مجالس‌العشاق (ص ۱۷۷) می ‌نویسد: «شیخ صفی‌الدین اردبیلی در خصوص جمال ‌پرستی شیخ سعدی می‌ گوید: «سعدی را مردی ملول طبع یافتم که اگر کسی سادگی روی و صَباحَت داشتی مجال صحبت دادی و اگرنه، نه» (صفوة الصفا، چاپ نگارنده سال ۱۳۷۳، ص ۱۰۴) و بنا به تصریح شادروان فروزانفر، در اکثر غزل‌های خود آشکار و بی ‌پروا آئین جمال‌پرستی را تأیید نموده است، چنانکه فرماید: 

      که گفت بررخ زیبا نظرخطا باشد    خطا بود که نبینند روی زیبا را 

و جای دیگر ازاین پایه گذشته، کسی راکه به‌ دلبری دل نسپارد و دیده به مطلوبی 

نگمارد از نعمت ادراک و لطیفه انسائیت بی ‌بهره و برکنار شمرده است، می فرماید: 

سعدیا نامتناسب حیوانی باشد    

هرکه گوید که دلم هست و دلارامم نیست 

عیب سعدی مکن ای دوست اگر آدمیی

کادمی نیست که میلش به پرپرویان نیست

                                                    (سعدی و سهروردی، ص 85-۸۴)

  به‌ هر حال سعدی از اصحاب نظربازی است و شیفته مشاهده جمال زیبا: 

 ز من مرنج چو بسیار بنگرم سویت    

گرسنه چشمم و سیری ندارم از رؤیت 

این گرسنه چشم بی ترحم ‏      

خود سیر نمی‌ شود ز مردم 

و در تعریض به‌ فقیهانی که حُکم به حرمت نظربازی داده بودند گوید: 

جماعتی که نظر را حرام می دانند   

نظر حرام بکردند و خون خلق حلال 

و سرانجام آن که خود را شهره به شاهد بازی خوانده است: 

نام سعدی همه جا رفت به شاهد بازی

واین نه عیب است که در مذهب ما تحسین است 

   امّا عجیب این است که این شهره شاهد بازی در باب هفتم بوستان پدران را پند می دهد که مواظب فرزندان خود باشند تا به‌ دام نظربازان نیفتند و به طور کلی شاهد بازی را تقبیح می ‌کند.   برای من معلوم نیست که آیا در بوستان در مقام یک معلم اخلاق این سخنان را ایراد می ‌کند (و مثلاً تجربیات خود را می‌ گوید) یا آنکه واقعاً از کسانی بوده است که از نظربازی فراتر نمی ‌رفته‌ اند.[222]

   اما در باب هفتم بوستان که «در عالم ترتیب» است در اکثر حکایت به شاهد بازی اشاره کرده است (و این می ‌رساند که حاد ترین مسأله تربیتی آن دوران همین مسأل شاهد بازی بوده است) که هر کدام متضمّن فواید تربیتی و جامعه ‌شناختی دوران سعدی است و چند مورد را که نظر منفی سعدی را نشان می دهد نقل می ‌کنیم.   

  در حکایتی به پدران تعلیم می دهد که به پسران خود توجه داشته باشند تا براثر بی ‌مهری و بی ‌توجهی و به‌ قول امروزیان بی ‌پولی به‌ دام این و آن نیفتند (شبیه به پندی که امروزه مثلاً در مورد دختران به‌ والدین می ‌دهند): 

 

    پسر چون ز ده برگذشتش سنین    ز نامحرمان گو فراتر نشین 

   بر پنبه آتش نشاید فروخت             که تا چشم برهم زنی خانه سوخت...   

  پسر را نکودار و راحت رسان        که چشمش نماند به‌ دست کسان 

  هر آن کس که فرزند را غم نخورد  دگر کس غمش خورد و بدنام کرد 

  نگهدار از آمیزگار بدش            که بدبخت و بی ‌ره کند چون خودش[223]

 در حکایت زیراز کسانی که شاهدان را پیش از دمیدن خط یعنی درکودکی بی ‌آبرو می کنند تقبیح می کند (گوئی بعد از دمیدن خط اشکالی ندارد!) نکته مهم این است که مردم را به ازدواج با زنان ترغیب و از پرداختن به شاهدان منع می کند:

شبی دعوتی بود درکوی من        

ز هر جنس مردم در او انجمن 

چو آواز مطرب درآمد ز کوی    

به گردون شد از عاشقان های ‌وهوی 

پری چهره ای[224] بود محبوب من

بدو گفتم ای لعبت خوب من 

چرا با رفیقان نیایی به‌ جمع           

که روشن کنی بزم ما را چو شمع 

شنیدم سهی قامت سیمتن              

که می ‌رفت و می‌ گفت با خویشتن: 

محاسن چو مردان نداری به دست[225]

نه مردی بود پیش مردان نشست[226]

سیه نامه تر زان مخنث مخواه

که نامردیش آب مردان بریخت

پسر کو میان قلندر نشست

پدر گو ز خیرش فروشوی دست

دریغش مخور بر هلاک و تلف

که پیش از پدر، مرده به ناخلف

خرابت کند شاهد خانه کن

برو خانه آباد گردان به زن

نشاید هوس باختن با گَلی

که هر بامدادش بود بلبلی

چو خود را به هر مجلسی شمع کرد

تو دیگر چو پروانه گردش مگرد

زن خوب خوش خوی آراسته

چه ماند به نادان نو خاسته؟[227]

در او دم چو غنچه دمی از وفا

که از خنده افتد چو گل در قفا

نه چون کودک پیچ بر پیچ شنگ

که چون مُقل نتوان شکستن به سنگ[228]

مبین دل فریبش چو حور بهشت

کزآن روی دیگر چو غولی است زشت

گرش پای بوسی، نداردت پاس

ورش خاک باشی، نداند سپاس

سر از مغز و دست از درم کن تهی

چو خاطر به فرزند مردم دهی

مکن بد به فرزند مردم نگاه

که فرزند خویشت برآید تباه[229]

   بعد از این حکایت ادعای صوفیانی را که خود را صاحب ‌نظر و پکباز می خوانند و عشق ‌ورزی خود را خالی از هر شائبه قلمداد می ‌کنند هیچ و پوج می خواند و می‌ گوید از من که پیر دهرم و در این رشته تجربیات دارم بپرس تا بگویم که اینان چون دستشان کوتاه است چنین لاف می زنند و به‌ قول امروزیان اگر آب ببینند شناگر ماهری هستند و خلاصه نظر سعدی این است که هر کسی که با اَمرَدان سرو کار دارد، کارش به منهیات می ‌کشد و توجیهات عرفانی فقط بهانه ای است.   در ضمن از این حکایت معلوم می‌ شود که غلامانی که معشوق ارباب می ‌شدند کم‌ کم جسور و پُررو می ‌شدند (و به‌ این معنی در بحث از اشعار فرخی قبلاً‌ هم اشاره شد) و حتی کار به‌ جایی می رسید که مالک و عاشق خود را مورد ضرب و شتم قرار می ‌دادند: 

 

در این شهر[230] باری به سمعم رسید

که بازارگانی غلامی خرید

شبانگه مگر دست بردش به سیب

که سیمین زنخ بود و خاطر فریب

پریچهره هرچ اوفتادش به دست

یکی در سر و مغز خواجه شکست

نه هر جا که بینی خطی دل فریب

توانی طمع کردنش در کتیب[231]

گوا کرد بر خود خدای و رسول

که دیگر نگردم به گرد فضول

رحیل آمدش هم در آن هفته پیش

دل افگار و سر بسته[232] و روی ریش

چو بیرون شد از کازرون یک دو میل

به پیش آمدش سنگلاخی مهیل

بپرسید کاین قله را نام چیست؟

که بسیار بیند عجب هر که زیست

چنین گفتش از کاروان همدمی

مگر تنگ ترکان ندانی همی

برنجید چون تنگ[233] ترکان شنید

تو گفتی که دیدار دشمن بدید

سیه[234] را یکی بانگ برداشت سخت

که دیگر مران خر، بینداز رخت

نه عقل است و نه معرفت یک جُوَم

اگر من دگر تنگ ترکان رومَ!

                                  * * *

در شهوت نفس کافر ببند

وگر عاشقی لت خور و سر ببند

چو مر بنده‌ای را همی پروری

به هیبت بر آرش کز او برخوری[235]

وگر سیدش[236] لب به دندان گزد

دماغ خداوندگاری پزد

غلام آبکش باید و خشت زن

بود بندهٔ نازنین مشت زن[237]

                                      * * *

گروهی نشینند با خوش پسر

که ما پاکبازیم و صاحب نظر

ز من پرس فرسودهٔ روزگار

که بر سفره حسرت خورد روزه‌دار

از آن تخم خرما خورد گوسپند

که قفل است بر تنگ خرما و بند

سر گاو عصار از آن در که است

که از کنجدش ریسمان کوته است[238]

 در حکایت بعدی دوباره به‌ صوفیان (در داستان عابد پارسا) حمله می ‌کند که یکی از بهانه های ایشان این است که ما در جمال شاهد صُنع خداوند را می بینیم، باید  از ایشان پرسید که اگر راست می ‌گوئید چرا در طفل یک روزه صُنع خدا را نمی بینید ؟ اینان اگر راست می ‌گفتند در شتر هم باید همان را می ‌دیدند که در 

زیبارویان چین و چگل: 

یکی صورتی دید صاحب جمال

بگردیدش از شورش عشق، حال

برانداخت بیچاره چندان عرق

که شبنم بر اردیبهشتی ورق

گذر کرد بقراط بر وی سوار

بپرسید کاین را چه افتاد کار؟

کسی گفتش این عابدی پارساست

که هرگز خطائی ز دستش نخاست

رود روز و شب در بیابان و کوه

ز صحبت گریزان، ز مردم ستوه

ربوده‌ است خاطر فریبی دلش

فرو رفته پای نظر در گلش

چو آید ز خلقش ملامت به گوش

بگرید که چند از ملامت؟ خموش

مگوی اربنالم که معذور نیست[239]

که فریادم از علتی دور نیست

نه این نقش دل می‌رباید ز دست

دل آن می‌رباید که این نقش بست[240]

شنید این سخن مرد کار آزمای[241]

کهنسال پروردهٔ پخته رای

بگفت ارچه صیت نکویی رود

نه با هر کسی هرچه گویی رود[242]

نگارنده را خو همین نقش بود

که شوریده را دل به یغما ربود؟[243]

چرا طفل یک روزه هوشش نبرد؟

که در صنع دیدن چه بالغ چه خرد

محقق همان بیند اندر ابل

که در خوبرویان چین و چگل[244]

 

حکایاتی از بوستان و گلستان 

  در بوستان در آخرین حکایت باب قناعت می‌ گوید که پدری از بیم شاهد بازان، موی سر پسرش را تراشیده بود تا زشت شود و مزاحمان دست از سر او بردارند.  اما عاشقان سمج می گفتند ما به خوی او دل بسته ایم نه به موی او.  لطف سخن سعدی و فصاحت و بلاغت بی ‌نظیری که در کلام اوست، الحق که از جان شیرین تر است: 

                         حکایت در معنی آسانی پس از دشواری 

 

شنیدم ز پیران شیرین سخن

که بود اندر این شهر پیری کهن

بسی دیده شاهان و دوران و امر

سرآورده عمری ز تاریخ عمرو

درخت کهن میوه‌ای تازه داشت

که شهر از نکویی پرآوازه داشت

عجب در زنخدان آن دل فریب

که هرگز نبوده‌ست بر سرو سیب

ز شوخی و مردم خراشیدنش

فرج دید در سر تراشیدنش

به موسی، کهن عمر کوته امید

سرش کرد چون دست موسی، سپید

ز سر تیزی آن آهنین دل که بود

به عیب پری‌رخ زبان برگشود

به مویی که کرد از نکوییش کم

نهادند حالی سرش در شکم[245]

چو چنگ از خجالت سر خوبروی

نگونسار و در پیشش افتاده موی

یکی را که خاطر در او رفته بود

چو چشمان دلبندش آشفته بود

کسی گفت جور آزمودی و درد

دگر گرد سودای باطل مگرد

ز مهرش بگردان چو پروانه پشت

که مقراض، شمع جمالش بکشت

برآمد خروش از هوادار چست

که تردامنان را بود عهد سست

پسر خوش منش باید و خوبروی

پدر گو به جهلش بینداز موی

مرا جان به مهرش برآمیخته‌ست

نه خاطر به مویی در آویخته‌ست

چو روی نکو داری انده مخور

که موی ار بیفتد بروید دگر

نه پیوسته رز خوشهٔ تر دهد

گهی برگ ریزد، گهی بر دهد

بزرگان چو خور در حجاب اوفتند

حسودان چو اخگر در آب اوفتند

برون آید از زیر ابر آفتاب

به تدریج و اخگر بمیرد در آب

ز ظلمت مترس ای پسندیده دوست

که ممکن بود کاب حیوان در اوست

نه گیتی پس از جنبش آرام یافت؟

نه سعدی سفر کرد تا کام یافت؟

دل از بی مرادی به فکرت مسوز

شب آبستن است ای برادر به روز[246]

 این که استاد فرموده است: 

پسر خوش منش باید و خوبروی

پدر گو به جهلش بینداز موی

 یکی از اصطلاحات شاهد بازی را مطرح کرده است و آن خوش منشی یا موافقی است، یعنی شاهد با عاشق راه بیاید و بَد خُلق نباشد.  در این صورت تدابیر پدر برای دفع عشاق بی ‌فایده است.   سعدی در گلستان هم یک بار اصطلاح موافقی (= موافقت) را به‌ همین معنی به کار برده است.  در باب سوم در حکایت مشت ‌زن، پدر به پسر که می‌ خواهد بدون تهیّه مقدمات همین طور الله بختكى به‌ سفر رود می‌ گوید فقط پنج طایفه از سفر رنج نمی‌ برند و در هنگام گرفتاری مردم به‌ داد آنان می رسند: 

«...   سوم خوبرویی که درون صاحبدلان به مخالطت او میل نماید که حکما گفته ‌اند اندکی جمال به از بسیاری مال وگویند روی زیبا مرهم دل‌های خسته است و کلید درهای بسته، لاجرم صحبت او را همه جای غنیمت شناسند و خدمتش را منّت دانند.

  شاهد آن جا که رود عزّت و حرمت بیند

 ور برانند به‌ قهرش پدر و مادر خویش

 پر طاووس در اوراق مصاحف دیدم

 گفتم این منزلت از قدر تو می‌بینم بیش

 گفت خاموش که هرکس که جمالی دارد

 ‏ هر کجا پای نهد دست ندارندش پیش

                                        * * 

چون در پسر موافقی و دلبری بود

 اندیشه نیست گر پدر از وی بری بود 

او گوهرست، گو صدفش در جهان مباش

  دز بستیم را همه کس مشتری بود»[247] 

 به‌ صورت خلاصه یعنی اینکه اگر پسر خوبرویی از پدر قهر کند و از منزل بیرون زند و غریب به‌ اطراف و اکناف برود، دچار گرفتاری نمی‌ شود زیرا شاهد بازان به ‌دور او جمع می ‌شوند و از او نگهداری می ‌کنند.  از حکایت زیر معلوم می‌ شود که برخی نسبت به شاهد بازی به ‌حدی حساس بودند که حتی شوخی با اطفال را هم جایز نمی ‌دانستند: 

شنیدم که از پارسایان یکی

به‌ طیبت بخندید با کودکی 

دگر پارسایان خلوت‌نشین

 به عیبش فتادند در پوستین 

به آخر نماند این حکایت نهفت  

به ‌صاحب ‌نظر بازگفتند و گفت 

مدر پرده بر یارِ شوریده حال

نه طیبت حرام است و غیبت حلال [248]

 اما یکی از بهترین منابع برای مطالعه در شاهد بازی باب پنجم گلستان است که به‌ باب «در عشق و جوانی» موسوم است.   از برخی از حکایات این باب معلوم می‌ شود که غلامانی که صاحبانشان به‌ ایشان نظری داشتند گاهی جسور و به اصطلاح پررو و زبان دراز می ‌شدند و احیانأ به‌ ارباب خود که در حقیقت عاشق ایشان بود دشنام و ناسزا هم می ‌دادند.   قبلاً از فرخی سیستانی اشعاری خواندیم که در برخی از ابیات آن‌ها به‌ تندی و پرخاشجویی غلام اشاره شده بود: 

ای پسر جنگ بنه، بوسه بیار

 این همه جنگ و درشتی به چه کار[249] 

                                               *

ای پسر نیز مرا سنگدل و تند مخوان

تندی و سنگدلی پیشه تست ای دل و جان[250] 

 بعد‌ها همین صفت را در غزل فارسی جزو مشخصات معشوق می ‌یابیم چنان‌ که 

سعدی گوید: 

دیدار تو حل مشکلات است        صبر از تو خلاف ممکنات است 

لب‌های تو خضراگر بدیدی         گفتی لب چشمه حیات است 

بر کوزه آب نه دهانت             بردار که کوزه نبات است 

زهر از قِبَل تو نوشدارو است     فحش از دهن تو طیبات است 

 در گلستان هم به‌ این صفت غلامان اَمرَد اشاره شده است: 

« گویند خواجه ای را بنده ای نادرالحُسن بود و با وی به‌ سبیل مودت و دیانت نظری داشت.   با یکی از صاحبدلان گفت: دریغ اگر این بنده من با حُسن و شمایلی که دارد زبان دراز و بی ‌ادب نبودی.   گفت ای برادر چون اقرار دوستی کردی توفع خدمت مدار که چون عاشق و معشوقی در میان آمد مالکی و مملوکی برخاست.   

 خواجه با بنده پری رخسار        چون درآمد به‌ بازی و خنده 

نه عجب کو چو خواجه حکم کند   وین کشد بار ناز چون بنده»[251] 

عاشق شدن به‌ بزرگان و ملک ‌زادگان مرسوم بود.  چنان‌ که در مطالب نقل شده از تلبیس ابلیس خواندیم.  بزرگ‌ زادگان معمولاً زیبا تر از طبقات عادی هستند.   مضافاً بر این که در ایام قدیم چاقی که از صفات اشراف بود حُسن شمرده می ‌شد: «یکی را دل از دست رفته بود و ترک جان گفته و مطمح نظر او جایی خطرناک و ورطه هلاک...   

         چو در چشم شاهد نیاید زرت   زر و خاک یکسان نماید برت 

...   ملک زاده ای را که مملوح نظر او بود خبر کردند که جوانی برسر این میدان مداومت می ‌نماید...   و چنین معلوم می‌ شود که شیدا گونه ای است و شوری در سر دارد...)[252] 

چنان‌ که بعدها اشاره خواهم کرد شاعرانی که در غزل شاه را مدح می ‌کردند همان صفات معشوق را به‌ او نسبت می‌دادند.   چنان‌ که مثلاً برای مردم عادی دشوار است که در شعر حافظ ممدوح را از معشوق تشخیص دهند، مثلاً این ابیات حافظ در مدح ممدوح است نه معشوق: 

قاصد منزل سلمی که سلامت بادش     چه شود گر به‌ سلامی دل ما شاد کند 

امتحان کن که بسی گنج مرادت بدهند ‏     گر خرابی چو مرا لطف تو آباد کنند 

یارب اندر دل آن خسرو شیرین انداز     که به‌ رحمت گذری بر سر فرهاد کند 

حالیا عشوه ناز تو ز بُنیادم برد             تا دگرباره حکیمانه چه بنیاد کند 

حتی شاعرانی بوده ‌اند که رسماً عاشق ممدوح خود می ‌شدند.  به طوری که از تذکره هفت اقلیم (ج ۲ ص ۳۰۹) بر می آید اهلی ترشیزی عاشق فریدون میرزا پسر سلطان حسین میرزا شده بود و در حق او اشعار عاشقانه  پُر سوز و گدازی سروده است.   گاهی هم شاعر عاشق از این بابت از طرف ممدوح به‌ سختی مجازات می شده است.  باری به گلستان برگردیم.  عاشق شدن معلّم به‌ شاگردان که اطفال ساده‌ رویی بوده ‌اند مرسوم بود: 

«یکی را از متعلمان کمال بهجتی بود و طیب لهجتی و معلم از آن‌ جا که حس بشریت است با حسن بشره او معاملتی داشت و زجر و توبیخی که بر کودکان دیگر کردی در حق وی روا نداشتی و وقتی که به خلوتش دریافتی گفتی: 

نه آن چنان به تو مشغولم ای بهشتی روی   که یاد خویشتنم در ضمیر می ‌آید 

ز دیدنت نتوانم که دیده در بندم               و گر مقابله بینم که تیر می ‌آید 

 باری پسر گفتا: چنان‌ که در آداب درس من نظری می ‌فرمایی در آداب نفسم هم چنین تأَمّل فرمای تا اگر در اخلاق من ناپسندی بینی که مرا آن پسنده همی نماید برآنم اطلاع فرمای تا به‌ تبدیل آن در سعی کنم.   گفت ای پسر این سخن از دیگری پرس که آن نظر که مرا با تو است جز هنر نمی‌بینم... »[253] 

 عاشق غیور و حسود است و نمی تواند ببیند که شاهد با دیگران هم سر و سرّی دارد: «شاهد که با رفیقان آید به‌ جفا کردن آمده است به‌ حکم آن که از غیرت و مُضادّت خالی نباشد...   

به‌ یک نفس که برآمیخت یار با اغیار

 بسی نماند که غیرت وجود من بکشد 

به خنده گفت که من شمع جمعم ای سعدی

 مرا از آن چه که پروانه خویشتن بکشد»[254] 

  پیغام فرستادن توسط قاصد بین عاشق و معشوق رایج بود، در ضمن در این حکایت به مسأله نگاه هم اشاره کرده است: 

«یاد دارم که در ایام پیشین من و دوستی" چون دو بادام مغز در پوستی" صحبت داشتیم.   ناگاه اتفاق غیبت افتاد.   پس از مدتی باز آمد و عتاب آغاز کرد که در این مدت فاصدی نفرستادی؟ گفتم دریغ آمدم که دید قاصد به‌ جمال تو روشن گردد و من محروم...   

رَشکَم آید که کسی سیر نگه در تو کند   ‏ بازگویم که کسی سیر نخواهد بودن»[255]

حافظ در غزلی مبهم که به اقتفای غزلی از عراقی ساخته در باب قاصد گوید: 

به قول مطرب و ساقی برون رفتم گه و بیگه

 ‏ کزان راه گران قاصد خبر دشوار می ‌آورد[256] 

در این بیت اصطلاحات قول، برون رفتن (خارج خواندن)، گاه و راه، از اصطلاحات موسیقی هستند که به‌ طریق ایهام تناسب به کار رفته ‌اند.   به هر حال این معنی هم به‌ ذهن متبادر می‌ شود که گاهی مطرب و ساقی پیامی را رد و بدل می ‌کرده ‌اند.   فقها و روحانیان هم عاشق امردان می ‌شدند و در این صورت زبان مردم برآنان دراز می ‌شد.  در صفحات آینده در منقولات کلیات عبید شواهد متعددی از شاهد بازی فقها و روحانیان نامدار را ملاحظه خواهید کرد در این بیت حافظ هم با توجه به‌ لغت «کار» شاید چنین معنایی باشد: 

واعظان کاین جلوه برمحراب و منبر می ‌کنند 

چون به خلوت می ‌روند آن کار دیگر می ‌کنند 

این حکایت سعدی در این باب است: 

«دانشمندی [= فقیهی] را دیدم به کسی مبتلی شده و رازش برملا افتاده.   جور فراوان بردی و تحمل بی‌ کران کردی.  باری به‌ لطافتش گفتم: دانم که تو را در محبّت این منظور علْتی و بنای مودّت بر زلّتی نیست.   پس با وجود چنین معنی، لایق قدر علما نباشد خود را متهم گردانیدن و جور بی ‌ادبان بردن... "[257]

 یکی از اموری که برای اَمرَدان حسن محسوب می ‌شد خوش صدایی و خوش لهجه بودن آنان بود.   یکی از معایب امردان، بلکه بزرگترین عیب، ریش درآوردن بود که از این زمان به‌ بعد کم‌ کم از حلقه امردان خارج می ‌شدند.   بعد از بلوغ صدای آنان هم عوض می ‌شد و لطافت سابق را از دست می ‌داد و این خود عیبی دیگر بود: 

  «در عنفوان جوانی چنان‌ که افتد و دانی با شاهدی سری و سرّی داشتم به حکم آنکه حَلقی داشت طَیّب اُلّادا و خَلقی کالبدر اذا بَدَا[258]اتفاقاً به خلاف طبع از وی حرکتی بدیدم که نپسندیدم دامن از وی درکشیدم...   شنیدمش که همی رفت و می ‌گفت: 

            شب ‌پره گر وصل آفتاب نخواهد     رونق بازار آفتاب نكاهد 

 این بگفت و سفر کرد...   پس از مدّتی باز آمد آن حَلق داوودی متغیّر شده و جمال یوسفی به زیان آمده.   برسیب زنخدانش، چون بِه، گردی نشسته و رونق بازار حُسنَش شکسته.   متوفّع که در کنارش گیرم، کناره گرفتم و گفتم: 

       آن روز که خط شاهدت بود          صاحب‌نظر از نظر براندی 

      و امروز بیامدی به‌ صلحش         کش فتحه و ضمّه برنشاندی[259]

                                         * 

گر صبر کنی ور نکنی موی بناگوش       این دولت ایام نکویی به‌ سر آید 

گر دست به جان داشتمی همچو تو بر ریش     نگذاشتمی تا به‌ قیامت که برآید 

                                                  *

سئوال کردم و گفتم جمال روی ترا چه شد   که مورچه برگرد ماه جوشیده است؟ 

جواب داد ندانم چه بود رویم را          مگر به ماتم حسنم سیاه پوشیده است»[260] 

  برای دیدار معشوق به کوچه او می رفتند (که معمولاً در آن رقیب و سگ بود!) 

  «یاد دارم که در ایام جوانی گذر داشتم به کویی و نظر با رویی.   در تموزی که حَرورش دهان بخوشانیدی و سمومش مغز استخوان بجوشانیدی.   از ضعف بشریت تاب آفتاب هجر نیاوردم و التجا به‌ سایه دیواری کردم...  »[261] درد جدایی از معشوق به‌ حدّی توانفرساست که بهتر است از اوّل به‌ دنبال عشق نرفت: 

«مرا در عهد جوانی با جوانی اتفاق مخالطت بود و صدق مودّت.   به مثابَتی که قبله چشمم جمال او بودی و سود و سرمایه عمرم وصال او...   ناگهی پای وجودش به گل عدم فرورفت و دود فراق از دودمانش برآمد.   روزها برسر خاکش مجاورت کردم...   بعد از مفارقت وی عزم کردم و نیّت جزم که بقیّت زندگانی فرش هوس در نوردم و گرد مجالست نگردم."[262] 

گاهی با خبرچینی رقیبان و حاسدان، شحنه عاشق و معشوق را در خلوت دستگیر می ‌کرد و آبروی عاشق بیچاره که صاحب رسم و عنوانی بود به‌ باد می ‌رفت: 

  «قاضی همدان را حکایت کنند که با نعلبند پسری[263] سرخوش بود و نعل دلش در آتش، روزگاری در طلبش متلهّف بود و پویا و مترصد و جویان...   شنیدم که در گذری پیش قاضی بازآمد.   برخی از این معامله به‌ سمعش رسیده و زایدالوصف رنجیده دشنام بی ‌تحاشی داد و سَقَط گفت و سنگ برداشت و هیچ از بی ‌حرمتی نگذاشت.   قاضی یکی را گفت از علمای معتبر که همعنان او بود...   همانا از وقاحت او بوی سماجت می ‌آید.   این بگفت و به مسند قضا بازآمد.   تنی چند از بزرگان دولت که در مجلس حکم وی بودندی زمین خدمت ببوسیدند که به‌ اجازت سخنی در خدمت بگوییم...   طریق صواب آن است که با این پسر گرد طمع نگردی و فرش ولع درنوردی که منصب فضا پایگاهی مَنیع است تا به گناهی شنیع ملوّث نگردانی.   حریف این است که دیدی و حدیث این که شنیدی...   [قاضی گفت:|

نصیحت کن [264] مرا چندان که خواهی       

که نتوان شستن از زنگی سیاهی...   

این بگفت و کسان را به تفحص حال وی برانگیخت و نعمت بی ‌کران بریخت و گفته ‌اند هر که را زر در ترازوست زور در بازوست...   فی الجمله شبی خلوتی میسر شد و هم در آن شب شحنه را خبر شد.   قاضی همه شب شراب در سر و شباب در بر، از تنعم نخفتی و به ترنم گفتی:

 امشب مگر به‌ وقت نمی‌خواند این خروس

عشاق بس نکرده هنوز از کنار و بوس...

تا نشنوی ز مسجد آدینه بانگ صبح

یا از در سرای اتابک غریو کوس[265]

 لب برلبی چو چشم خروس ابلهی

 بود برداشتن به گفته بیهوده خروس

  قاضی در این حالت بود که یکی از خدمتگزاران درآمد وگفت چه نشینی؟ خیزو تا پای داری گریز که حسودان بر تو دَّقّی گرفته‌ اند بلکه حَقّی گفته ‌اند...   

 ملک را هم در آن شب آگهی دادند که در ملک تو چنین مُنکَری حادث شده است.   ملک گفت من او را از فضلای عصر می ‌دانم و یگانه روزگار...   شنیدم که سحرگاهی با تنی چند خاصان به‌ بالین قاضی فراز آمد [شاه]، شمع را دید ایستاده و شاهد نشسته و می‌ ریخته و قدح شکسته و قاضی در خواب مستی بی خبر از ملک هستی “.[266]   به‌ لطلف اندک ‌اندک بیدار کردش که خیز که آفتاب برآمد...   گفت [قاضی] 

الحمدّللّه که در توبه همچنان بازست...   ملک گفتا: توبه در این حالت که برگناه و عقوبت خویش اطلاع یافتی سودی نکند...  تو را با وجود چنین مُنکَری که ظاهر شد سبیل خلاص صورت نبندد.   این بگفت و موکلان عقوبت در وی آویختند..."[267]

  در حکایات سعدی شاهد بازی حالتی بینابین عشق پاک و عشق زمینی دارد.   هم سخن از خلوت و مُنکَر است و هم از نِظاره و مَوَدَّت.   مثلاً در آن حکایتی که درویشی عاشق ملک ‌زاده ایی می‌ شود فقط آرزوی درویش دیدن معشوق است و چون ملک ‌زاده نزد او می ‌آید، درویش نعره ای می ‌زند و می ‌میرد! 

 

غزلیات 

سعدی در غزلیات آبدار خود هم از شاهد بازی سخن گفته است.  اما این غزلیات 

به حدّی لطیف است که امروزه کسی گمان نمی ‌کند معشوق مذکُر باشد.   مضافاً براین که به‌ لحاظ زبان صراحت به معشوق مذکر ندارد.   امّا قراین خَفی دال بر معشوق مذکر است: 

   گل است آن یاسمن یا ماه یا روی      شب است آن یا شبه یا مشک یا بوی 

  چه شیرین لب سخن گویی که عاجز    فرو می‌ماند از وصفت سخنگوی 

  الا ای ترک آتش روی ساقی             به آب باده عقل از من فروشوی 

  چه شهر آشوبی ای دلبند خودرأی    چه بزم آرایی ای گلبرگ خود روی 

   بداندیشان ملامت می ‌کنندم         که تا چند اِحتِمال یار بد خوی 

                                             *

شب است و شاهد و شمع و شراب و شیربنی 

غنیمت است چنین شب که دوستان بینی 

به‌ شرط آن که مَنَت بنده ‌وار در خدمت 

بایستم تو خداوند وار بِنشینی 

چو صبرم از تو مُیَسّر نمی‌ شود چه كنم 

به خشم رفتم و بازآمدم به مسکینی 

به‌ حکم آن که مرا هیچ دوست چون تو به‌ دست 

نیاید و تو بِه از من هزار بُگزینی 

مرا شکیب نمی باشد ای مسلمانان 

ز روی خوب، لکُم دینکُم و لی دینی

                                       *

 همه کس را تن ‌و اندام و جمال است و جوانی

 وین همه لطف ندارد تو مگر سرو روانی 

تو مگر پرده بپوشی و کَسَت روی نبیند

 ور همین پرده‌ زنی پرده خلقی بِدَرانی 

تو ندانی که چرا در تو کسی خیره بماند

 تا کسی همچو تو باشد که در او خیره بمانی 

بیش از این صبر ندارم که تو هر دم بَر قومی

 بنشینی و مرا بَر سَر آتش بنشانی

                                          *

         سرمست بتی لطیف و ساده           در دست گرفته جام باده 

         در مجلس بزم باده‌ نوشان             بسته کمر و قبا گشاده 

        وه وه که بزرگوار حوری است       از روزن جَنَّت اوفتاده 

       لعلش چو عقیق گوهرآگین      زلفش چو کمند تاب داده 

       سعدی نرسد به‌ یار هرگز     کو شرمگن است و یار ساده 

 

حافظ 

بی ‌شک معشوق غزلیات حافظ هم مانند دیگر شاعران قدیم، مذکر است.   این سنّت شعری در زمان او به حدّی قوی بوده است که او توانسته از شاهان آل مظفر در غزل به مانند معشوقی سخن گوید.  می‌ گویند که معشوق شعر او گاهی ممدوح است و گاهی معبود آسمانی و گاهی معشوق زمینی.  حافظ گاهی صریحاً از معشوق مذکر سخن گفته است که من ‌باب نمونه چند غزل ذکر می‌ شود: 

                  در مدح فرخ که ظاهراً غلامی بوده است 

 

دل من در هوای روی فرخ   

بود آشفته همچون موی فرخ 

به جز هندوی زلفش هیچکس نیست

که برخوردار شد از روی فرخ

 سیاهی نیکبخت است آن که دایم 

بود همراز و هم زانوی فرخ

شود چون بید لرزان سرو آزاد

 اگر بیند قد دلجوی فرخ

بده ساقی شراب ارغوانی 

به یاد نرگس جادوی فرخ

دوتا شد قامتم همچون کمانی 

زغم پیوسته چون ابروی فرخ

نسیم مشک تاتاری خجل کرد

 شمیم زلف عنبر بوی فرخ

اگر میل دل هرکس به‌ جایی است

 بود میل دل من سوی فرخ

غلام همت آنم که باشد

 چو حافظ بنده و هندوی فرخ

                                           *

خوشا شیراز و وضع بی مثالش

 خداوندا نگه ‌دار از زوالش

به‌ شیراز آی و فیض روح قدسی 

بجوی از مردم صاحب کمالش

که نام قند مصری برد آنجا 

که شیرینان ندارند انفعالش

صبا زان لولی شنگول سرمست 

چه داری آگهی چون است حالش؟ 

مکن از خواب بیدارم خدا را

که دارم خلوتی خوش با خیالش

گر آن شیرین پسر خونم بریزد 

دلا چون شیر مادر کن حلالش

چرا حافظ چو می ترسیدی از هجر

نکردی شکر ایام وصالَش 

                                         *

می فکن برصف رندان نظری بهتر ازین

 بر در میکده می کن گذری بهتر ازین

در حق من لبت این لطف که می‌فرماید

سخت خوب است ولیکن قدری بهتر ازین

ناصحم گفت که جز غم چه هنر دارد عشق 

گفتم ای خواجه عاقل هنری بهتر ازین 

دل بدان رود گرامی چه کنم گر ندهم 

مادر دهر ندارد پسری بهتر از این

                                            *

روزگاری است که ما را نگران می‌داری 

مخلصان را نه به‌ وضع دگران می‌داری

گوشه چشم رضایی به منت باز نشد

 این چنین عزّت صاحب‌ نظران می‌ داری؟

پدر تجربه آخر تویی ای دل ز چه روی

 طمع مهر و وفا زین پسران می‌داری 

کیسه سیم و زرت پاک بباید پرداخت 

زین طمع ‌ها که تو از سیمبران می داری

ساعد آن بِه که بپوشی چو تو از بهر نگار 

دست در خون دل پرهنران می‌داری

علاوه براینها و نمونه‌ های متعدد دیگر در غزلیات حافظ اشاره‌های متعدد متنوعی به معشوق مذکر قابل یافتن است.   مثلاً در ابیات زیر به‌ ریش معشوق اشاره شده است: 

  خط عذار یار که بگرفت ماه از او

 خوش حلقه ای است لیک بِدَر نیست راه ازو

هر که را با خط سبزت سر سودا باشد

 پای ازاین دایره بیرون نَنهَد تا باشد

 به‌ هر حال حافظ مکرراً با صدای رسا خود را رند و نظرباز خوانده است و گفته است بد و خوب، من همینم که هستم و چه بپسندند و چه نپسندند نظر از خوبرویان برنمی ‌گیرم: 

می ‌خواره و سرگشته و رندیم و نظرباز 

و آنکس که چو ما نیست در این شهر کدام است 

عاشق و رند و نظربازم و می ‌گویم فاش 

تا بدانی كه به‌ چندین هنر آراسته ام 

صوفیان جمله حریفند و نظرباز ولی 

زین میان حافظ دل‌سوخته بدنام افتاد 

دوستان عیب نظربازی حافظ نکنید 

که من او را زِ مُحِبّان خدا می‌بینم 

سر و چشمی چنین دلکش، توگوئی چشم ازاو برگیر؟! 

برو کاین وعظ بی معنی مرا در سر نمی‌گیرد 

  استاد زین ‌کوب در توصیف فضای عصر حافظ در اشاره به‌ همجنس ‌بازی می نویسد: 

  «هم‌جنس‌بازی رسم رایجی بود چنان‌ که حتی گوشه خانقاه و خلوت مدرسه هم ممکن بود صحنه آن باشد.   ترکان که پادشاهان و امراء عصر از آن‌ها بودند در این ایام نامشان با این رسم همجنس‌گرایی همه جا همراه بود.   چنان‌ که قبلاً اشاره کردیم در همین دوره‌های نزدیک بود که اتابک یزد «حاجی شاه»[268] برای خاطر پسری خوبروی که همراه برادر شاه‌ شیخ[269]، ‏ کیخسرو و اینجو به‌ آنجا رفته بود چنان رسوایی به‌ بار آورد که حکومت او یعنی دولت اتابکان یزد بر سر آن رفت»[270] 

ممدوح معشوق 

اگر معشوق شعر فارسی مذکر نبود احتمالاً شاعرانی چون حافظ نمی توانستند در غزل عاشقانه به مدح بپردازند و شعر را به گونه ای بنا نهند که هم مدحی باشد و هم عاشقانه.   غزل معروف زیر از حافظ که ظاهراً عاشقانه است و در آن از «بتی لشکرشکن» (معشوق مذکر) سخن می‌ گوید در حقیقت مدحی است و در ستایش قوام ‌الدین حسن وزیر محبوب شاه شیخ ابواسحاق سروده شده است: 

مرا عهدی است با جانان که تا جان در بدن دارم 

هواداران کویش را چو جان خویشتن دارم 

صفای خلوت خاطر از آن شمع چِگِل جویم 

فروغ چشم و نور دل از آن ماه ختن دارم 

به کام و آرزوی دل چو دارم خلوتی حاصل 

چه فکر از خُبث بدگوبان میان انجمن دارم 

مرا در خانه سروی هست کاندر سایه قدش 

فراغ از سرو بستانی و شمشاد چمن دارم 

گرم صد لشکر خویان به‌ قصد دل کمین سازند 

بحمدالله و المنّه بتی لشکرشکن دارم 

سزد کز خاتم لعلش زنم لاف سلیمانی 

چو اسم اعظمم باشد چه باک از اهرمن دارم 

الا ای پیر فرزانه مکن عیبم ز میخانه 

که من در ترک پیمانه دلی پیمان‌شکن دارم 

خدا را ای رقیب امشب زمانی دیده برهم نه 

که من با لعل خاموشش نهانی صد سخن دارم 

چو درگلزار اقبالش خرامانم بحمدالله 

نه میل لاله و نسرین نه برگ نسترن دارم 

به ‌رندی شهره شد حافظ میان همدمان لیکن 

چه غم دارم که در عالم قوام‌الدین حسن دارم[271] 

در اینجا بد نیست اشاره کنم که گاهی نظربازان به‌ بهانه ای با شاه هم نرد عشق می ‌باخته ‌اند و برخی از این بابت دچار عقوبت‌هایی شده ‌اند.   در صفحات قبل در شرح حال احمد غزالی صوفی معروف خواندیم که در مقابل زیبارویان بی ‌تاب بود لذا وقتی که سلطان سنجر را بوسید باعث سوءتفاهم شد: 

«روایت است که ملکشاه به احمد غزالی ارادت می ‌ورزید.   روزی سنجر، پسرش که سخت زیبا بود به‌ دیدن شیخ رفت و شیخ گونه او را بوسید.   این معنی بر حضار گران آمد و به‌ سلطان رسانیدند.   ملکشاه به‌ سنجر گفت: شنیده‌ام که احمد غزالی بر گونه تو بوسه داده است.   گفت آری، گفت ترا بشارت باد که بر یک نیمه از جهان فرمانروا گشتی..."[272] 

  در شرح حال اهلی ترشیزی نوشته‌ اند که عاشق فریدون میرزا پسر سلطان حسین میرزا شده بود و در این باب غزلیات عاشقانه ای سروده است:[273] 

  حکایت زیر در باب شاه اسماعیل صفوی هم خواندنی است: 

 «مانی شیرازی از آغاز پادشاهی شاه اسماعیل یعنی هنگامی که او سیزده ساله بود...   به‌ شاه اسماعیل عشق می ‌ورزید.   یک روز که شاه او را به خدمت طلبیده بود به خواهش وی اجازه داد که پایش را بوسه زند.   ولی مانی به‌ جای پا بر ساق پای شاه بوسه زد.   ندیمان شاه این عمل را بی ‌ادبی و گستاخی شمردند و شاه را به کشتن او برانگیختند.   شاه درنده‌ خو نیز فرمان قتل او را صادر کرد، ولی دوستان او پیش شاه شفاعت کردند و بخشیده شد.   اما حکم عفو موقعی رسید که قورچی آن عاشق تیره ‌روز را کشته بود.   اشعار زیر را هنگام مرگ برای معشوق و کشنده تاجدار خود سرود:

مرا به‌ ظلم بکشتی طریق داد این بود

 ز پادشاهی عشق توام مرا داین بود

 به‌ روز حشر کنم داد و دامنت گیرم

 که آن که داد غمش خاک من به‌ یاد "این بود"[274]

 

عبید زا کانی 

  عبید زاکانی شاعر معاصر حافظ بود و ممدوحان او همان ممدوحان حافظند.   هر چند برخی از حکایات و اشعار عبید رکیک و مشتمل برالفاظ مستهجنند،اما دارای ارزش‌های اجتماعی و انتقادی هستند به‌ طوری که به‌ اعتبار آن‌ها می ‌توان عبید را یک روشنفکر سیاسی و منتقد اجتماعی دانست که از فساد حاصل از حمله مغول و فروپاشی سامان امور و گسیختن شیرازه مملکت به‌ جان آمده است و لذا طنز او طنزی تلخ و در حقیقت رثایی از سر سُخره برای تاریخ ایران است.   در “اخلاق‌الاشراف” روایت می ‌کند که چگونه نام‌آوران و نیک ‌نامان جامعه و به اصطلاح رجال روزگار همان بزدلانی هستند که تسلیم محض اراذل و اویاش مغول بوده ‌اند: 

“از نوخاسته اصفهانی روایت کنند که در بیابانی مغولی بدو رسید.  برو حمله کرد.   نوخاسته از کمال کیاست تضرّع ‌کنان گفت: ای آقا خدای را بم‌گا مم‌کش، یعنی ب*ا مرا و مکش مرا.   مغلوش برو رحم آورد و برقول او کارکرد.   جوان به‌ یمن این تدبیر از قتل او حلاص یافت.   گویند بعد از آن سی سال دیگر عمر در نیکنامی به‌ سر برد.   زهی جوان نیک ‌بخت.   گویا این مثل در باب او گفته ‌اند: 

         جوانان دانا و دانش پذیر    سزد گر نشینند بالای پیر 

 ای یاران، معاش و سنت این بزرگان غنیمت دانید.   مسکین پدران ما که عمری در ضلالت به‌ سر بردند و فهم ایشان بدین معانی منتقل نگشت»[275] 

  باری بزرگان و رجال دوره مغول همه زمانی مأبون بوده ‌اند و تا کسی این مرحله را طی نکرده باشد به مرتبه و دستگاه بزرگی نمی رسد، لذا می ‌توان گفت که بیماری بزرگان (علة المشایخ) مأبون بودن است چه لشکری باشد و چه کشوری و چه شیخ و چه زاهد.   بعید نیست که رستم‌ دستان هم که به‌ چنان پایگاهی رسیده بوده است وقتی این ‌کاره بوده: 

«هر کس از زن و مرد جماع نداد همیشه مفلوک و منکوب باشد و به‌ داغ حرمان و خذلان سوخته.  و به‌ براهین قاطعه مبرهن گردانیده ‌اند که از زمان آدم صفی تاکنون هرکس که جماع نداد میر و وزیر و پهلوان و لشکرشکن[276] ‏ و قتّال و مالدار و دولتیار و شیخ واعظ و معروف نشد.   دلیل صحت این قول آن که متصوفه جماع دادن را علة المشایخ گویند.   در تواریخ آمده است که رستم زال آن همه ناموس و شوکت از *ون دادن یافت.  چنان‌ که گفته ‌اند: 

         تهمتن چو بگشاد شلواربند            به زانو درآمد یل ارجمند...   

و نیز گفته است: 

    سعادت ابدی در جماع کردن دان   و لیک گوی سعادت کسی بَرَد که دَهَد 

...   به حقیقت معلوم شده است که کون دُرُستی یُمنی ندارد.   مرد باید که دهد و ستاند...  تا او را بزرگ و کریم الطرفین [= از جانب پدر و مادر اصیل] توان گفت».[277] 

این موضوع مکرراً در آثار عبید تکرار شده است و پیداست که از بزرگان زمانه چه دل پرخونی دارد: «در کودکی *ون از دوست و دشمن و خویش و بیگانه و دور و نزدیک دریغ مدارید تا در پیری به‌ درجه  شیخی و واعظی و جهان پهلوانی و معرّفی برسید».[278]

 در رساله صد پند یکی از پندها این است: «مردان مست را چون خفته دریابید تا بیدار نشوند [= تا بیدار نشده ‌اند] فرصت را غنیمت دانید».[279]  که ظاهرا اشاره به‌ عرفی در آن دوران بوده است که در مورد مستان فرصت را از دست نمی‌ داده ‌اند.   

در چند مورد دیگر هم به‌ این مطلب اشاره می ‌کند چنان‌ که در پندی می‌ گوید: 

  «از خاتونی که فصل ویس و رامین خواند و از مردی که بنگ و شراب[280] خورد مستوری و...   درستی توفع مدارید.»[281] 

  آنچه عجیب است این است که عبید مکرراً پهلوانان را مفعول قلمداد کرده است، ظاهراً این پهلوانان، پهلوانان دولتی و مراسم رسمی بوده ‌اند که از شهرت خود برای پیشرفت‌های دنیوی و تقرب به‌ دستگاه حاکمه استفاده می ‌کردند نه پهلوانان حقیقی مردمی: 

  "آن کس را پهلوان مخوانید که که پشت دیگری بر زمین تواند آورد بلکه پهلوان حقیقی آن را دانید که روی برخاک نهد و از روی ارادت یک گز *یر. در *ون   گیرد». [282]

چنان‌ که در بخش حکایات گلستان سعدی اشاره کردم گاهی استادان به‌ شاگردان خود نظر داشتند.   عبید هم در این زمینه پندهایی دارد: 

«با استادان و پیشقدمان و ولیعهدان و کسانی که شما را *ون باشند تواضع واجب شمرید تا آبروی را به‌ باد ندهید.»[283] 

یکی از عادات مذموم تجاوز جنسی به کودکان بوده است که باعث بیماری و آزار کودکان می شده است: 

  «از کودکان نابالغ به میان پای قانع شوید تا شفقت به‌ جای آورده باشید».[284]  از آنجا که در قرآن مجید جزو مواعید بهشتی از غِلمان (جمع غلام به معنی پسر) سخن رفته است (منتهی سخنی از این عادت مذموم نیست) عبید به طنز می‌ گوید: 

«از جماع نوخطان بهره تمام حاصل کنید که این نعمت در بهشت نیابید.[285]

یک بخش از هزلیات عبید تضمین‌هایی است که از شاعران معروف مخصوصا شیخ اجل سعدی کرده است و لابد در این زمینه سابقه هزل‌پردازی سعدی را در نظر داشته است.   در شعر زیر مصراع دوم بیت آخر از سعدی است: 

این *ون  و این کفل که تو داری و این میان

«هر جاکه بگذرد همه چشمی برو بود» 

با من نکوئیی بکن ای جان که خوبروی

باید که خوب ‌سیرت و پاکیزه‌ خو بود 

به‌ دست گیر و فرو بر به *ون  خویش

«کز دست نیکوان همه چیزی نکو بود”[286] 

از حکایات عبید استفاده‌های جامعه ‌شناختی بسیار می ‌توان کرد و برخی از آداب و رسوم قرون وسطای ایران را می ‌توان به‌ خوبی مجسم کرد.   مثلاً از حکایت زیر معلوم می‌ شود که رندان در ماه رمضان موقتاً دست از مناهی برمی ‌داشتند و گربه عابد می ‌شدند: 

 «در رمضان نوخطی را گفتند این ماه کساد است، گفت: خدا یهودیان و مسیحیان 

را پایدار بدارد."[287] 

  یا از حکایت زیر برمی آید که غلامبارگان براثر اعتیاد به غلامبارگی میل جنسی 

خود را نسبت به زن از دست می‌دادند: 

«زنی شوی خود را نزد قاضی آورد و گفت این شوی من غلامباره است و با من هم‌ بستر نشود.  شوی گفت مرا علّت عنن افتاده است.  زن گفت دروغ می‌ گوید    الى آخر.[288]

 از حکایت زیر برمی ‌آید که کسانی که در کار شاهد بازی بودند به‌ هر حال بدنام می ‌شدند و این راز معمولاً نهان نمی‌ماند، زیرا مفعول خود به‌ این و آن ماجرا را می‌ گفت: 

«غلامباره ای را گفتند چون است که راز دزد و زنا کار نهان ماند و تو رسواگردی؟ گفت: کسی که رازش با کودکان باشد چون رسوا نگردد؟» 

  چنان‌ که قبلاً گفتیم شاهد بازی با ورود ترکان (غزنویان سلجوقیان و ... ) در ایران مرسوم شد و بعدها در دوره مغولان تشدید شد.  از دلایل متعدد آن شاید یکی این باشد که این ترکان مهاجم معمولا زندگی نظامی داشتند و شب و روز در اردوگاه‌های نظامی به‌ سر می‌ بردند و لذا بین آنان امکان چنین حشر و نشرهایی زیاد بوده است: 

 «مردی به‌ امیری قصه برداشت که دختر من زن فلان بنده ترک توست و او از قفا در کارش گیرد.  امیر آن ترک را بخواند و سبب پرسید.   بنده گفت مرا از ترکستان به مازندران آوردند و از قفایم به کار گرفتند.   سپس آن که مالک من شد در قفایم نهاد و چون پیش تو آمدم تو نیز خود از قفایم به کارگرفتی، پس نپنداشتمی که این کار حرام باشد".[289]

  «ترک پسری جنگی چنان ‌که عادت او بود برمی ‌جست و *ون  می ‌گردانید.   غلامباره ای متحیر درو نگاه کرد.   ترک پسر دریافت و گفت: 

دل بدین گنبد گردنده منه کاین دولاب  آسیایی است که برخون عزیزان گردد»[290] 

«مولانا شرف ‌الدین خطاط  دو شاگرد داشت یکی ترک و دیگری تاجیک.   روزی با یکدیگر لفظ سَیَکون [به‌ عربی یعنی خواهد بود] نوشتند و به مولانا نمودند که کدام بھتر است.  مولانا گفت سی از آن تاجیک بهتر است و *ون از آن ترک»[291] 

 چنان‌ که قبلاً اشاره کردم سوءاستفاده از مستان مرسوم بود.   این مستان بیچاره بی خبر از همه جا مثلاً در آستانه دری به خواب می ‌رفتند و در این صورت رندان آنان را به کار می‌گرفتند.   از برخی از حکایات عبید معلوم می‌ شود که ترکان (مخصوصاً نظامیان) در شرب خمر افراط می ‌کردند و معمولاً مست به گوشه ای می‌افتادند و در این صورت معمولاً شکار غلامبارگان می ‌شدند: 

«ترک پسری مست بر در غلامباره ای افتاده بود.   غلامباره او را بدید و بردوش گرفته بر بالای خانه برد و همه شب به کار خیر مشغول بود...  الی آخر»[292]

  «غلامباره» ترک پسری مست خفته را دریافت به کار خیر مشغول شد.   ترک پسر بیدار شد.   مشتی چند به‌ روی غلامباره زد چنانکه مشتش خون‌آلود شد.   چون چراغ بیاوردند ترک براو حمله آورد و دست به شمشیر کرد... »[293] 

 "ترک پسری در راهی می ‌رفت و این می‌خوانید: مست شبانه بودم و افتاده بی‌خبر.   “غلامباره ای بشنید و گفت آه آن زمان من بدبخت گردن شکسته کجا بودم».[294]

   «شخصی پسری مست را خفته دید شلوار بگشاد و چندان که *یر بر در *ونش 

مالید برنخاست تا که بادی از جفته حفته جدا شد غلامباره گفت...)[295]

   «خراسانی را مست با پسرکی بگرفتند.   پیش ملک ضیاءالملک بردند.   ملک از خراسانی پرسید که هی چرا چنین کردی؟ گفت: خانه خالی دیدم، ترک پسری چون آفتاب خاوری مست افتاده و خفته» در...   انداختم» غلامچه راست بگو اگر تو بودی نمی ‌کردی ؟!»[296] 

  از برخی از حکایات عبید معلوم می‌ شود که اساسأ ترکان به‌ قفا میل داشتند و در 

مورد زنان هم همین معامله را می ‌کردند: 

سه صفحه افتادگی!

فارس گردید.   حافظ او را مدح کرده و گفته است که در عهد شاه شیخ ابواسحاق ملک فارس به‌ وجود پنج تن آباد بود و از جمله مولانا قاضی عضد را نام می‌ برد.   قاضی عضد تمایلات صوفیانه هم داشت.   از آثار معروف او مواقف در علم کلام است.   این که عبید از میان آن همه علمای غلامباره بیشتر از این دو حکایت می آورد به‌ سبب آن است که مدّت‌ها در شیراز می‌زیسته و لابد حکایت بچه ‌بازی آنان را از شیرازیان زیاد شنیده بوده است.   

 «مولانا قطب‌الدین بر در مکتبی می ‌گذشت.   پسرکی کتابی در پیش داشت که در آنجا نوشته بود: العنین: آنک جماع نتواند کرد الا در *ون.  مولانا گفت ای یاران ببینید چهل سال است تا من عنین بودم و نمی‌دانستم.»[297]

 "زن مولانا عضدالدین پسری بیاورد.   سوراخ *ون نداشت.   طبیبان و جرّاحان چاره نیافتند.  بعد از سه روز بمرد.  مولانا گفت سبحان‌الله پنجاه سال چندان که جستیم خلاف این پسر یک *ون  درست نیافتیم، این نیز سه روز بیش نزیست.)[298] 

«مولانا قطب‌الدین در حجره مدرسه یکی را می *رد، ناگهان شخصی دست به‌ در حجره نهاد، باز شد.  مولانا گت چه می‌خواهی؟ گفت: هیچ جایی می‌خواستم که دو رکعت نماز بگزارم.   گفت اینجا جایی هست؟  کوری؟ نمی‌بینی که ما از تنگی جا دودو برسر هم رفته ‌ایم!»[299] 

در مورد ریش که برای امردان بلایی بود و باعث کسادی بازار می ‌شد در صفحات قبل سخن رفت از حکایت زیر پیداست که مخنثان که شغلشان لواط دادن بود موی صورت را می‌ستردند: 

  «مخْنثی موی روی می ‌کند.   او را منع کردند.   گفت چیزی را که شما بر *یر   خود رها نمی ‌کنید چرا من برروی خود رها کنم"[300] 

  چنان‌ که قبلاً اشاره کردم ترکان به‌ ساده ‌لوحی معروف بودند و لذا گاهی غلامبارگان از سادگی ایشان برای لواط سوء استفاده می ‌کردند: 

  «غلامباره در حمام رفت.  ترک پسری یک چشم در آنجا بود.   مرد یکی چشم برهم نهاد.   با پسرگفت مرا گفته ‌اند که اگر *یر در *ون  تو کنند چشمت بینا شود، خدای را برخیز و مرا بِ*ن   که خدای تعالی چشم من بینا کند.   ترک باور کرد و برخاست مردک ر ا *رد.  او چشم باز کرد و گفت الحمدلله که بینا شدم.   پس پسر چون آن را بدید گفت من چشم تو بینا کردم تو نیز چشم من بینا کن.   غلامباره ترک را از سر ارادت تمام در کار کشید.   چون در او انداخت گفت ای غَر خواهر دورشو که آن چشم دیگرم نیز بیرون خواهد افتاد. "[301] 

 بعید نیست که استعمال فعل انداختن در معنی کلاه گذاشتن و گول زدن که امروزه مرسوم است از همین عمل لواط با مستان در حال خواب یا فریب دادن کودکان و ترکان به‌ یادگار مانده باشد.   دیگر از استفاده‌هایی که از حکایات عبید می شود مسأله دعوای سنی و شیعی است که در همه شئون زندگی مردم حتی عمل لواط هم تأثیر گذاشته بود: 

  «شخصی اَمرَدی را به‌ دِرَمی چند راضی ساخت.   در وقت کار اَمرَد *یر او را بزرگ دید سر باز زد.   مردک گفت یا بگذار کار خود را ببینم یا آن ‌که معاویه را دشنام خواهم داد.   پسرگفت شکیب به زخم *یر آسان‌ ترست از شنیدن دشنام به حال امیرالمومنین، پس تن در داد و دراثنای آورد و برد می‌ گفت: یارب هذا فی هواء ولیک قلیلی.  الهم ای قد بذلتٌ نفسی دون شتم معاویه فَصَبّرنی»[302] 

 از برخی از حکایات این کتاب و منابع دیگر (مثلاً رستم‌ التواریخ) برمی ‌آید که گاهی امرد یا زنی را در کوچه و خیابان به‌ داخل دهلیز خانه ای ( که لابد برسم قدیم درش باز بوده) می ‌کشانده ‌اند یا خود مأبون مشتری را به ‌هشتی خانه ای می‌ برد.   

 «شخصی در دهلیز خانه خود کسی را دید که مأبونی را می *رد  فریاد و فغان کردن گرفت و مکرر نمودن که در دهلیز خانهُ من *ون دادن چه معنی دارد؟! مأبون از طول فریاد او برنجید و گفت هی! کمتر فریاد کن تو نیز بیا در دهلیز خانه من آن‌قدر *ون  بده که جانت برآید»[303] 

  با آنکه عمل لواط شیوع و رواج بسیار داشت و می توان گفت که آن قباحتی را که امروزه دارد تقریباً نزد قُدَما نداشت ولی مأبون بودن در حکم بی آبرویی بوده است، لذا گاهی مفعول برخلاف واقع شایع می ‌کرده است که ترتیب فاعل را داده است.  اما از همه جالب ‌تر این است که گاهی غلامبارگان شایع می ‌کردند که مفعولند و بدین فریب اَمرَدان را به‌ خانه می ‌کشیدند: 

  «شخصی امردی به‌ خانه برد و درهم به‌ دستش نهاد و گفت بخواب تا برنهم.   امرد گفت من شنیده‌ام که تو امردان می ‌آوری تا برتو نهند.   گفت آری عمل با من است و دعوی با ایشان.  تو نیز بخواب و برو آن چه می‌خواهی بگوی.»[304] 

 چنان‌ که تاکنون معلوم شده است غلامبارگان با دو نوع امرد سروکار داشتند یکی نوجوان ساده ‌دلی که شکار آنان می شده است و دیگر مأبونی که لواط دادن شغل او بود و از این بابت اجرت می ‌گرفته است.   در این صورت اخیر بدیهی است که گاهی برسر نرخ لواط کار به مشاجره می ‌کشیده است.  یک مورد جالب وقتی است که مأبون سوء‌استفاده کرده و بدون این که لواط داده باشد مزد می‌ طلبیده است: 

  “غلام باره ای غلامی را به خانه برد.  غلام تن به آرزوی او در نداد و در بیرون آمدن به گریبان او چسبید که اجرت من بده و ستیزه برخاست... »[305] 

یکی از بخش‌های کلیات عبید رسالهٌ تعریفات است که به ‌لحاظ جامعه‌ شناسی متضمن فواید بسیار است.   از جمله در مسأله مانَحنُ فیه می نویسد: 

«الحمامی: تَمغاچی جماع» 

چنان‌ که قبلاً چند بار اشاره کردیم غلامبارگان از حمام کمال استفاده را می ‌کردند.   اساسا حمام یکی از مکان‌های مناسب برای دیدار عاشق و معشوق مذکر و فاعل و مفعول بوده است.  در نُزهة المجالس که در نیمه اول قرن هفتم تألیف شده در رباعیاتی که تحت عنوان «در وقایعی که میان عاشق و معشوق واقع می‌ شوده جمع آوری شده است، این رباعی دیده می‌ شود: 

بودیم به گرمابه من و شمع چِگِل

او زلف به گِل در زد و من دست به‌ دل

دو جوی ز آب دیدگان شد حاصل

 من دست ز دل شستم و او زلف ز گِل[306] 

کاکا: غلامباره کهن 

الغامباره: مردک شیرینکار (زیرا باید از عهده فریب کودکان برآید) 

الکبوترباز: اَمرَد فریب (جالب است که این معنی تا چندی پیش در برخی از شهرهای ایران مرسوم بود و با سرپوش کبوتربازی کودکان را می ‌فریفتند) 

المعلم: بسیار *ون داده (و ظاهراً کرده صحیح است) 

چنان‌ که ملاحظه می شود در حکایات عبید هیچ خبری از معنویت و عشق در شاهد بازی نیست بلکه سخن از پول و اجرت و فریب و سوء استفاده است و این در حالی است که فاصله او با سعدی فقط چیزی در حدود اندکی از نیم قرن بیشتر است.   در حکایات سعدی هم هر چند از فعل و انفعالات جنسی سخن رفته بود اما بیشتر شاهد بازی معنوی و سوز و ساز عاشقانه مطرح بود.   و این نشان می دهد که بعد از حملهٌ مغول و ورود عناصر جدید ترک به‌ اردوگاه ترکان سابق، اخلاق و تمدن و معنویت با چه سرعتی در معرض زوال و تَدَنی قرار گرفت.   امثال عبید و حافظ که در اواخر دوره ایلخانان مغول و در آستانه تسلّط امیرتیمور (گروه ترکان تازه نفس دیگر) می زیستند در حقیقت مورخ یکی از منحط ترین ادوار تاریخ ایرانند.   با توجه به‌ اسنادی که در دست است از جمله رستم‌التواریخ (مربوط به‌ اواخر دوره صفویه تا اوایل قاجار) ملاحظه می شود که این تدنّی اخلاقی و انخطاط اجتماعی با سرعتی عجیب روز به‌ روز قوی ‌تر از دیروز ادامه یافت به‌ نحوی که در دربارهای صفویه و زندیه و قاجار وضع به مراتب بدتر از کوچه و بازاری است که عبید گزارش کرده است تا چه رسد به‌ وضع مردم عادی.   

 

 

 

 

                                فصل ششم 

                             دوره تیموریان و اوایل صفویه 

  چنان‌ که گفتیم روند تدنی و زوال در دوره تیموریان هم ادامه داشت بلکه شدت بیشتری یافت.  تیموریان هم ترک بودند و به‌ عادات وحشیانه ترکان سابق ایران افزودند:

         هر دم از این باغ بری می رسد   تازه ‌تر از تازه‌ تری می‌ رسد

   شاعر معروف این دوره جامی است که به شاهد بازی علاقه داشت و دفاعیات او را از امثال احمد غزالی و اوحدالدین کرمانی در صفحات قبل خواندید.             

  «مولانا عبدالغفور لاری شاگرد جامی در باب حالات نفسانی و جذبات قلبی استادش می ‌نویسد:   

  (... حضرت ایشان از ابتدای حال تا مرتبه كمال از وجد و عشق خالی نبوده ‌اند و کشش عشق و جذب محبت غالب براحوال ایشان بود و کتمان سر عشق از لوازم فطرت ایشان.  در اوائل حال به‌ حکم محبّت صوری به‌ صور جمیله انسانی صورت گرفتاری می ‌داشته ‌اند و از افشاء این معنی محترز می ‌بوده ‌اند و عفت و نزاهت ایشان در این معنی در نهایت کمال و خارج از اندیشه وهم و خیال بوده است...  و منشاً محبت در امثال این مردم دغدغه فیض روحانی است نه وسوسه حظّ نفسانی.  مقصود حصول درد محبّت است نه اندیشه خوشدلی و راحت...»

       (نقل به اختصار از جامی، تألیف علی اصغر حکمت، ص. ۱۰۳ )[307]

  مرتضی راوندی محقق تاریخ اجتماعی ایران می ‌نویسد: «در شیوع امرد بازی همین بس که در رساله انیس العاشقین (به‌ اهتمام ایرج افشار، فرهنگ ایران ‌زمین، ج. 16،  ص. ۸۶ به‌ بعد) اثر امیرسعید حسین ابیوردی از نویسندگان قرن نهم، معاصر جامی که امیر علیشیر نوایی در مجالس النفایس از او یاد کرده است، مطلقاً از عشق ‌ورزی مردی با زنی یا دوشیزه ای سخن به میان نیست.   بلکه نویسنده ضمن گردش در بلاد مختلف ایران و ترکیه، همواره با جوانی که رنگ عارضش چون لعل، لب گلگون و سروقامتش چون قامت سرو موزون است، نرد عشق می ‌بازد و یا در قسطنطنیه پسرکافری را می ‌بیند که غارتگر دین و رشک صورت خانه چین بود.[308] 

 

مجالس العشاق 

در این دوره یک کتاب اختصاصی در باب شاهد بازی تألیف شد و آن کتاب مجالس العشاق است که برخی تألیف آن را به سلطان حسین بایقرا و برخی به 

کمال‌الدین حسین گازرگاهی نسبت می دهند.   تاریخ تألیف کتاب سال ٩۰۸‏ هجری قمری است.   نویسنده در این کتاب برای شاهد بازی مبانی فلسفی و عرفانی قائل شده و برای تعداد کثیری از رجال تاریخ و دین و علم و ادب و عرفان از جمله اسکندر مقدونی و سعدالدین تفتازانی و میرسید شریف جرجانی...   معشوق مرد ذکر کرده است.   در این کتاب در ضمن داستان‌هایی بیان می‌ شود که چگونه عشق مجازی منجر به‌ عشق حقیقی می شود.   

  متأسفانه مصحح ‌کتاب برخی از مطالب آن را بی‌ جهت حذف کرده است چنان که در مقَدّمه خود می ‌نویسد: « جهت پالودن پاره ای از لغزش‌های مؤلف در نسبت دادن عشق مجازی به مقدّسین...   مجالس مربوط به شرح حال حضرت سلیمان(ع) و حضرت یوسف (ع)... مطالب مجالس اول که اختصاص به‌ فقراتی از ترجمه حال امام ششم شیعیان داشت حذف گردید».   

  مطالب این کتاب از نظر تاریخی ارزشی ندارد و غالبا از روی اشعار شاعران داستان‌هایی از خود ساخته است.   البته در مورد برخی از عرفا مانند عراقی و احمد غزالی مطالبی در کتب پیشینیان بود که آن‌ها را نقل به معنی کرده است.   تنها در چند مورد مطالب قابل اعتنایی دارد که اهم آن مطالبی است که در مورد جامی نوشته است زیرا معاصر او بوده و از نزدیکان جامی در مورد شَأن سرود غزلیات او مطالبی را شنیده بوده است.   با همه بیراه (و حتی مضحک) بودن مطالب کتاب، چون به نظر می رسد که این حکایات در افواه مردم بوده، بخشی از آن‌ها را به‌ اختصار نقل می‌ کنیم: 

  حکیم سنایی: «در اثنای آن حال شیفته پسر قصّابی شده همواره منزوی و منقطع می‌بود.  از اختلاط  و آمیزش با اهل دنیا اعراض می ‌نموده و در تمام عمر کفشی داشته که در وزن به‌ پنج من رسیده بوده، بس که پاره‌ دوزی کرده ‌اند و تَه به‌ تَه به‌ روی هم دوخته.   چون در عشق آن جوان بی ‌طاقتی بسیار می ‌نموده از روی امتحان که بیند در عشق صادق است یا کاذب، آن جوان قصاب از حکیم گوسفندی [در مقدمه مدرّس رضوی بر دیوان سنایی» ص هفتاد و دو: پانصد گوسفند سرسیاه و دنبه سفید خواسته بود| طلبید.   حاکم خوارزم را اعتقاد تمام نسبت به ‌حکیم ثابت بود.   مشارالیه کفش پنج‌ منی را پیش آن جوان سپرده و عزیمت خوارزم فرموده و این غزل را پیش از رفتن به خوارزم برای آن جوان گفته بوده: 

تا خیال آن بت قصاب در چشم من است 

زین سبب چشمم همیشه همچو رویش روشن است 

تا بدیده دامن پرخولش چشم من ز اشک 

برگریبان دارم آنچ آن ماه را بردامن است 

جای دارد در دل پرخونم آن دلبر مُقیم 

جامه پرخون باشد آنکس را که در خون مسکن است 

جان آرامش همی بخشد جهانی را به لطف 

گرچه کارش همچو گردون کشتن است و بستن است 

گرچه باشد با سنایی چون گل رعنا دوروی 

در ثنای او سنایی ده زسان چون سوسن است 

  حکیم چون به‌ خوارزم رسید حاکم آن ‌جا اعزاز و اکرام نمود و پانصد گوسفند 

اعلی گذرانید و آن جوان نیز به‌ همین عدد گوسفند طلبیده بود.   چون گوسفند را به مطلوب رسانید کفش خود را طلبید.   آن جوان همان روز اول کفش را گم کرده بود به‌ قصد آن که بیند که پروای آن دارد که امانت را باز طلبد یا نه.   او خود پروای سر نداشت.   جمعی حاسدان با حکیم گفتند: کسی که کفشی را که به‌ غایت مختصر است نگاه نداشته باشد دلی که صد برابر بحر و بر است چون نگاه خواهد داشت؟"[309] 

شیخ سعدالدین حموی: «در محل تحصیل بر عین‌ الزمان که هم از اشخاص شیخ 

نجم‌ الدین کبری است، عاشق بوده و عین ‌الزمان قصیده  بُرده را می ‌خواند و 

سعدالدین می خواند.   چون بدین بیت رسید: 

    آیحْسَبُ فى الصُبّ إن الحب مُنكَتِمُ   ما َبین مُنسَجَم منه و مَضطَرم 

یعنی آیا عاشق می  ‌پندارد که دوستی یار خود را در میان اشک خونین از سحاب دیده ‌باران و میان برق از سینه درخشان پنهان تواند داشت؟ آن امری است مشکل و خیالی است باطل.   

  از شیخ سعدالدین پرسیدند: [معنی] لغوی «صب» ریختن است، با عاشق چه نسبت دارد؟ گفت این نسبت دارد که هم آب بر روی خود می ‌ریزد و هم آبروی خود می ‌ریزد و در آن گفتن ضبط خود نتوانست کرد.   قطرات اشک از مژه‌ اش باران شد و رازش به‌ روی افتاد.  می‌ گویند که عین‌الزمان تا آن غایت از عشق سعدالدین وقوف نداشت".[310]  

  محیی الدین ابن‌عربی: در مجالس العشاق حتی روابط استاد و شاگردی و مراد و مریدی را هم از مقوله عشق ‌ورزی محسوب کرده است مثلاً در مورد محیی‌الدّین ابن عربی می ‌نویسد: «عاشق حضرت شیخ صدرالدین قونوی بودند» [311] حال آنکه شیخ صدرالدین قونوی شاگرد و پسرخوانده شیخ و شارح و مروج آثار و افکار او بوده است.   نویسنده در ادامه مطلب می‌ گوید: «کسی پرسید شما را با آن همه عرفان دلبستگی چیست؟... [شیخ گفت ] از حسن او پی به حسن حق می توان برد و در آئینه روی او جمال حق می ‌توان دید...   آن کس چون دید که آتش شیخ به‌ هیچ گونه فرو نمی‌نشیند، استدعا کرد در دمشق آب‌های روان و منزل‌ها و جاهای دلگشا هست، سِیر می توان کرد و به‌ نظاره و تماشای باغ و بهار غم از دل به‌ در می ‌توان برد... عشق مجاز ورزیدن و روی خوب دیدن لایق شأن شما نیست.   همواره سالکان راه خدا از انبیا و اولیا با حق بوده ‌اند و بدو سخن گفته ‌اند و از او شنوده ‌اند.  شما چرا در بزم دل، چراغ حُسن غیری افروخته ‌اید و دیده برجمال دیگری دوخته ‌اید؟  این عالم آثار است.  چرا ذوات را باید گذاشت و به‌ آثار مشعوف شد و به‌ انواع بدنامی و صفات ہد موصوف گشت؟ 

فرمود: هم‌ چنان که جمال آثاری که متعلّق عشق مجازی است ظل و فروغ جمال ذاتی است که متعلق محبت حقیقت است و به‌ حکم المجاز قنطرة الحقیقه طریق حصول آن و وسیله وصول به‌ آن، زیرا که چون مقبلی را بحسب فطرت اصلی قابلیت محبت ذاتی جمیل علی‌الاطلاق عِزّ شآنه بوده باشد و به‌ واسطه پرده‌های ظلمانی مخفی مانده؛ اگر ناگاه پرتوی از نور آن جمال از پرده آب و گل در صورت دلبری موزون شمایل...   نمودن گیرد، هر آینه مرغ دل آن مقبل برآن اقبال نماید و در هوای محبت او پر و بال گشاید، اسیر دانه او شود و شکار دام او گردد و از همه مقصودها روی گرداند بلکه جز او متصودی دیگر نداند...   چون این جا رسید بداند که عشق مجازی به منزله بویی بوده است از شرابخانه عشق حقیقی...   اما اگر آن بوی نشنیدی به‌ این شرابخانه نرسیدی و اگر این پرتو نیافتی، از این آفتاب بهره نیافتی»[312] 

  مولوی: از همه مضحک ‌تر مطالبی است که درباره مولانا نوشته است که عاشق جمال صلاح‌الدین زرکوب شده بود! «روزی از حوالی زرکوبان  می ‌گذشت.   از آواز ضرب مطرقه ایشان حالی در دل آن حضرت ظاهر گشت و به‌ رقص در آمد.   شیخ صلاح الدین همچون آفتابی از دکان بیرون آمده و سر در قدم حضرت مولوی نهاد و حضرت مولوی عاشق جمال او شده...   مدت ده سال آن عشقبازی با او به یک حال مانده بود و غزلیات در عشق او بسیار واقع شد و این غزل از آن جمله است: 

ربود چشم و رخ و زلف آن بت رعنا

یکی قرار و دوم طاقت و سوم پروا 

قرار و طاقت و پروای من سه چیز بود   

یکی جمال و دوم چهره و سوم سیما...   

چون شیخ صلاح‌ا لدین به‌ جوار حق پیوست،عشتبازی زیادت گشت و چلبی 

حسام‌الدین با ایشان مصاحب شد»[313]

  عراقی: «عاشق پسر قلندری شدند و ترک درس و مدرسه کرده با قلندران همراه 

شدند و این مطلع در آن وقت فرمودند: 

  پسرا ره قلندر سزد ار به من نمایی   

که دراز و دور دیدم سرکوی پارسایی»[314] 

سعدی: «اوّل حال بر جوانی قصاب عاشق شده و آن جوان خالی از طبع نبوده 

فامّا از شنیدن قصیده ملول می ‌شد و طاقت آن که قصیده بر او خوانند نداشت.   بنیاد غزل گفتن از آن وقت شد و این دو مطلع از برای او گفته: 

مدام در پس بازار عشق خون نوی است

مرو مرو که درآن ‌کو هزار جان به‌ جوی است 

ز من مپرس که در دست او دلت چون است

از او پپرس که انگشت ‌هاش در خون است 

  ... می‌ گویند خواجه هُمام ‌الدّین تبریزی که وزیر صاحب اختیار پادشاه عالی مقدار آن شهر [تبریز] بود پسری داشت به‌ غایت صاحب جمال.   شیخ سعدی در شیراز شنید، به‌ عشق او متوجه تبریز شد.  چون به مقصود رسید روزی به‌ حمام درآمده بود.   خواجه همام‌الدین با فرزند خود از اتفاقات حسنه به‌ همان حمام آمد.   طریق او آن بودی که پسر خود را در حمام به کسی ننمودی و مردم را از حمام بیرون کردی.  شیخ چون از این معنی خبردار شد خود را در آخر حمام پنهان ساخت.  چون خواجه همام‌الدین با پسر و با جمعی خواجه‌سرایان به حمام درآمدند: شیخ طاسی آب گرفته، در آمد و پیش خواجه همام‌الدین نشست.   خواجه همام‌الدین به‌ غایت متغیّر شد.  پسر را در عقب خود پنهان ساخت و خود میان پسر و شیخ سعدی حایل شد...   الى آخر"[315] 

  سیدعلی همدانی: «آن حضرت را در سفرها عشقبازی‌ها با جمال مطلق بسیار دست می ‌داد و تعلق به‌ جوانان با حسن و ملاحت در عالم مثال او را بسی واقع می شد.   نوبتی مقید یکی از مقربان امیر بزرگ تیمورخان شده بودند و این رباعی را بدو نوشتند: 

دلتنگم و دیدار تو درمان من است     بی ‌رَنگِ رُخَت زمانه زندان من است 

برهیچ دلی مباد و برهیچ تنى        آنچ از غم هجران تو برجان من است 

درویشی به‌ عرض آن حضرت رسانید که این شخص ترکی تند خوی است مبادا که از خواندن این رباعی و واقف شدن از این سر برآشوبد و ضرری به‌ درویشان رساند که آلت جارحه دارد و قوت عاقله مانعه ندارد.   اگر بالفرض او چیزی نگوید، خلق چه گویند؟ آن حضرت در جواب آن درویش که بسیار مقیّد عقل بوده و از عشق نصیبی کمتر داشت، فرمود: 

حاشا که ز زخم تیر و خنجر ترسیم 

وز بستن پا و رفتن سر ترسیم 

ما گَرم رُوان دوزخ آشامانیم 

از گفت و شنید خلق کمتر ترسیم»[316]

شیخ کمال خجندی: «در تبریز برجوانی رویگر عاشق بود و اکثر اشعار دردمندانه برای او گفته و این غزل از آن جمله است: 

نقطه دایره لطف، دهان توبود 

آیت حسن، خط مشک‌ فشان تو بود

مایه همت درویش و سرافرازی او 

به‌ هوای قد چون سرو روان تو بود

بی ‌گل وصل تو هر لاله که روید ز گِلَم

 بردلش داغ تو، بسرسینه نشان تو بود

سر به‌ بیماری باریک کشد آخر کار

هرکه را آرزوی موی میان تو بود  

گفته ‌ای صورت او مظهر معنی ست کمال 

خود عیان است چه حاجت به‌ بیان تو بود»[317]

 

مولانا عبدالرحمن جامی: «کم وقتی مجلس شریفش از منظوری خالی بودی.   در ایام سلطنت حضرت شاهرخ میرزا امیرزاده ملک محمد نام بسیار خوش‌ شکل بوده و بسی اشعار در دیوان اول، آن حضرت برای او فرموده، در کبر سن تغییری فاحش در صوت او واقع شده بود چنان‌ که آن حضرت و اشخاص دیگر را شرم می آمد که می‌ گفته ‌اند برای این عزیز آن بزرگ غزلیات و معمیات دارد؟!...  و از جملمه غزلیات که جهت او گفته بودند یکی این است: 

آن کیست سواره که بلای دل و دین است 

صد خانه برانداخته در خانه زین است

ماهی است درخشنده چو بر پشت سمند است 

سروی است خرامنده چو برروی زمین است

در آتش و آبم ز دل و دیده چو دیدم 

برتافت ز من رو گره افکند در ابرو 

کافروخته رخسار و عرق کرده جبین است 

اینک سر و شمشیر اگر بر سر کین است...   

گفتم که سخنرانی جامی ز لب تست

از بسته شکر ریخت که آری سخن این است 

  و در زمان حضرت بابر میرزا، مولانا عطاءالله پسر مولانا شهاب،  خواننده جوانی در غایت حسن و جمال بود و ملاحت بسیار داشت و قدّی به‌ اعتدال و بر گوشه لب و رخسار خال‌های پر حال و آواز ملایم با هزار غنج و دلال.   شعر بسیار از برای او دارند و از آن جمله در وقتی که پدرش را عزیمت بدخشان در خاطر گردیده او را همراه خود می‌ برد، این غزل را فرمودند:

باز [م] ز دیده ‌ای گل خندان چه می ‌روی؟ ‏

چاکم چو گل فکنده به‌ دامان چه می ‌روی؟ 

از اشک سرخ دیده ما کان لعل شد

 ای سنگدل تو سوی بدخشان چه می ‌روی؟ 

شهری خراب می‌ شود ای مشکبو غزال

 تو رو نهاده سوی بیابان چه می‌روی؟ 

جامی فتاد چون تن بی ‌جان ز هجر تو

 تن را چنین گذاشته بی ‌جان چه می ‌روی؟ 

  ... و در همان زمان بازرگان پسری تبریزی که صباحتی غریب داشت و اثر زلف بر رخسار او ظاهر گشته، شمس‌الدین نام، پیش ایشان رساله ای در معمّا می خواند.   این غزل را برای او گفته ‌اند: 

خطت فتنه است و لب‌ها فتنه‌ انگیز

دلم زان فتنه خون و دیده خونریز...   

الا ای ماه تبریزی که چون خور

 نشاید کرد در رؤیت نظر تیز 

چو مولاناست جامی، مست عشقت

 تو با رخسار رخشان شمس تبریز 

  ... و در زمان حضرت سلطان ابوسعید میرزا؛ علیخان نام جوانی بود ملازم همان سلطان در سن چهارده سالگی.  این غزل در آن محل گفته ‌اند: 

چارده ساله بتی پنجه جامی برتافت

 کرد بیرون ز کَفَش حاصل پنجه ساله 

  سبزی ملیح بود، قدی کشیده و ابرویی خمیده، تاجی سیاه برسر و در گوش حلقه‌های زر.  به‌ غایت شیفته او بوده ‌اند، چنان‌ که می‌ گفته ‌اند: با خود نیستم چون نشسته ‌ام و تصوّر می‌ کنم که در هوا می ‌روم چون برمی‌خیزم.   و این غزل هم برای او گفته اند:

آن که از حلقه  زر گوش گران است او را

 چه غم از ناله خونین جگران است او را 

گو کله برشکن از ناز که برمسند حُسن

 منصب شاهی زرین کمران است او را...   

 آن جوان را نیز محّبتی افتاده بود با جوانی دیگر.  این غزل را حسب حال او گفته ‌اند: 

شنیده‌ام که به گلچهره ای نظر داری

ز شوق لاله رخی داغ بر جگر داری 

   مولانا حاجی که مُصاحب و کاتب آن حضرت بود می‌ گفت برای آن جوان 

بی طاقت بودند و به‌ هیچ وجه ملاقات میسر نمی ‌شد.   او نیز اشتیاق ملاقات ایشان 

داشت امّا فرصتی نمی یافت.   ناگاه در آن اثنا از او جریمه ای صادر شد و موجب 

غضب پادشاه شد.   گریخته به خانه ایشان آمد.   نیم‌ شبی که ایشان مغموم و محزون نشسته بودند به منزل ایشان درآمده عرض حال خود کرد.   ایشان صباح [بخشش] گناه او را درخواست کردند و در آن روز این غزل فرمودند: 

خیالی بود یارب دوش یا در خواب می ‌دیدم

که رویش در نظر بر کف شراب ناب می دیدم 

به اکسیر سعادت بافتم آخر بحمدالله

وصالش را که همچون کیمیا نایاب می دیدم 

و از جوانانی که در این زمان به ملازمت ایشان می ‌رسید،  مولانا میرعلی بود که غزل ‌های بسیار برای او گفته ‌اند و مطلع یک غزل این است: 

زهی نهال قد تو عصای پیری ما

به راستی که مکش سر ز دستگیری ما 

 مولانا فضلی سمرقندی که از اشخاص حضرت خواجه عبدالله انصاری بود و ملازمت ایشان بسیار می ‌کرد می‌ گفت مولانا میرعلی را چون اثر خط پیدا شد به من گفت که مرا توهّم آن شد که حسن من کم شد.   این غزل را به خط خود نوشته به من داد: 

ای سنبل مشکین زده سر از گل رویت

ندهم به‌ همه ساده ‌رخان یک سر مویت 

 

شد هر شکن زلف تو قلاب محبت  

چون خاطر جامی نکند میل به‌ سویت 

و از کسانی که غزل گفتن در صورت مَجاز ایشان براو ختم شد، مولانا خواجه خواننده است که بغایت خوش طلعت و زیبا منظر بود و زلفی دلاویز داشت.   حالا نیز خوب است! غیر از این که محاسنش از آنچه در زمان غزلسرایی بود اندکی زیاد شده، نقصانی دیگر ندارد.   و آن حضرت از برای او گفته ‌اند: 

بَر گل از سبزه خط غالیه بویی داری

چشم بد دور که آراسته رویی داری»[318]

شیخ آذری: «بر جوانی کفشدوز عاشق شده بود و مفتون گشته به‌ سرحد جنون رسید.  جمعی از اهل حسد از آن جوان سخنان به‌ شیخ رسانیده و گفته ‌اند که این پسر به‌ هر طرف می ‌افتد و با مردم ناجنس صحبت می‌دارد... این مطلع بر او خواند: 

ای به‌ رخ چون گل سوری و به قد سرو سهی 

دل به‌ شرطی به تو دادم که به غیری ندهی...»[319] 

 

چند حکایت تاریخی از این دوره 

مولانا پارسا و ریش خطیب: 

در حکایت زیر امیر علیشیر نوایی مولانا پارسا را که مخفیانه در باغی مشغول عیش و عشرت بوده است (و با ریش خطیب شراب را صاف می ‌کرده) غافلگیر می ‌کند.   شبیه به‌ آن داستانی که از گلستان نقل کردیم که شاه قاضی همدان را در خلوتش دستگیر می ‌کند: 

«میر [امیر علیشیر نوایی] قدم بر نردبان نهاد...   دید که مولانا پارسا و آغای خیابانی دست درگردن یکدیگر دارند و اهل مجلس گریبان‌ها چاک زده ‌اند و مجلس به جایی رسیده که شراب کمی کرده، در تک شیشه‌ها لای مانده می ‌خواهند که آن را صاف سازند و چیزی نمی ‌یابند.   برای صاف کردن، خطیب محاسن خود را گرفته که سال‌هاست که این را به‌ صابون شستشو می ‌دهم و پاکیزه می ‌سازم.   مولانا پارسا دست دراز کرد و ریش خطیب را گرفت و در تک آن جام بداشتند و آن شراب را صاف گردند.

 میر فرمود که در حق این ها چه می گوئید؟   بعضی گفتند که مناسب چنین می نماید که خانه را بر سر ایشان کوبییم.  بعضی دیگر گفتند این‌ها را می ‌باید گرفت و شهید کرد و در شهرها و بازارها گردانید... میر هیچکدام را قبول نګرد و فرمود که رای من آن است که امشب ایشان را نرنجانیم...   مولانا پارسا تا وقت چاشت در خواب شد...  میر او را طلبیده آغاز به صحبت کرد... پارسا جزم کرد که میر اطلاع یافته... متوجه مشهد سلطان خراسان شد... چون پیش پدر رسید این خبر پیشتر از رسیدن وی به پدر رسیده بود، او را زجر بلیغ نمود.   و آن بی ‌سعادت پدر خود را شربت شهادت چشانید.  پارسا را عاشقی بود، او را گفت تو اعتراف نمای به کشتن پدرم، من صاحب خونم تو را می‌بخشم...»[320] 

حیله غیاث ‌الدین محمد: 

حکایت زیر تصویری از یکی از مهمانی‌ های دوره تیموریان است که مردان و جوانان دور هم جمع می ‌شدند و پس از مست شدن هر یک در این فکر بود که چگونی با کسی درآویزد: 

«غیاث‌الدین محمد برخاست و گفت: عزیزان اصول نگاه دارید و رقاصی ای بنیاد کرد که ماه بر فلک از شرم وی دایره هاله در پیش رو گرفت.   داروغه حیران بماند و گت امشب با این‌ها صحبتی می ‌داریم.   دامادی داشت عبدالمقیم نام در كمال حسن و لطافت و نهایت صباحت و ملاحت.  داروغه عبدالمقیم را فرمود که در شهر هر کس را که حسن و آوازه واصول و صلاحیتی بوده باشد حاضر‌سازد، اما با وجود غیاث‌الدین محمد هیچکس به ایشا ن نپرداخت.  شمع                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    جمال عبدالمقیم از آتش شراب به نوعی افروخته بود که مرغ جان صاحب ‌نظر به مثابه پروانه سوخته بود.   غیاث‌الدین محمد آهسته به من گفت که: امشب عبدالمقیم را می ‌سازم.   گفتم ای خبیث مردار و ای زشت ‌سیرت بد کردار تا کی در هلاک خود می ‌کوشی ؟...  در این مجلس» «نظر» نام سرتراشی بود و از جمله متعلّقان عبدالمقیم بود و همواره نظر در او می ‌کرد.   و عبدالمقیم مست شد و بالین طلبید و سر نهاد و یک چند دیگر که بودند همه بیخود فتادند.   غیاث‌الدین محمد گفت که وقت کار من شد.   برخاست و بند تنبان «نظر» را گشود و آلت وی را تر ساخت و شمع را کشت و «نیم ‌شمع کافوری» در «لگن سیمین" نهاد.   و عبدالمقیم بیدار شد و فریاد برآورد که شمع بیارید.   غیاث‌الدین محمد خود را به پهلوی من انداخت و به مستی برخاست.   چون شمع بیاوردند.   بر سر من و غیات‌الدین محمد آمد، از مایان گمان نبرد.   چون بر سر «نظر» آمد و تنبان او را گشاده دید و آلت او را تره یقین او شد که او کرده.   نوکران را طلبید و «نظر» فقیر بی ‌گناه را فرمود که صد چوب زدند...»[321] 

عاشق صادق 

 حکایت زیر نشان می دهد که عاشقانی بوده ‌اند که از فرط عشق، جور معشوق را 

در حکم لطف می دیدند و نعره هل من مزید می ‌زدند و از بن دندان معتقد بودند که «فحش از دهان تو طیبات است» منتها شرایط اجتماعی به حدّی اسفناک بود که این معشوق پرستیدنی هم ‌جنس آنان بود: 

  «در تاریخ هشتصد و نود و نه بود که در شهر هرات جوانی پیدا شده بود که او را میرک زعفران می‌ گفتند...   او را عاشقی بود که او را سرخک کرباس ‌فروش می‌ گفتند و مشهور است که او را شصت هزار بیت به‌ خاطر بود...   و شاه محمد میرک، نام جوان دیگری بود که بعضی از عشاق او را به میرک زعفران ترجیح می ‌کردند.   

  روزی سرخک کرباس ‌فروش در بازار ملک می ‌گذشت.   شاه محمد میرک در رسید...   و بسی متوجه بود که با او اختلاط کند و به‌ عشوه و کرشمه صید خود گرداند...   گفت جهت چیست که با وجود این همه فضایل که از تو نقل می ‌کنند صحبت و اختلاط خود را به میرک زعفران مقصور و محصور گردانیده‌ای؟  فقیران دیگر هستند که قدر ترا از او بیشتر می‌دانند.   سرخک گفت شما راست می فرمائید: 

هر دم چو بی ‌وفایان نتوان گرفت یاری ‏ مائیم و خاک کویش تا جان ز تن برآید...     چنین گویند که خبر به میرک زعفران رسید کسی را فرستاد که برو تحقیق کن که سرخک چگونه اختلاط می ‌کند؟ آن کس خبر رسانید که هرگز سرخک را به این شوق و ذوق در مجلس شما ندیده‌ام.   میرک فرمود که از درخت بھی یک چند چوب آوردند.   آن‌ها را مار صفت حلقه ساخته در تقار آب گذاشت.   چون سرخک بعد از دو روز آمد.   اتفاقاً برف عظیم می ‌بارید.   میرک به‌ او گفت: جناب کجا تشریف داشتند؟  و آغاز عذرخواهی نمود.   گفت خاموش باش تا دویست چوب بر تن برهنه نخوری با من طمع آشنایی مکن.   چون سرخک این را شنید دست زد و گریبان درید و خود را عریان گردانید... میرک یکی از این چوب‌ها را برداشت و گفت حساب نگه ‌دار تا غلط نشود.   چون به‌ ده رسید پرسید که چند شد؟ گفت گمان می‌ برم که پنج شده باشد.   میرک گفت که غلط کرده‌ای ده شد...   باز از سر گرفت.   چون به بیست رسید گفت ده تا.   میرک که این حالت مشاهده کرد آتشی در دلش افتاد که نتوان گفتن.   چوب را به‌ بام پرتاب ‌کرد و گریبان تا به‌ دامن چاک زد و سینه خود را به پشت وی نهاد و چون ابر گریان شد...»! 

جامی 

  بزرگترین شاعر این دوره جامی (۸۱۷-۸۹۸ ه.ق.) است که به شاهد بازی معروف بود و شأن سرود برحی از غزلیات او را در صفحات گذشته از زبان کمال‌الدین حسین گازرگاهی خواندیم.   جامی صاحب تألیفات معتبری مخصوصاً در عرفان است و در صفحات گذشته دفاعیات او را از برخی از صوفیان شاهد باز از نفحات‌الانس نقل کردیم.   در اینجا ابیاتی از چند غزل او که مسلماً در باب معشوق مذکر است نقل می‌ شود: 

جلوه آن شوخ و جولان سمند او بیین ‏

هر طرف آاده ای سر درکمند او ببین

فتنه را خواهی پی تاراج عقل‌ و دین سوار

کرده جا بر پشت زین سرو بلند او ببین[322]

                                            *

هر بامداد کان مه راند سواره بیرون

آید زشهرخلقی بهر نظاره بیرون 

می ‌کرد دی شماره خیل سگان خود را

واحسرتا که جامی بود از شماره بیرون[323]

                                          *

مه ترکی زبان من نداند فارسی چندان 

چو گویم بوسه ده مشکل نهد بر فارسی دندان 

بتان فرزند و جامی نیست جز بعقوب غمدیده 

که مع وف جمال یوسف است از جمله فرزندان[324] 

                                             *

 ای سرو راستین که کله کج نهاده‌ای

وی تازه گل که پرده ز عارض ‌گشاده‌ای 

رفت آن سوار و صبر و خرد در رکاب او

ای اشک خون‌ گرفته تو چون ایستاده‌ای 

خود را میان راه فکندم به‌ خشم گفت

زین ‌سان چرا عنان دل از دست داده‌ای[325] 

                                                 *‏ 

هر روزکه در میدان چوگان زدن آغازی  

بس کس که کند پیشت چون ‌گوی سراندازی 

تا خاک سُم اسبت شد تاج سرم هستم

از تاجوران یکسر برتر به ‌سرافرازی 

جز بر سر من مشکن چوگان که مرا نبود

چون گوی دراین معنی با کس سر انبازی[326]

 

مکتب وقوع 

در اواخر دوره تیموری جهت نجات ادبیات از تکرار و ابتذال مکتب نوینی تأسیس شد که به آن مکتب وقوع می‌ گویند یعنی مکتب واقع‌ گویی به‌ اصطلاح 

واقعیت را همان طورکه بین عاشق و معشوق است گفتن و اطوار حقیقی معشوق از قبیل ناز و قهر و خشم و دشنام و احوال حقیقی عاشق از قبیل رنجش و اشتیاق و پیغام و تمنا و نگاه را وصف و بیان کردن.   چون واقعیت در این دوره عشق مرد به مرد بود و نقل مجالس عشاق و رندان ماجراهایی که بین آنان و معشوق مذکر گذشته بود، شعر مکتب وقوع شعر همجنس ‌بازی و در یک کلام شرح وقایع بین عاشق و معشوق مذکُر است.   مکتب وقوع در ربع اول قرن دهم هجری به‌ وجود آمد و تا ربع اول قرن یازدهم یعنی حدود یک قرن ادامه داشت.   شاعران معروف این مکتب عبارتند از: لسانی شیرازی (متوفی )٩۲۱‏ که برخی او را واضع مکتب وقوع می دانند، شهیدی قمی، میرزا شرف جهان،  شانی تکلو و از همه معروف ‌تر محتشم کاشانی و وحشی بافقی.   

  مرحوم احمد گلچین معانی کتابی تألیف کرده موسوم به «مکتب وقوع در شعر 

فارسی» که در آن شرح حال شصت و یک شاعر وقوعی آمده است.   تأمّل در اشعار این شاعران وقوعی برای کتاب ما که موضوع آن تاریخچه شاهد بازی است بسیار مهم است.   استاد دکتر خانلری می ‌نویسد «در مکتب وقرع معشوق مرد است زیرا اصل بر حقیقت ‌گویی است و از این ‌رو سخن گفتن از زن خطرناک است»[327] اما باید توجه داشت که اصلا زنی درکار نبوده است.   خوانندگان این کتاب تاکنون دریافته اند که قبل از مکتب وقوع هم سخن گفتن از معشوق زن چندان مرسوم نبوده است.   لذا در مکتب وقوع نکته معشوق مرد نیست که در آن زمان امری بسیار طبیعی بود - بلکه نکته بر بیان حقایق وقایع و حالاتی است که بین عاشق و معشوق می ‌گذرد.   در اینجا جهت رعایت اختصار فقط از محتشم کاشانی و حشی بافقی سخن می گوئیم. 
محتشم کاشانی

محتشم کاشانی (996-905 ه. ق.) درکاشان متولد شد و همه عمر را - حدود ۹۰‏ 

سال- در آن شهر زیست.   صادقی افشار در تذکره مجمع‌ الخواص به این مطلب چنین اشاره می ‌کند: «... و گویا به‌ عّلت عدم مسافرت بود که در آداب معاشرت قدری بی تجربگی داشت».[328]   البته محتشم سفری به اصفهان رفته بود اما مراد از سفر در آثار این دوره عمدتاً سفر به هند و اقامت چند ساله در آنجاست .   گفته ‌اند که علت عدم مسافرت محتشم درد پا و لنگی بوده است.   شغل محتشم شعربافی و بزازی بود اما به‌ سبب ممارست در شعر و شاعری با ادبیات فارسی آشنایی یافت.   ممدوحان او شاه طهماسب صفوی و فرزندان اویند و در جلوس شاه اسماعیل دوم هم اشعاری دارد.  شهرت محتشم به ‌خاطر ترکیب ‌بندی است که دږ واقعه کربلا سروده است و اکنون معروف ‌ترین شعر در این زمینه است.   اما در شاهد بازی‌ هم ید طولایی داشت و داستان‌های شاهد بازی‌های خود را به نظم و نثر به یادگار نهاده است.

رساله جلالیه 

محتشم رساله ای موسوم به رساله جلالیه دارد که مخلوطی از نظم و نثر است 

و در آن ۶۴ غزل عاشقانه در باب معشوقش شاطرجلال آمده است محتشم در آغاز هر غزل شأن سرودن آن را به‌ نثرنوشته است.  زیرا چنان‌ که گفتیم او وقوعی است و لذا باید زمینه بحث را روشن کند تا خواننده دریابد که مطالبی که در غزل آمده است حقیقی است.   جالب است که شعر محتشم به مراتب روشن ‌تر و مفهوم ‌تر از نثر اوست.   اولا باید توجه داشت که نثر در این دوره وضع مطلوبی نداشته است و ثانیا آنچه زبان فارسی را حفظ کرد به طور کلی شعر بوده است نه نثر.  و اینک، خلاصه ای از این رساله که می توان آن را رمانی عاشقانه در مفهوم ایرانی آن قلمداد کرد.  در ضمن تصویرگویایی از روزگار خود و حال و روز و آداب و رسوم عاشق و معشوق آن عصر ارائه می دهد. [329]  

  [آمدن معشوق از اصفهان به کاشان]: «اولین فتنه ای که زاد این بود: 

               که نهالی ز باغ رعنایی        گلی از گلستان زیبایی...   

که در سبک خیزی رشک پیک خیال بود و در بالاروی غیرت مهر سریع انتقال، موسوم و مشهور به‌ شاطر جلال، از خاک رعناخیز صفاهان، سایه حسن بلند پایه بر سر ساکنان خِطَه کاشان انداخت و طفل صغیر را تا شیخ کبیر، گرفتار زلف کمند مثال و مفتون طُرّه سلسله تمثال خویش گردانید.   

محتشم را جزم برسر می رسد پیک اجل

گر دمی شاطر جلال از وی نهان سازد جمال

 روز اوّل ملاقات که آن سر خیل پرگاران در دل بردن و این سر دفتر گرفتاران در دل دادن...   و هر تیر که از کمان بلندش می جست چون خدنگ قضا بی درنگ بر نشانه می ‌نشست این غزل صورت بست: 

از اولین نگاه که در اهل درد کرد    

دیدم که بیدلی ز من آشفته ‌تر نیافت[330] 

غزل آینده در بدایت حال انتظام یافت در شبی که مشاهده رقص آن سرو جلوه ‌آفرین که در آن فن سرآمد آفاق بود، اتفاق افتاد.   

چون جلوه گر گردد بلا از قامت فتان تو

صد ره کنم در زیر لب خود را بلا گردان تو

 روز سیم یا چهارم اختلاط بود که آن سرو ملایم حرکات پر برسر زده می خرامید.   

روی ناشُسته چو ماهش نگرید

چشم بی‌سرمه سیاهش نگرید

بر سر سرو ملایم حرکات

جنبش پر کلاهی نگرید 

[هجوم عاشقان]: از مشاهده کثرت هجوم عاشقان که وحشی خلقش یکان یکان را گریبان دل گرفته به آن‌ کو می ‌کشید.   منظوم گردیده: 

شده خلقت چو گریبان کِش دل‌های همه

چون روان بر سر کویت نبود پای همه؟ 

  چون با یکی از عاشقان به جهت تیز ساختن آتش این سوخته جان چنین سخن می‌ گفت که گل‌های رشک و غیرت از آن خصوصیت با ایما و اشارت نهانیش می شکفت.   

چو دلگشای رقیبان شوی به‌ لطف نهانی ‏

زبان بنده ببندی به‌ التفات زبانی 

  آن فروزنده آتش غیرت و گدازنده ارباب عشق و محبّت چون در وادی رشک 

فرمایی قدمی چند بیشتر نهاده ساعی ‌تر از دو سه روز گذشته گردید این غزل 

به‌ ظهور رسید: 

چون ‌نیست دلت با من از وصل توهجران به

این لطف زبانی هم مخصوص رقیبان به 

  یکی از یاران مهربان که از جان بلکه از جانان عزیزتر بود تردد دغدغه ‌زای تردید فزایی به کوی آن شوخ چشم عاشق جوی می ‌نمود و این بیدل بدگمان را به رقابت خود گمانزد ساخته...   

مهربان یاری هوای دلستانم می ‌کند

بهترین دوستداران قصد جانم می ‌کند

محتشم چون زان چمن ‌دل ‌برندارم‌ کاین زمان

مرغ هم پرواز قصد آشیانم می ‌کند 

  چون به‌ اندک زمانی آن یوسف مصر جمال میان این اسیر شفیته حال و آن رفیق ستوده خصال بازار کساد نزاع و جدال را رواج داده به آتش غیرت گرم ساخت...   

عشقت ز هم برآورد یاران مهربان را

 ازهم چومرگ بگسست پیوند جسم و جان را 

با محتشم رفیقی طرح رقابت افکند

کی ره به‌ خاطر خود می ‌دادم این ‌گمان را 

  طُرفه ‌تر و کُشنده ‌تر حالتی از حالات اختلاط ساخته ایشان این بود که آن رفیق

مصاحب و حریف آتش وسوسه‌ افروز، در آن وقت قید متین یوسف جمال کمالی برپای دل داشت که عزیزان جهان را درکمند آزاد بند خویش به‌ نوعی ضبط 

می ‌نمود و با وجود این نوع گرفتاری گاه  گاه به‌ بهانه ملاقات همنشینان به منزل 

صید جوی حریص شکار هم که صیّاد من بود گذاری می ‌نمود.   

|تهدید عاشق]: چون آن حریف خیره ‌شوخ به‌ هیج‌ وجه ترک آن نامردمی‌ های بی محابا نمی ‌کرد به تهدیدات این غزل مخاطب گشت:

بترس از آن ‌که در آرد سر از دهان من آتش

 به جاب توکشد شعله از زبان من آتش[331] 

  چون به مجرد تهدیدی منع آن محبوب دلستان از ملاقات آن حریف محبوب ربای چرب زبان نیست و یک ذرّه غبار اندیشه و بیم از رهگذر این اسیر سیاه گلیم بردامن استغنا و بی پروائیش به‌ هیچ وجه نشست... 

من نه ‌آن صیدم‌ که بودم، پاس ‌دار اکنون مرا

ورنه شهبازی زچنگت می ‌کشد  بیرون مرا

زود می‌ بینی رگ جانم به‌ چنگ دیگری ‏

گر نوازش می ‌کنی زین پس به این قانون مرا 

 پس طی طریق دوری نموده بی مقدمه به منزل عاشق پناهش شتافتم و آن غیرت

حور را در آن بهشت مقصود بحسب اتفاق جریده و تنھا یافتم و در اثنای گفت و شنید رازها به اطلاع تمام بر مُفَتِنی و نزاع انگیزی یاران و مصاحبان یافت. 

ما به یارانیم مشغول و رقیب ما به یار

یا به یاران مى توان مشغول بودن یا به یار

گر به دستمم فرصتی افتد بگویم محتشم

از نزاع انگیزی یاران حکایت ها سه بار 

 

[آمدن معشوق به خانه عاشق] : چون این بی تاب سبک تمکین به مجرد جنبشن اندک نسیم لطفی سراسیمه به‌ حوالی بزم او شتافته بود برگرد ‏شمع انجمن افروز جمالش به گردیدن بسیار، پروانه قبول یافته آن یار مُروَّتت مدار نیز شبی در آن وسط الَلیل[332]بر در سرای این گدای بی‌ خانمان [آمد] در آن شب دیجور که احتمال هزارگونه فتنه ‌زایی داشت...   بعضی مدعیان و حسد پیشگان[333] که همواره میان ما و آن دلربا تأسیس اساس رنجش نزاع می ‌نمودند چون اطلاع بر آن صلح قریب الوقوع یافتند دیگرباره از پی اِحداث اسباب کدورت جانبین به‌ قدوم اجتهاد می ‌شتافتند و از آمدن آن ماه دلفروز در آن دل شب به‌ جانب من که با هزار سال وصال برابری می ‌کرد...   چون حریف دید که هر چند التفات به‌ غیر بیشتر می ‌نماید بنای شکسته بنیان مرا که به‌ یک تزلزل دیگر دست از هم داده بود استحکام بر استحکام می ‌فزاید...   

برای خاطر غیرم به صد جفا کشتی

ببین برای که ‌ای بی‌وفا که را کشتی

 پس چون مدتی حال بر این منوال گذشت رفتن من به کوی آن پیمان ‌شکن و آمدن او به کلبه این ساکن بیت‌ الحزن به‌ هیج باب واقع نگشت...   

دل می‌ شود هرروز خون تا او زدل بیرون شود

 امروز هم شد اندکی فردا ندانم چون شود 

دو روزی شد که با هجران جانان‌ صحبتی دارم

 در این ‌کار آزمودم خویش را خوش طاقتی ‌دارم 

[رقص معشوق در بزم رقیبان ]: اتفاقاً در آن دو سه روز یکی از اجله سادات صاحب شأن طرح ضیافتی انداخته این مهجور شکیب کاسته را به مجلس آراسته خود طلبید و آن رعنا نهال جلوه‌ آفرین را نیز با خیل و تبعش به‌ جهت تزئین آن محفل طلب نموده.   چون مجلس به‌ هوای ساز مطربان و نوای آواز مُغّنیان گرم گشت و حرف التماس رقص آدمی کش او بر زبان‌ها گذشت... در نخستین جنبش سرو بلندش دست از دامن صبر و تحمل کوتاه ساختم و به‌ نگاه‌های دزدیده تجدید بنای آن خانه محبّت ویران را معاینه دیده...   

دارم ز دست تو بر سر افسر بی ‌غیرتی ‏

می‌ برم آخر سر خود با سر بی‌غیرتی 

یا مبر نام غزالان محتشم یا همچو من

نام دیوان غزل کن دفتر بی‌غیرتی 

  پس دست بیعت جدیدی به‌ آن نوعهد تازه التفات دادم.   در خلوتی که از گرد اغیار بلکه از غبار دَیّار خالی بود راه شکایت مهاجرت پویان و شرح شداید مفارقت گویان، ابواب لطف ‌های بی ‌دربغش بر روی آرزو گشادم.   

  [عشق پاک |: امّا به اقتضای نشاء پاکدامنی که مخالف مذاق اکثر موزونان است 

برکنار محیط نشسته لب و جگر سوخته ماندم و از ساغر حیات ‌بخش لعلش که 

شرابی زیاده از حوصله من داشت قطره ناچشیده.   

چون من ‌کجاست بوالعجبی در بسیط خاک

آب حیات برلب و از تشنگی هلاک 

  آن یار پرهیزگار پاکیزه دامان که گمان عصمت به‌ هیچ ‌یک از زمره موزونان نداشت، چون مرا در باغ بهشت آیین وصال که از میوه‌های رسیده آبدار مالامال بود سر داده، اختیار طبع خود بازگذاشت و به دیده تحقیق دید که دست تصرفم با وجود کمال قدرت به‌ چیدن آن ثمرهای آدم فریب به‌ هیچ رنگ مایل نگردید، سلوکی در راه محبّت با من آغاز کرد.   

این منم کز عصمت دل در دلت جا کرده‌ام

این منم کز عشق پاک این رتبه پیدا کرده‌ام 

این منم کز پا کبازی چشم هجران دیده را

قابل نظاره آن روی زیبا کرده‌ام 

  گاه بیماری مرا وسیله ساخته عیادت‌ها می ‌نمود وگاه خود تمارضی کرده به خانه حکیمی می ‌رفت که کلبه من برسر راه منزل وی بود.   روزی با مَنِ بَد روز گفت چون می ‌بینی که این بار تراشیدن چشم خود را وسیله سازم و بعد از ارتکاب آن عمل هر روز به‌ رسم سابق رفتن خانه حکیم را بهانه ساخته جریده و بی

‌رفیق، گذاری به‌ همان منزل که محل اختلاط نهانی بود اندازم؟ 

  روز دیگر شخصی از مردم او به گوشم که کاش کر می ‌شد و آن حرف را از او نمی‌ شنید نهفته رسانید که امروز چشم به تراشیدن داده.   پس چون خود را سراسیمه و مضطرب در آن منزل انداختم آن چشم و چراغ عاشقان را چون آفتاب نیم‌ طلوع چشم بسته یافته به آتش اعراض سوختم و گداختم.   

چند چشمت بسته بیند چشم سرگردان من

چشم بگشا ای بلاگردان چشمت جان من 

[معشوق با رقیب]: چون قرار ترک تردّد به قرارگاه آن بدعهد سست پیمان دادم روزی به‌ فرمان دل بدگمان برای تحقیق چگونگی اختلاط ایشان [معشوق و رقیب] روی به‌ آن منزل درگشته نهادم.   چنین که در آن بیت الوبال داخل گشتم مکروهی در نظرم نمود که به جان دشمن آن دشمن جان گردیده بساط مهر و محبّتش به جِدّ تمام در نوشتم.   

من و دیدن به‌ رقیبان هوسناک ترا

رو که تا دم زده‌ام سوخته ‌ام پاک ترا 

تا به‌ غایت من گمراه نمی‌دانستم

این قدر کم حذر و خودسر و بی ‌باک ترا 

  حیف و هزار حیف که اکثر گل‌های پرده ‌پوش را دنائت طبع گلفروش به بازار برده دست زده خلق شهری می ‌سازد.  هجوم مگسانش از لطافت طبیعی می‌اندازد.   روز جمعه که صحن میدان جلوه ‌گاه آن نخل چمن عرفان می ‌بود که به‌ شومی دَوَرانی که لازمهٌ شغل شاطری است میوه‌های وصل گران ‌قیمت خود را ارزان می‌نمود...   

  به‌ هر حال غیرت طبع غیور رخصت تحریر این غزل می ‌دهد و اطفای آتش اِعراض |= واسوخت] به‌ این سخنان معشوق سوز و محبوب گداز نموده قانونی که هرگز در غزل نبوده به‌ اجتهاد رأی فضول خود نهد[334]

گدای شهر را دانسته خلقی پادشاه من

و زین شهرم سیه ‌رو کرده چشم روسیاه من 

چرا آن تیره اختر کز برای یک درم صد جا

رخ خو زرد سازد مردمش خواننده ماه من 

به‌ رخساری که باشد هر نفس آئینه صد کس

 چه بودی گر بر او هرگز نیفتادی نگاه من 

مرا جلاد مرگ از در درآید محتشم یارب

به کویش گر ز گمراهی فتد من‌ بعد راه من 

[روی کردن پری ‌رویان شهر به‌ عاشق]: چون این غزل پر فضیحت تشهیر یافته برزبان‌ها افتاد، حریف از شنیدن آن، سپند آتش اضطراب گشته قرار مفارقت من با خود داد.  به‌ یک بار سلسله مویان شهر روی توجه به‌ صید کردن این شکار بند شکسته که در نخجیرگاه عشق بی قیدوار می‌گشت به‌ اقتضای هم چشمی او آوردند و یکی از آن‌ها رعنای ترک وشی...   

به دعوی آمده ترکی که صید خود کُنَدَم

 دل از تو می‌ کنم ای بت خدا مدد کُندم

عجب که با همه عاشق کشی حسد نبری 

که آن مسیح نفس روح در جسد کندم 

مرا زیاده ز حد کرده است با خود نیک 

رسید کار به‌ آن هم که با تو بد کُنَدَم. 

  و دیگر شیرین شمایلی ترک خصالی بود که برخلاف رسم و عادت بر دل موزونان بیزار از نسوان نیز بندهای شدید و قیدهای سدید می ‌نهاد.   

 

بهر تسخیر دلم پادشهی تازه رسید

فکر خود کن که سپه بر در دروازه رسید 

شهر دل زود بپرداز که از چار طرف

لشکری تازه برون از حد و اندازه رسید 

میوه وصل تو آن به که گذارم به‌ رقیب

از ریاض دگرم چون ثمر تازه رسید 

محتشم طرح کتاب دگر افکند مگر 

کار اوراق جلالیه به شیرازه رسید 

                                                *

به مهر غیر در اخلاص من خلل کردی 

بیین کِرا به که در دوستی بدل کردی

مرا محل سِتادن نماند در کویَت 

زِ بَس که با دگران لطف بی محل کردی

نبود بد عمل من چرا در آزارم 

عمل به‌ قول رقیبان بدعمل کردی 

 

نبود مثل تو اول کسی چرا آخر 

به ناکَسی همه ‌جا خویش را مثل کردی 

  [پشیمانی معشوق]: چون حریف از شنیدن ابیات این غزل که گذشت بیش از حد متأثر شده بود و در حضور یکی از همزبانان من اظهار انواع ندامت و پشیمانی در آن معتقد رنجانی و مدعی نوازی نموده ... به‌ سرایندگی این غزل که نتیجه غلبه عشق قوی ‌بنیان است نغمات پیشین به‌ سمع مستمعان رسانید: 

دلم آزاد از زلفش نمی گردد چه دام است این

زبانم کوته از نامش نمی گردد چه نام است این

تو گرم عیش با غیر و مرا هر لحظه در خاطر

که می سوزد دلت بر من چه سوداهای خام است این

ز حالات دگرگون محتشم می ریزد از کلکت

گهی آب و گهی آتش چه ترتیب کلام است این

  [شایعه سفر معشوق] : به هر حال پوشیده و مستور و مخفی و محجوب نماند که آنچه از افواه و السنه مردم سر زد و غارت صبر و آرام من نمود خبر توجه آن مایه صبر و سرمایه آرام از ویرانه کاشان به معموره اصفهان بود.  آمدن بی مضایقه او بعد از چنان کُدورَت عظیمی به کلبه عاشق مشرب بی ‌خبر از حرمان خویش که یک روز قبل از آن واقع شده بود بعلم فراست مذکور خاطر فاترگردید که آفتاب وصال بر کنار دیوار زوال رسیده.  

یزک سپاه هجران که نمود پیشدستی

عجب ارنگون نسازد علم سپاه هستی

چه دهی تسلی من به بشارت توقف

تو که محمل عزیمت ز جفا به ناقه بستی

به دو روزه وصل باقی چه امید محتشم را

که بریده بیم هجرش رگ جان به پیش دستی

  چون خبر وحشت اثر آن مفارقت عظمی از وادی ظن به سرحد یقین رسیده ... سراسیمه و مضطرب به قرارگاه او دوید و او نیز در افروختن نائره آن ناچار و فراق بی اختیار به جِدّ بود.  نفس نفس آب ملایمتی به دست ملاطفت بر دل پر آتشم می زد و به انواع نوازش ها که یکی مژده رجعت سریع بود تسلیم می گردانید.

  داردم در زير تيغ امروز جلاد فراق

تا چه آيد بر سرم فردا زبيداد فراق

محتشم دل بر هلاکت نه که صد ره خوش تر است

وحدت آباد فنا از وحشت آباد فراق

    [آخرین شب با معشوق]: آن شب خود تا به روز در صحبت آن شمع انجمن افروز توقف کردم و به‌ طی گشتن جمیع مقدمات کلفت و کدورت جانبین، طرفه شبی در گفت و شنید رازهای نهان به‌ آن انیس دل و مونس جان به‌ سر آوردم اما على الصباح که کاروان سالار قضا محمل زرین خورشید را بر ناقه رهنورد گردون نهاد پیر بابای جناب شاطر نیز رخت سفر را راحله عزیمت نهاده در تهیه اسباب کوچ به‌ شتاب فتاد.   

ساربانا پر شتابان بسار ازین منزل مبند 

بس خرابم من یک امروز دگر محمل مبند 

حالیا از چشم طوفان خیز من ره دجله است 

یک دو روز دیگری این رخت ازین ساحل مبند 

دل به خوبان بستن ای دل حاصلش دیوانگی است 

محتشم گر عاقلی دیگر به ایشان دل مبند 

 [وداع]: شرح وداع آن ماهِ دو هفته و این بیقرار از شهر عافیت بِدَر رفته چون در عبارت فصحای بلاغت بیان گنجایش ندارد و این بیدل بی ‌زبان هرگاه یاد آن طوفان قیامت ‌نما نمود یک هفته به حال خود نیست چگونه در بیان آرد.   

مهی برفت از این شهر و شور شهر دگر شد

که از غروب و طلوعش دو شهر زیر و زبر شد 

درخت عشق دربن شهر شد نهال خزان، بین

نهال فتنه در آن ملک نخل تازه ثمر شد 

چو بر رکاب نهاد آن سوار پای عزیمت

ز شهر بند سکون محتشم دو اسبه به در شد 

   با چشم گریان و جگر بریان به ماتم خود سوگوار می ‌نشیند و به‌ دیده از گریه 

نابینا نشان مسافر خویش می ‌جوید و امثال این سخنان که یک ‌یک در این غزل 

فراقیه[335] صورت حال منند به زبان حال با دل دیوانه خویش می‌ گوید: 

شدم از گریه نابینا چراغ دیده من كو 

سیه گردید بزمم شمع مجلس دیده من کو 

بود دامن به‌ دست صد خس این گل‌های رعنا را 

گل یکرنگ دامن از خسان برچیده من کو 

  [قطع امید کامل]: اندک رمقی که به امید مراجعت آن یار وفادار در جان بی ‌قرارم مانده بود حاسدان جفا کار به‌ دفع آن نیز مشغول گردیدند ... لهذا غزل آینده ... به این مضمون انتظام پذیر گشت و بر زبان قلم مشوش رقم که از منصب تحریر این نوع فراق‌ نامه[336]‌ ها تا قیامت معزول باد به‌ نیم توجه، از طبع پر اِختِلالَم گذشت: 

آن که شد تا حشر لازم صبر در هجران او 

مرگ بر من کرد آسان درد بی درمان او 

من که بی او زنده تا یک روز دیگر نیستم 

چون نباشم تا ابد در دوزخ حرمان او 

من گریبان چاکم از یک روز هجران، وای اگر 

تا ابد کوته بماند دستم از دامان او 

  رساله جلالیه، سوز و حالی دارد که مختصه اکثر آثار وقوعی است.   اما دریغا که عشق مطرح در آن عشق طبیعی مرد به زن نیست.   به‌ احتمال قوی عشقی که در دواوین شاعران سبک عراقی از قبیل سعدی و حافظ هم مطرح است عشقی از این دست است.   

رَوان ‌شناسی محتشم 

که می ‌تواند باور کند که این غزلیات لطیف پرشور در باب مردی سروده شده است؟ محتشم واقعاً عاشق است و همان ‌طور که خود گفته عشق پاکی دارد.   باید قبول کرد که در اینجا مرد قائم ‌مقام زنی است که در خانه زندانی است.  در کوچه و بازار دیده نمی شود و در مهمانی‌ها با مردان نشست و برخاست ندارد.   محتشم به او همان عشق صادفانه ای را دارد که ممکن است به یک زن داشت.   احساس شاطر جلال را نمی دانم ولی در صداقت عشق سوزان محتشم هیچ شکی ندارم.  روان ‌شناسی ای که گزارش می ‌کند همان رَوان ‌شناسی عاشقان رمانتیک شاعر پیشه است.   در یک شهر کوچک قرون وسطایی ایران در دل یک کویر سوزان پرت، شاعر منزوی تن به تجربه عشقی می ‌دهد که انگیزه منظومه ای از غزل‌های سوزناک اوست.   عشق ورزیدن، فطرت بشر است و زمانی که زن در زندگی حضور نداشته است طبیعی است که عاشق مرد می شده ‌اند.   

 

نقل عشاق 

 محتشم رساله دیگری هم دارد موسوم به نقل عشاق که دربرگیرنده نامه‌ های منظومی است که به شاهدان شهر نوشته است.  این رساله هم مخلوطی از نظم و نثر است و در حقیقت با نثر وجوه واقعیت هر شعری را توضیح داده است.  در مقدمه آن می نویسد: 

  «محرّر این شکسته رقم تراب اَقدامِ الفقرا محتشم، اگرچه در صغر سن منشور موزونیت به‌ نامش نوشته شد، چون بخت یاری و طالع مددکاری نکرد اکثر اوقاتش به‌ وسوسه و زمزمه عشق مجازی گذشت و زبده ایام خیالش به‌ بوالهوسی و بی حاصلی صرف گشت.  من که همیشه با بلای عشق دست به‌ گریبانم و عشق آزمود تر از سایر موزونانم قیاس منشاء شعر گفتن به حال خود کرده چنین می ‌دانم که در اویل حال حقیقت و کیفیت احوال، به‌ امید مطالعه محبوب نکته ‌دان نظم می توان نمود...

   باری سست نظمی چند که در غزل از قایل این سخنان [و] مقال سر زده، اکثر از آن قبیل است که چون در حالات مذکوره خواسته رقعه به‌ جانان نویسد مضمون را جهت زیادتی تأثیر به‌ نظم ارسال داشته و مسوّده از آن پیش خود گذاشته که شاید کار افتاده ای را به کار آید.   و چون مسوده‌ها به مطالعه یاران می رسد، یکی ازیشان فرمود که سبب ورود هریک از آن غزل‌ها به‌ جهت دوام صحبت و نقل مجلس عشاق به کلک بیان بنگار و چون متابعت امر لازم‌الاطاعه وی از لوازم بود سبب نزول آن رقعه‌های منظوم را به نقل عشاق موسوم ساخته بر این اوراق نقش نمود» 

  بعد از این در مورد هر غزلی داستانی به‌ نثر می ‌نویسد، مثلاً در مورد این غزل: 

ظلم است که نادیده رخت جان رود از تن

ډیدار نمودن ز تو جان باختن از من 

ای سوخته صد خرمن هستی به تغافل

غافل مشو از محتشم سوخته خرمن 

  می ‌نویسد: «بعد از آن که حامل غزل به‌ هزارگونه حیل در خلوت بی ‌دَیّار خالی از اغیاری آن ودیعت را به‌ وی سپرده بود و در ابتدا هزار قسم تعرّض نسبت به خویش و این بی‌ باک نامآل اندیش شنوده که موزون مجنونی را چه برین واداشته و مرا چه نوع کسی پنداشته و چه طور سهل الملاقاتی انگاشته که بی آشنایی و مقدمه این نوع غزل صریح المطلب پُر دمدمه به‌ جانب من ارسال داشته ...

ای گل از عشق تو زارم گر نمی ‌دانی بدان 

لاله‌ سان داغ تو دارم گر نمی ‌دانی بدان 

چند روزی شد که خود را در وفا چون محتشم 

از سگانت می ‌شمارم گر نمی‌دانی بدان ...» 

  معشوق تصمیم می ‌گیرد که خود را در بام خانه به عاشق نشان دهد: 

«فردا علی‌الصباح سرو خوش خرامَم را رخصت سیر بام می ‌دهم و این خاکسار نوازی را کسب هوا نام می ‌نهم و خود را تَغافُل کنان به او می ‌نمایم."   

     یارب آن سرو براین بام برآید یا نه    به من آن قامت رعنا بنماید یا نه 

  به یک ‌بار افتاب تُتُق نِشین جَمالَش به‌ هزار شَعشَعه از افق بام بی ‌مِنّت انتظار طلوع نمود.   

به‌ بام دیدنت ای سرو قد چو ماه تمام

که دیده مه به سر سرو و سرو بر لب بام 

به‌ قصد مرغ دلم آمدی به‌ بام و بلی

به‌ بام زود تر آرند مرغ را در دام 

 هر بار که از گوشه بام به‌ صد مضایقه رو می ‌نمود به دگرگون عشوه و غیرمُکَرَّر

کرشمه جان ز تنم می کشید و دل ز کفم می ربود. 

به‌ یک دیدن چنان برسینه خوردم تیر مژگانش 

که خواهم داشت تا روز قیامت زخم پیکانش 

 چون غزل اتمام یافت و قاصد به‌ بردن آن شتافت دل خائف متردد و خاطر فاتر متفکر بود که آیا پیکان ناوک پیغام را چگونه به زهراب خطاب و الماس عتاب آب داده باشد ... مقصود خود را از غایت اضطراب و بی ‌قراری به‌ هزار گونه عجز و تضرع و زاری نظم نمودم و بر پاره کاغذی نگاشته به‌ یکی از خدمه آن دولتسرا که موسوم به سِمَت محرمیت بود دادم و به‌ انتظار دل افروز جوابی یا جگرسوز عتابی ... میان خوف و رجا متردد استادم» 

تا اینجا هیچ قرینه صریحی نیست که معشوق مرد است یا زن، زیرا مانند آن چه در غزلیات حافظ و سعدی دیده ‌ایم معشوق خود را بر بام خانه به عاشق می‌نمایاند و بین عاشق و معشوق قاصد پیام می‌ برد و ثانیاً زبان همان زبانی است که در داستان شاطر جلال هم بوده است.   اینکه عاشق فقط می تواند معشوق را در بام ببیند و معشوق مثل شاطر جلال آزاد نیست که به خانهٌ عاشق رفت و آمد کند و این که مانع و نگهبان دارد می توان احتمال داد که زن باشد نه مرد.   سرانجام یک جا به‌ لغت چاقشور[337] (- چاقچور = شلوارگشاد زنانه) می ‌رسیم و معلوم می‌ شود که 

معشوق زن است: 

کرد پا در چاقشور آن سرو شوقم بیش ساخت 

همچو بند چاقشورم پای ‌بست خویش ساخت 

به‌ هرحال بدیهی است که عاشق زن هم می شده ‌اند وگرنه نسل موزونان و شاهد بازان منقرض می شد!  اما غرض ما از دادن نمونه‌ های فوق این است که خواننده دریابد همان زبان و اصطلاحاتی که برای معشوق زن به کار می ‌رفته برای مرد هم کاربرد داشته است.   حال که سخن بدینجا رسید بد نیست خاتمه این داستان را هم ذکر کنیم: از بخش‌هایی از داستان معلوم می‌ شود که حریف از زنان شوخ و شنگ و به‌ اصطلاح معروف از فواحش است منتها برای نزدیکی به او باید صیغه عقد موقت جاری شود.  باری در شب وصال: 

جواب آن بود که آن شیرین زبان را

خطاب این بود آن روشن بیان را 

که بی ‌فرمان ساطان شریعت

به کس واصل نگردد این ودیعت 

دگر از من مپرس احوال آن شب

که گر دم می ‌زنم می‌سوزدم لب 

همی شد منعقد آن عقد مسعود

ولی بیش از شبی هرگز نمی ‌بود 

  بدین ترتیب برخلاف آنچه معروف است در شعر وقوعی لزوماً معشوق مرد نیست بلکه تکیه در این نوع شعر بر بیان اطوار و احوال حقیقی عاشق و معشوق است.   

  امّا غزلیات محتشم هم در دیوان اکثراً در همین مضامین است که محض نمونه غزلی نقل می‌ شود: 

خاست غوغایی و زیبا پسری آمد و رفت

شهر برهم زده تاراج گری آمد و رفت 

شعله آتش رخشان شرری آمد و رفت

مدعی منع سخن کرد ولیکن به نظر 

در میان من و آن مه خبری آمد و رفت

محتشم سیر نچیدم گل رسوایی او 

که شتابان[338] به‌ سرم پرده‌ دری آمد و رفت[339] 

 

وحشی بافقی 

وحشی بافقی (متوفی در491 ) ‏ معاصر محتشم بود.   او به‌ نوعی شعر معروف است که به آن شعر واسوخت می‌ گویند.   واسوخت در لهجه فارسی هندیان به معنی اِعراض بود.   اعراض از معشوق و اظهار بی ‌نیازی از او که چند جا در اشعار و نثر محتشم کاشی هم آمده است.   طالب آملی که در لاهور شاپور طهرانی را ملاقات کرده بود گوید: 

به خسرو داشتم روی نیازی در سخن طالب

از او واسوختم چون صنعت شاپور را دیدم 

  در شعر واسوخت عاشق دیگر ناز معشوق را نمی کشد بلکه او را تهدید می کند که دل به دیگری خواهد داد.   نمونه‌ هایی از وحشی نقل می‌ شود: 

 روم به جای دگر ، دل دهم به یار دگر

هوای یار دگر دارم و دیار دگر

به دیگری دهم این دل که خوار کردهٔ تست

چرا که عاشق تو دارد اعتبار دگر

میان ما و تو ناز و نیاز بر طرف است

به خود تو نیز بده بعد از این قرار دگر

خبر دهید به صیاد ما که ما رفتیم

به فکر صید دگر باشد و شکار دگر

خموش وحشی از انکار عشق او کاین حرف

حکایتیست که گفتی هزار بار دگر

                                                *

جستم از دام ، به دام آر گرفتار دگر

من نه آنم که فریب تو خورم بار دگر

شد طبیب من بیمار مسیحا نفسی

تو برو بهر علاج دل بیمار دگر

گو مکن غمزهٔ او سعی به دلداری ما

زانکه دادیم دل خویش به دلدار دگر

بس که آزرده مرا خوشترم از راحت اوست

گر صد آزار ببینم ز دل آزار دگر

وحشی از دست جفا رست دلت واقف باش

که نیفتد سرو کارت به جفا کار دگر

                                        *

ما چون ز دری پای کشیدیم کشیدیم

امید ز هر کس که بریدیم ، بریدیم

دل نیست کبوتر که چو برخاست نشیند

از گوشهٔ بامی که پریدیم ، پریدیم

رم دادن صید خود از آغاز غلط بود

حالا که رماندی و رمیدیم ، رمیدیم

کوی تو که باغ ارم روضهٔ خلد است

انگار که دیدیم ندیدیم، ندیدیم

صد باغ بهار است و صلای گل و گلشن

گر میوهٔ یک باغ نچیدیم ، نچیدیم

سر تا به قدم تیغ دعاییم و تو غافل

هان واقف دم باش رسیدیم، رسیدیم

وحشی سبب دوری و این قسم سخن‌ها

آن نیست که ما هم نشنیدیم، شنیدیم

   معروف ‌ترین شعر وحشی بافقی ترکیب‌ بند عاشقانه اوست که معمولاً عشاق از آن به گمان این که داستان عشق ‌ورزی مرد و زنی است استفاده می ‌کنند.  حال آنکه یکی از بندهای آن صراحت دارد که معشوق مرد است و جالب است که معاصران - مثلاً استاد همایی درکتاب صناعات ادبی - در نقل آن، این بند مخصوص را معمولاً حذف کرده ‌اند.   به‌ هرحال ترکیب بند سوزناک زیبایی است که در اینجا تماماً نقل می شود: 

دوستان! شرحِ پریشانیِ من، گوش کنید

داستانِ غمِ پنهانیِ من، گوش کنید

قصهٔ بی‌سر و سامانیِ من، گوش کنید

گفت‌وگویِ من و حیرانیِ من، گوش کنید

شرحِ این آتشِ جان‌سوز، نگفتن تا کی؟

سوختم، سوختم، این راز، نهفتن تا کی؟

روزگاری، من و دل، ساکنِ کویی بودیم

ساکنِ کویِ بتِ عربده‌جویی بودیم

عقل و دین باخته، دیوانهٔ رویی بودیم

بستهٔ سلسلهٔ سلسله‌ مویی بودیم

کس در آن سلسله، غیر از من و دل، بند نبود

یک گرفتار از این جمله که هستند، نبود

نرگسِ غمزه‌ زنش، این‌همه بیمار نداشت

سنبلِ پُرشکنش، هیچ گرفتار نداشت

این‌همه مشتری و گرمیِ بازار نداشت

یوسفی بود ولی هیچ خریدار نداشت

اول آن‌کس که خریدار شدش، من بودم

باعثِ گرمیِ بازارشدش، من بودم

عشقِ من شد سببِ خوبی و رعناییِ او

داد، رسوایی من، شهرتِ زیباییِ او

بس که دادم همه‌جا شرحِ دلاراییِ او

شهر پُر گشت ز غوغایِ تماشاییِ او

این زمان، عاشقِ سرگشته، فراوان دارد

کی سرِ برگِ منِ بی‌سر و سامان دارد؟

چاره این است و ندارم بِه از این رایِ دگر

که دهم جایِ دگر، دل، به دل‌آرایِ دگر

چشمِ خود فرش کنم زیرِ کفِ پایِ دگر

بر کفِ پایِ دگر، بوسه زنم جایِ دگر

بعد از این رایِ من، این است و همین خواهد بود

من بر این هستم و البته چنین خواهد بود

پیشِ او، یارِ نو و یارِ کهن، هر دو یکی‌ست

حرمتِ مدعی و حرمتِ من، هر دو یکی‌ست

قولِ زاغ و غزلِ مرغِ چمن، هر دو یکی‌ست

نغمهٔ بلبل و غوغایِ زَغَن، هر دو یکی‌ست

این ندانسته که قَدْرِ همه، یکسان نَبُوَد

زاغ را مرتبهٔ مرغِ خوش‌الحان نَبُوَد

چون چنین است پیِ کارِ دگر باشم بِه

چند روزی، پیِ دلدارِ دگر باشم بِه

عَندَلیبِ گُلِ رخسارِ دگر باشم بِه

مرغِ خوش‌نغمهٔ گلزارِ دگر باشم بِه

نوگلی کو که شوم بلبلِ دستان‌سازش؟

سازم از تازه‌جوانانِ چمن، ممتازش

آن‌که بر جانم از او دم به دم آزاری هست

می‌توان یافت که بر دل ز منش، باری هست

از من و بندگیِ من اگرش عاری هست

بفروشد که به هر گوشه، خریداری هست

به وفاداری من نیست در این شهر کسی

بنده‌ای همچو مرا هست خریدار بسی

مدتی، در رهِ عشقِ تو دویدیم، بس است

راهِ صد بادیهٔ درد بریدیم، بس است

قدم از راهِ طلب باز کشیدیم، بس است

اول و آخرِ این مرحله دیدیم، بس است

بعد از این، ما و سرِ کویِ دل‌آرایِ دگر

با غزالی به غزل‌خوانی و غوغایِ دگر

تو مپندار که مِهر از دلِ محزون نرود

آتشِ عشق به جان افتد و بیرون نرود

وین مُحَبَّت به صد افسانه و افسون نرود

چه گمان غلط است این، برود، چون نرود؟

چند کس از تو و یارانِ تو، آزرده شود؟

دوزخ از سردیِ این طایفه، افسرده شود

ای پسر! چند به کامِ دگرانت بینم؟

سرخوش و مست ز جامِ دگرانت بینم

مایهٔ عیشِ مدامِ دگرانت بینم

ساقیِ مجلسِ عامِ دگرانت بینم

تو چه دانی که شدی یارِ چه بی‌باکی، چند؟

چه هوس‌ها که ندارند هوسناکی، چند

یارِ این طایفهٔ خانه‌برانداز مباش

از تو حیف است، به این طایفه، دمساز مباش

می‌شوی شُهره به این فرقه، هم‌آواز مباش

غافل از لعبِ حریفانِ دغاباز مباش

بِه که مشغول، به این شغل نسازی، خود را

این نه کاری‌ست، مبادا که ببازی، خود را

در کمینِ تو، بسی، عیب‌شماران هستند

سینه، پردرد ز تو، کینه‌گذاران هستند

داغ بر سینه، ز تو، سینه‌فکاران هستند

غرض این است که در قصدِ تو، یاران هستند

باش مردانه که ناگاه قفایی نخوری

واقفِ کشتیِ خود باش که پایی نخوری

گر چه از خاطر وحشی، هوسِ رویِ تو رفت

وز دلش، آرزویِ قامتِ دلجویِ تو رفت

شد دل‌آزرده و آزرده‌دل از کوی تو رفت

با دلِ پُر گِلِه از ناخوشیِ خویِ تو رفت

حاشَ لِلَّه که وفایِ تو فراموش کند

سخنِ مصلحت‌آمیزِ کسان، گوش کند

 

در افواه ادبای منطقَهُ کاشان و یزدست که بین محتشم و وحشی نقار بود (وحشی مدتی در کاشان مکتب ‌دار بود) و اختلاف آنان نیز بر سر شاهدی بوده است.   وحشی زشت و کَل بود و می‌ گویند محتشم در ماده تاریخ مرگ او سرود: «گفتم کچلی مرد می ‌آلود و قی آلود!».[340]  واله داغستانی در تذکره خود ریاض الشعرا می ‌نویسد: «گویند که مولانا وحشی به‌  دست معشوق خود کشته شد و این غزل را در حالت نزع گفته است که این بیت از آنجاست: 

مگر در من نشان مرگ ظاهر شد که می ‌بینم   

رفیقان را نهانی آستین بر چشم تر امشب”[341] 

اشعار وحشی که مانند همه معاصرانش عمدة برمبنای شاهد بازی است از اشعار محتشم بلیغ ‌تر و موثرترست.   مخصوصاً دو ترکیب ‌بند معروف او که یکی را نقل کردیم و آن دیگری این است: 

ای گل تازه که بویی ز وفا نیست تو را

خبر از سرزنش خار جفا نیست تو را

رحم بر بلبل بی‌برگ و نوا نیست تو را

التفاتی به اسیران بلا نیست تو را

ما اسیر غم و اصلا غم ما نیست تو را

با اسیر غم خود رحم چرا نیست تو را

فارغ از عاشق غمناک نمی‌باید بود

جان من اینهمه بی باک نمی‌یابد بود

همچو گل چند به روی همه خندان باشی؟

همره غیر به گلگشت گلستان باشی

هر زمان با دگری دست و گریبان باشی

زان بیندیش که از کرده پشیمان باشی

جمع با جمع نباشند و پریشان باشی

یاد حیرانی ما آری و حیران باشی

ما نباشیم که باشد که جفای تو کشد؟

به جفا سازد و صد جور برای تو کشد

شب به کاشانهٔ اغیار نمی‌باید بود

غیر را شمع شب تار نمی‌باید بود

همه جا با همه کس یار نمی‌باید بود

یار اغیار دل‌آزار نمی‌باید بود

تشنهٔ خون من زار نمی‌باید بود

تا به این مرتبه خونخوار نمی‌باید بود

من اگر کشته شوم باعث بدنامی تست

موجب شهرت بی‌باکی و خودکامی تست

دیگری جز تو مرا این همه آزار نکرد

جز تو کس در نظر خلق مرا خوار نکرد

آنچه کردی تو به من هیچ ستمکار نکرد

هیچ سنگین‌دل بیدادگر این کار نکرد

این ستم‌ها دگری با من بیمار نکرد

هیچکس اینهمه آزار من زار نکرد

گر ز آزردن من هست غرض مردن من

مُردم ، آزار مکش از پی آزردن من

جان من سنگدلی ، دل به تو دادن غلط است

بر سر راه تو چون خاک فتادن غلط است

چشم امید به روی تو گشادن غلط است

رویِ پُر گَرد به راه تو نهادن غلط است

رفتن اولاست ز کوی تو ، ستادن غلط است

جان شیرین به تمنای تو دادن غلط است

تو نه آنی که غم عاشق زارت باشد

چون شود خاک بر آن خاک گذارت باشد

مدتی هست که حیرانم و تدبیری نیست

عاشق بی سر و سامانم و تدبیری نیست

از غمت سر به گریبانم و تدبیری نیست

خون دل رفته به دامانم و تدبیری نیست

از جفای تو بدینسانم و تدبیری نیست

چه توان کرد پشیمانم و تدبیری نیست

شرح درماندگی خود به که تقریر کنم

عاجزم چارهٔ من چیست چه تدبیر کنم

به‌ تقلید از این دو ترکیب ‌بند وحشی بعدها ترکیب‌بندهای متعددی خطاب 

به معشوق مذکر ساخته شد، از جمله: 

زیر پل مسکنی خطرناک است

مسکن لوطیان بی‌ باک است 

غنچه آنجا رود چو گل چاک است

دگر آنجا حساب‌ها پاک است 

کج منه پای ورنه می‌ لغزی 

                                                                 الى آخر 

منظومه‌های غنایی این دوره 

  اَمرَد بازی به حدی شیوع یافته و طبیعی می ‌نمود که در منظومه‌ های غنایی این دوران عاشق و معشوق هر دو مردند، گویا دیگر عشق خسرو و فرهاد به شیرین یا مجنون به لیلی در این دوره دیگر طرفدارانی نداشت که شاعران به خلق معاشیق مذکر پرداختند.   استاد یارشاطر در سلیقه مردم این دوره می ‌نویسد: «هرجا سخن از عشقی است، عشق جوانان نورسیده است و صاحبدلان زمان هرچند متأهل هم می شدند عشق و عاشقی را جز با ساده ‌رویان روی نمی‌دیدند»[342]از منظومه‌های این دوران به عنوان نمونه به دو مورد اشاره می‌ شود: 

مِهر و مُشتری 

مهر و مشتری[343] منظومه ای است عاشقانه اثر طبع محمد عصّار تبریزی (متوفی در حدود ۷۹۲، یعنی نزدیک به زمان وفات حافظ).   «موضوع منظومه مهر و مشتری عشقی پاک و دور از هواجس نفسانی است میان «مهر» پسر شاپور پادشاه استخر و «مشتری» پسر وزیرش: 

     از آن عشقی زِ هَر علّت مُعَرّا       وز آن مهری زِ هَر شهوت مُبَرّا 

     هوایی پاک از گرد ربایی           فکنده پر در او مرغ هوایی 

و به‌ تعبیری دیگر عشقی افلاطونی است که از زمان کودکی تا پایان حیات میانشان استوار می ‌ماند ... مهر و مشتری با هم به مکتب می‌روند و برهم عاشق می ‌شوند.   بهرام پسر حاجب شاه نیز با موافقت شاه به آن دو می ‌پیوندد و با آن‌ها به مکتب می‌رود اما بر آنان حسد می ‌ورزد و به کمک معلّم در میان آن دو جدایی می ‌اندازد تا خود به مهر نزدیک شود.   به توطئه بُهران و خواست شاه وزیر مجبور می‌گردد از رفتن فرزندش به مکتب جلوگیری کند.   مهر و بهرام با هم درس می خوانند و مشتری نیز با پسر یکی از خادمان به‌ نام بَدر دوستی خود را پایدارتر می ‌کند.   مهر و مشتری همچنان در فراق یکدیگر روزگار می ‌گذارنند.   میان آنان نامه ‌نویسی آغاز می ‌گردد و شاه از این جهت به خشم می ‌آید.   مشتری را از کشور خود اخراج می ‌کند و مهر را به زندان می‌افکند.   مهر پس از آزادی به‌ همراه دوستان خود کاخ پدر را ترک می ‌کند و به‌ دنبال مشتری روان می‌گردد.   سوانح و وقایع گوناگونی برای هر یک از دو آواره دلداده پیش می ‌آید.   مهر از این سو به‌ شهر خوارزم می رسد و هنرنمایی‌ها می ‌کند.   دختر کیوان شاه خوارزم بر او عاشق می‌ شود و مهر نیز بدو دل می‌بندد اما فقط زمانی ازدواج با او را می‌ پذیرد که مشتری را یافته است.   مدّتی می‌گذرد و مهر با اجازه شاه کیوان همراه ناهید به استخر باز می‌گردد.   شاپور پس از اینکه مدّت‌ها در فراق فرزند بوده از بازگشت او به‌ وطن شادمان می ‌گردد و او را به‌ جای خود بر تخت شاهی می‌نشاند.   مشتری در انزوا می ‌گذراند اما همچنان بر سر عشق خود است تا سرانجام مهر می‌ میرد و مشتری نیز در پس او روان می‌ شود.   و این دو دلداده که در یک روز پا بدین جهان خاکی گذاشته بودند در یک روز هم فرمان حق را لبیک می‌ گویند و جنب یکدیگر دفن می‌گردند.»[344]

ناظر و منظور 

وحشی بافتی منظومه ای دارد که به‌ احتمال قوی داستانش را از همین مهر و مشتری تقلید کرده است امّا از نظر ادبی و بیان شاعرانه بر مهر و مشتری سر است: 

  پادشاه و وزیر بعد از سال‌ها صاحب فرزند می ‌شوند.   شاه اسم پسر خود را منظور و اسم پسر وزیر را ناظر می ‌گذارد.  منظور بسیار زیباست و وحشی او را چون دختران وصف می ‌کند 

         فکنده فتنه او در جهان شور      مدامش نرگس بیمار مخمور 

        زنخدانش بر آن رخسار دلکش   معلق کرده آبی را در آتش 

       فروغ ساعدش از آستین‌ها      چو نور شمع از فانوس پیدا 

منظور و ناظر با هم به مکتب می‌روند امّا ناظر که دلباخته منظور است: 

   نظر از لوح خود سوی دگر داشت     الف می‌ گفت و بر قدش نظر داشت 

معلّم عشق آن دو را افشا می ‌کند و لذا بین آن دوجدایی پیش می ‌آید.   به منظور زن می ‌دهند و سرانجام منظور شاه می‌ شود و ناظر را وزیر خود می ‌کند.   

 

خانواده و تربیت فرزند 

با این اوضاع و احوالی که بود خود به خود این دو موضوع برجسته می شود که اولا وضع مردان در منزل چگونه بود و ثانیا در قبال پسران خود چه وظیفه ای داشتند.   در مورد مسأله اول باید گفت که زنان را فقط برای تولید مثل و اداره امور منزل می‌ خواستند وگرنه معاشرت و عشق ‌ورزی و به طور کلی زندگی روحی آنان با مردان بوده است.   این مسأله به‌ لحاظ جامعه‌شناسی اهمیت بسیاری دارد و تبعات آن باید روزی به‌ تفصیل مورد بررسی قرار گیرد.   

  اما در مورد پسران باید کاملاً مواظب می‌بودند که به‌ دام نظربازانی چون خود گرفتار نیایند.   محیط به‌ حدّی آلوده بود که کودکان در مکتب خانه‌ها و نوجوانان در محیط درس هم ایمن نبودند و حتی ممکن بود که معلمان و استادان عاشق شاگردان خود شوند.   دو نمونه زیر عشق سوزان دو استاد بیچاره را به شاگردان خود نشان می ‌دهد: 

 «سعد ورّاق که اهل ادب و شعر بوده،  شاگردی عیسوی به‌ نام عیسی داشت.   سعد شیفته او شد و این امر در شهر «رُها» شهرت یافت.   عیسی ناچار شد به‌ دیر دیگری پناه برد تا او از سرزنش مردم در امان باشد.   سعد او را رها نکرد و به دیر رفت و آمد می ‌کرد تا آن که رُهبانان به تنگ آمدند و از این امر جلوگیری کردند.   سعد از این امر عقل خود را از دست داد و پریشان‌ وار گرد دیر می ‌گشت تا آن که روزی او را در یکی از اطراف دیر مرده یافتند.   از آن پس هرگاه عیسی برای دیدار خانواده‌اش به شهر رها می آمد، کودکان او را به‌ سنگ می ‌زدند و می‌ گفتند: ای قاتل سعد ورّاق»"[345]   

  «مدرک ‌بن علی شیبانی نیز که اهل ادب و شعر بود،   شیفته غلامی عیسوی به‌ نام «عمرو» شد.   روزی نامه ای که حاکی از عشق و دوستی بود در مجلس درس به‌ سوی او پرتاب کرد.   عمرو دیگر از شرم به‌ درس حاضر نشد و مدرک ‌بن علی هم مجلس درس را رها کرده و به‌ دنبال عمرو می‌گشت.   و قصیده غرّا و سوزناکی هم درباره او گفت و او را سوگند می داد که به‌ سر لطف بیاید ... بالاخره کارش به‌ جنون کشید و روزی به جمعی از یارانش که به دیدارش آمده بودند گفت: آیا کسی نیست از شما که به‌ احترام دوستی قدیم چشم مرا به دیدار عمرو روشن سازد؟ یارانش به‌ سراغ عمرو رفتند و گفتند مروتی کن و با دیدارت او را زنده گردان. عمرو اجابت کرد.  وقتی استاد وارد شد دست (او را گرفت و احوال ‌پرسی کرد استاد چند شعر عاشقانه در برابر او خواند و سپس فریادی کشید و جان به‌ جان آفرین تسلیم کرد.[346]

 در چنین محیطی یکی از دلخوشی‌های پدران این بود که فرزندشان هرچه‌ زود تر صاحب ریش شود.   ریش حجاب و حفاظ مرد بود و تا حدودی دفع خطر می ‌کرد.   

لذا جامی می‌ گوید: 

      تا نشود برقع تو موی روی    پا منه از خانه به بازار و کوی 

توصیه اوحدی مراغه ای هم همین است که تا جوان ریش درنیاورده است در رفت و آمد‌ها احتیاط  کند: 

پسرت گر قفا خورد زان به

کز قفایی کمان رود چون زه           

ساده رخ نزد آن که خویشش نیست

شب چرا می رود که ریشش نیست 

مرد بی‌ریش و دختر خانه

نیستند از حساب بیگانه[347] 

و سپس از کوره درمی ‌رود و می‌ گوید کسانی که دنبال فرزند مردم می روند خود مأبونند: 

        هر که او را درست باشد پَس           نرود در قفای کودک کس

 

ترسابچگان 

 در این میان وضع کودکان ترسا از همه خطرنا ک ‌تر بود، داستان‌هایی در مورد ارتباط با راهبان و رفت و آمد به دیرها قبلاً نقل شد (مثلاً عشق ابونواس به‌ راهبی زیبا) و بعداً نیز به‌ نقل از رستم‌التواریخ خواهیم دید که شاهد بازان به‌ سراغ اتباع خارجی و حتی سفرا هم می ‌رفته ‌اند.  در شعر فارسی مکرراً از ترسابچه در مقام شاهد سخن رفته است.   عراقی که در شاهد بازی شهره است گوید: 

ترسا بچه‌ای، شنگی، شوخی، شکرستانی

در هر خم زلف او گمراه مسلمانی

از حسن و جمال او حیرت زده هر عقلی

وز ناز و دلال او واله شده هر جانی

بر لعل شکر ریزش آشفته هزاران دل

وز زلف دلاویزش آویخته هر جانی

چشم خوش سرمستش اندر پی هر دینی

زنار سر زلفش دربند هر ایمانی

بر مائده عیسی افزوده لبش حلوا

وز معجزه موسی زلفش شده ثُعبانی

ترسا بچه‌ای رعنا، از منطق روح‌افزا

صد معجزه عیسی بنموده به برهانی

لعلش ز شکر خنده در مرده دمیده جان

چشمش ز سیه کاری برده دل کیهانی

از دیر برون آمد از خوبی خود سرمست

هر کس که بدید او را واله شد و حیرانی

شَمّاس چو رویش خورشید پرستی شد

زاهد هم اگر دیدی رهبان شدی آسانی

ور زان که به چشم من صوفی رخ او دیدی

خورشید پرستیدی در دیر چو رُهبانی

نه بس که عراقی را بینی تو ز نظم تر

در وصف جمال او پرداخته دیوانی

 

                                         فصل هفتم

                               دوره صفویه و افشاریه و زندیه 

دوره صفویه 

  در فصل پیش اندکی از اوضاع دوره صفویه مورد بررسی قرار گرفت.   در اینجا به‌ اجمال اشاره می‌ کنم که نباید پنداشت که در حکومت به‌ ظاهر مذهبی صفویان تغییری در خلق و خوی مردم نسبت به لواط روی داده باشد.   شاردن در سفرنامه خود یکی از علل کمبود جمعیت ایران را در این دوره همین انحراف جنسی ذکر کرده است.   از گزارش زیر که بازرگانان ونیزی نقل کرده ‌اند معلوم می‌ شود که شاه اسماعیل صفوی که برای گروهی حکم رهبر طریقت و شریعت را داشته است تا چه ‌اندازه دچار انحرافات جنسی و روحی بوده است: 

  «هنگامی که دومین بار [شاه] اسماعیل صفوی به‌ تبریز آمد کاری بس ننگین از او سرزد زیرا فرمان داد تا دوازده تن از زیباترین جوانان شهر را به کاخ هشت بهشت بردند و با ایشان عمل شنیع انجام داد و سپس آنان را به همین منظور به‌ امرای خود داد.   اندکی پیش از آن دستور داده بودند تا ده تن از بچه‌های مردان محترم را به همان ترتیب دستگیر کنند.»[348] 

  در این دوره امردخانه‌هایی دایر شد که حکومت به‌  صورت رسمی از آن‌ها مالیات اخذ می ‌کرد.   گویا کاشی سردر یکی از این امردخانه‌ها هنوز در بازار کاشان به‌ جا مانده است.   

  بازرگانان ونیزی در سفرنامه خود می ‌نویسند «زنان روسپی که در اماکن عمومی رفت و آمد می ‌کنند نیز به‌ نسبت زیبایی خود مالیات می ‌پردازند و هرقدر زیباتر باشند باید بیشتر مالیات بدهند.   اما بدترین رسمی که تاکنون از آن نام برده‌ام ... این که در این شهر مکانی برای پیروان لواط (مخنث خانه) وجود دارد،  مالیاتی به‌ سود شخص تیولدار وصول می‌ شود ..."[349] 

  یکی از مراکز امردان در این دوره قهوه‌ خانه بود.   در سفرنامه شاردن در این مورد اطلاعات فرآوانی آمده است.  «شاردن می‌ گوید که من در تبریز و ایروان قهوه‌خانه‌های بزرگی دیدم که پر از پسرانی بود که خویشتن را به مانند زنان روسبی عرضه می ‌داشتند و حتی شاه‌عباس دوم طفلی زیبا را به‌ قهوه‌ چی سپرد و پسر براثر تجاوزی که به او شد به‌ قهوه‌ چی حمله برد و او را زخمی کرد ولی شاه به‌  جای تنبیه متجاوز قهوه‌ چی، دستور داد شکم بچه را پاره کردند (سفرنامه شاردن،  ج. ۷، ص. 257).   خدمتگزاران قهوه‌خانه‌ها گرجی‌های ده تا شانزده ساله ای بودند که به‌ طرز شهوت‌انگیزی پوشاک به‌ تن می ‌کردند و زلفان آنان به مانند دختران بافته شده بود اینان را به‌ رقص و نمایش و ... وادار می‌ساختند و بدین طریق به‌ تحریک تماشاچیان می پرداختند و طالبین هرکدام از این بچه‌ ها را به هرکجا که می خواستند می‌ بردند و قهوه ‌خانه ای که زیباترین و جذابترین کودکان را داشت، مشتری بیشتری به‌  دست می ‌آورد.  (همان، ج. ۴ ص. 278)." [350]           یکی از منابع بررسی تاریخ اجتماعی ایران در این دوره سفرنامه‌ های خارجیان است.   پیترو دلاواله در سال ۱۰۲۸ ه. ق. در فرح‌ آباد مازندران مهمان شاه عباس بود و در آنجا از زبان خود ساروتقی داستان اخته شدنش را شنیده است.   ساروتقی یا میرزانقی اعتمادالدوله از رجال معروف دوره صفوی است که مکراراً مشاغلی چون حکومت ایالت مختلف و وزارت داشته است.   اما شاه‌عباس او را به‌ سبب علاقه ای که به همجنس گرایی داشت اخته کرد.   البته ساروتقی به پیترو دلاواله گفته است که این تهمتی بوده که حاسدان به‌ او زده بودند.   

 

دوره افشاریه و زندیه 

  دوره صفویه و افشاریه و زندیه دوره اوج رابطه مرد با مرد از نوع پست و زمینی مبتنی بر روابط جنسی است.   هرج و مرجی که از اواخر دوره صفویه شروع شده بود تا تثبیت دوره قاجار کم و پیش ادامه داشت.   انحطاط فرهنگی همچنان در حال گسترش بود و مردم به مصداق الناس علی دین ملوکهم روز به روز در ورطه جهل و فساد پیشتر می رفتند.   در صفحات آینده با نمای روشنی از این دوره‌ها بر مبنای کتاب رستم‌التواریخ آشنا خواهیم شد و لذا احتیاج به بحث بیشتری نیست.   

 

رستم‌التواریخ 

بهترین ‌کتابی که اوضاع اسف ‌بار روابط جنسی مرد با مرد را در این دوره‌ها نشان می ‌دهد کتاب تاریخی «رستم‌التواریخ» تألیف محمدهاشم آصف معروف به رستم الحکماست.   در این کتاب از برخی از جریان‌های تاریخی زمان شاه سلطان حسین صفوی مقارن حمله افغان‌ها و هم‌ چنین دوره‌های افشاریه و زندیه تا اواسط دوره فتحعلی شاه قاجار سخن رفته است.[351]

در ضمن شرح این وقایع معلوم می‌ شود که مردان تا چه‌ حد در مقابل شاهدان بی ‌تاب بودند و از شریف و وضیع و شاه و گدا در خلاء و ملاء به این فن شریف مشغول بودند.   البته علاوه بر شاهد بازی از روابط مرد و زن هم به انحا و انواع مختلف سخن رفته است که موضوع این رساله نیست.   باید توجه داشت که ایران در دوره صفویه در اوج رفاه اقتصادی بود که خود به‌ خود مستلزم خوش گذرانی و خوشباشی هم هست.   

مقداری از اطلاعات مندرج در کتاب را از این و آن و مخصوصاً از پدرش شنیده 

است و اینگ نمونه‌ هایی از این کتاب خواندنی: 

در مورد خود می ‌نویسد که در زمانی که در مکتب بوده قانونی در مورد دستشویی رفتن وضع کرده بود که بچه‌ها پشت سر هم نروند مبادا که دست به کاری بزنند! 

«مرحوم معلّم ده نفر از اهل مکتب را به جهت این طالب حق عمله گیرودار و زدن و بستن مقرر داشت و این طالب حق نظامی برپا نمود ... یک تخته را به‌ یک رویش آمد و به یک رویش رفت نوشته و به دیوار آویخته از برای رفتن و آمدن اطفال به بیت الخلا که مبادا دو نفر از عقب همدگر بروند و فعل و انفعالی در میان ایشان واقع شود"[352]

   در زمان شاه سلطان حسین کار به‌ جایی رسیده بود که زنان و دختران و پسرآن را شبانه از منازلشان دزدیده و پس از ارتکاب مناهی دوباره به خانه بر می‌ گرداندند: 

 «همه اهل آن زمان چنان پرورده و مست و ملنگ شده بودند که از دستبرد همدیگر مانند اشتران مست و گاوان جنگی، همه پریشان حال و آشفته خاطر و دلتنگ و اکثر اهل آن زمان پهلوان و کشتی ‌گیر و شبرو و مکار و عیار و رند و لاابالی و طرار بوده ‌اند و به‌ هرجا و به‌ هرسرایی که زن یا دختر جمیله یا پسر جمیلی و یا اسب و استر رهواری، گرانبهایی، سراغ می نمودند می ‌رفتند و به‌ پهلوانی و شبروی و چالاکی و چستی و به‌ فنون عیاری و مکاری آن را می ‌ربودند و کام خود را از آن حاصل می ‌نمودند.   هرقدر که می ‌خواستند و بعد از مدتی می‌ بردند و آن را به مکان خود می ‌نهادند»[353] 

  جالب است که شکایت در این مورد و نظایر آن حتی به‌ شاه هم بی ‌فایده بود چه در جلوی خود او نزدیکان او را به کار می ‌گرفتند: 

  «بی‌شرمی اهل آن زمان به‌ جایی رسید که آن سلطان جمشید نشان [= شاه‌ حسین ] روزی به‌ تماشای فرح‌آباد تشریف می برده، پیشخدمت ماه طلعتش به‌ جهت مهمی در عقب ‌مانده بود که ناگاه پهلوان حسین ماریاناتی او را ملاقات نموده به زور او را از اسب به زیر آورده و وی را به‌ رو خوابانید و عمود لحمی خود را چنان بر سپر شحمی وی فرو کوفت که آن سپر شحمی نازک را چاک چاک نموده و درهم آشوفت.   بعد چون آن پریوش سرو قد گلندام از چنگ آن دیوخصال نجات یافته گردآلود و اشک ‌ریزان به حدمت آن سلطان جمشید نشان شتافت، آن والاجاه سبب برآشفتگی وی را پرسید وی آن چه بر او گذشته بود معروض داشت، آن خدایگان به‌ وزیر خود فرمود چه ‌باید کرد؟ وزیر عرض نمود تو پادشاهی می ‌باشی که به عظمت شأن در هشت کشور مشهور می ‌باشی، به این جزئیات التفات مفرما! اگر چنانچه او را به‌ خاک آلوده ‌اند آب حیاتی هم نوش جانش نموده ‌انده زیرا که این شرّی است تمامی خیر!»[354] 

از همه مضحکت تر داستان‌های زیر در باب تجاوز به سفرا و به‌ قول امروزیان دیپلمات‌هاست که باور کردن آن امروزه برای ما مشکل است.   رندان و بهادران دربار شاه سلطان حسین شبی به حریم سفیر روم [ترکیه امروز] و همراهان او تجاوز کردند.   ظاهراً قصد آنان به زعم خود گوشمالی شاه عثمانی بوده است.   اما درباره  تجاوز به‌ سفیر هند وستان و ترکستان بهانه ای ذکر نشده است: «به‌ فرمان سلطان روم عمر آقا نام ایلچی ... با نامه اخوت علامه مأمور به سفارت ایران شد ... سلطان جمشید نشان بعد از تفقّد و التفات و تعارف پادشاهانه نسبت به ایلچی فرمود، نامه سلطان روم را تمام برخواندند ... در شب دهم ورود ایلچی به‌ اشارت مقرّبین درگاه جهان پناه سرهنگان خوانخوار و رندان و بهادران اژدها کردار، فوجی در لباس عیاری و شبروی و مکاری به‌ سرای ایلچی روم که عمرآقا نام داشت رفتند و عمر آقای برگشته بخت و اتباعش را قاطبه  شیاف لحمی نمودند.   یعنی بهادران بی‌شرم و آزرم ایران، عمودهای گران لحمی خود را چنان بر سپرهای پهن شحمی بهادران روم خوش مرز و بوم نیکوآیین و رسوم فرو کوفتند که فریاد افغان بهادران و دلاوران روم بر هفت گنبد افلاک برمی ‌شد ... چون صبح شد این واقعه به‌ عرض خاقان قیصر پاسبان رسید.   از ابنای دولت پرسید این چه داستان است؟ عرض نمودند که ‌ای جهان مطاع تو بی ‌شک فرزند حیدرکراری، هرکس تو را استخفاف می ‌نماید به چنین بلایی مبتلا می شود ... ایضاً از جانب پادشاه هندوستان رسولی یعنی ایلچی با نامه اخوت علامه نصایح آمیز به‌ درگاه جهان پناه سلطان جمشید نشان آمد، ارکان دولت خاقانی با وی هم چنین سلوک نمودند.   ایضاً از جانب پادشاه ترکستان رسولی به‌ نامه اخوت علامه نصایح آمیز به‌ درگاه جهان پناه ... آمد اولیای دولت ایران با وی و عمله جاتش هم چنین معامله نمودند .[355] 

داستان زیر مربوط به تجاوز به سفیر انگلیس (بالیوز انگلیز) است که در زمان 

على مردادخان زند اتفاق افتاد: 

«...  در آن وقت آن خانه میرزا مصطفای مذکور نشیمن بالیوز انگلیز بود و لرهای بسیار در آنجا هجوم نموده بودند، اموال آنجا را به‌ غارت بردند.   بالیوز از راه خوف از درخت بالا رفت او را به ضرب سنگ از درخت به زیر آوردند و چون بالیوز جوانی بود خوش شکل و شمایل و معشوقیت تمام داشت آن لران بی‌ مروت به زور و ضرب آنقدر با آن دلارام پری ‌سیما وطی نمودند که از ضرب عمودهای لحمی آن بی ‌تمیزان سپر شحمی آن محبوب با نزاکت چاک چاک گردید و در میان خون غوطه‌ ور گردید و نزدیک به‌ هلاکت رسید.   در آن حالت، آشنایی در رسید و او را از دست لران رهایی بخشید و تا یک سال تمام، جراحان با مهارت به معالجه او پرداختند تا آن نازنین را صحیح و سالم ساختند»[356]

  در مورد ستمگری خسروخان گرجی والی تفلیس و پسرش گرگین خان که از مریدان ملامحمدباقر مجلسی شیخ‌الاسلام ایران بود و با توصیه علما حاکم کابل و قندهار شده بودند مطالب جالیی می ‌نویسد که نشان می ‌دهد چگونه سرانجام افغانیان مجبور به حمله به اصفهان شدند.   والیان شیعه با قاطبه مردم که سنی بودند رفتا جنون‌آمیزی داشتند و مرجعی هم برای دادرسی نبود: 

 «خدا هدایت نماید ایشان را پس خسروخان و گرگین خان و اتباع و عمله‌جاتش شروع نمودند به ایذا و آزار نمودن اهل سنّت به مرتبه ای که از حد تحریر و تقریر بیرون است.   یعنی زنان و دختران و پسرانشان را به جور و تعدی می ...

         ...   زن و دختر نامدار        قزلباش ننهاد در قندهار 

          زن و دختر و أمرَد کابلی         ز هرسو قزلباش ... از یلی 

برآمد ز هرسو ز افغان، فغان         ز جور قزلباش، خواهان امان ... »[357] 

  در مورد فساد اخلاقی درباریان شاه سلطان حسین، حکایت زیر جالب است،  وزیراعظم شاه سلطان حسین مورد تعرض قرار می‌گیرد و شاهِ  بی ‌اختیار عکس العملی نشان نمی ‌دهد: 

  «نابکاری ارکان دولت و مقربین درگاه فلک اشتباه، به جایی رسید که وزیر اعظم عاشق زیبا پسری از خانواده بزرگان گردید و جاسوسی نزد او فرستاد و او را به ‌وصال خود راضی نمود و در مکانی مرغوب از او وعده خواست و به لباس مبدل رندانه با یک نفر ملازم در آن مکان رفت.   پیش از رفتن وی در آن مکان، رندان دردمند سینه‌ چاک و سرهنگان متعصب بی‌باک [که] از این داستان آگاه و باخبر شده بودند آمده بودند و همه به‌ لباس رندی و اسباب شبروی با روهای پوشیده در کمینگاه آرمیده بودند.   چون وزیر احمق بی ‌تدبیر ناهوشیار از این مکر و داستان بی ‌خبر، داخل خانه یار مهربان و معشوق شیرین زبان گردید و چند جام باده ناب از دست ساقی شیرین شمایل درکشید و رندانه و مستانه،  معشوق یوسف جمال خود را در بر کشید و مشغول به‌ بوس و کنار وی گردید، ناگاه رندان عیار و سرهنگان مکار و بهادران خونخوار، از کمین بیرون آمده و از نهانخانه بیرون تاختند و آن خام طمع را [یعنی وزیراعظم را] بر روی انداختند و به زور و غرور عمودهای لحمی خود را بر سپر شحمی وی فرو کوفتند و در این کار خطرناک آن رند[ان| بی‌باک چندان اصرار نمودند که عمودهای لحمی‌شان همه سست و بی حرکت و سپر شحمی وی [وزیر] چاک چاک شد و ریش و سبلت و ابرویش را تراشیدند و مقعدش را داغ کردند و در برابر چشمش با معشوق دلبندش آنچه طریق کامکاری و لذت یافتن است معمول داشتند ... چون آن سلطان جمشید نشان [یعنی شاه سلطان حسین ] از این داستان اطلاع یافته دلتنگ شد و چاره ای نمی توانست نمود.   بنا بر مصلحت امر خود التفاتی نفرمود و گذشت."[358]

  از مطاوی کتاب رستم‌التواریخ به خوبی مستفاد می‌ شود که اساساً عمل جنسی با مرد برای اهل آن روزگار جذاب‌تر از عمل جنسی با زن بود.   مثلا درباره یکی از فرزندان شاه‌ سلطان حسین به‌ نام «طهماسب میرزا» می ‌نویسد: «بسیار محجوب و باحیا بود و به مرتبه ای اَمرَدان زیبا را دوست می ‌داشت که یک یوسف شمایلی را برهزاران زلیخا جمال لیلی مثال شیرین خصال ترجیح می‌داد».[359]

  جالب است که تجاوزات خود را مبارزه با ستمکاران قلمداد نموده و لذا از صفات جوانمردان و بهادران قلمداد می ‌کردند.   یکی از بزرگان اصفهان در زمان محاصره اصفهان که باعث قحطی شده بود تصمیم به فرار می‌گیرد، وقتی از شهر بیرون می ‌آید به سپاهیان افغان برمی ‌خورد امّا آن‌ قدر مجذوب سادگان است که اصل قضیه را که نجات دادن جان خود است فراموش می ‌کند و به‌ سراغ یکی از سربازان می‌رود.   جالب است که برای این مقصود از داروی بیهوشی استناده می ‌کند: ... امردی در میان ایشان بود سرو بالای گلچهره غزل چشم تذرو رفتار مشکین موی و خال، کمان ابروی سیمین بناگوش شیرین گفتاری، چون نظرم بر آن دلبر شیرین شمایل افتاد، چنان سنان مژگان آن شیرین پسر کابلی بر دلم کارگر شد که دشنه خونریز از دستم بیفتاد ... آن نازنین پسر را به داروی بیهوشی بیهوش تر کردم ... پس خسروانه برسُرین مانند تخت عاجش برنشستم و رستمانه عمود لحمی خود را بر سپر شحمی فرو کوفتم ...[360] این شخص خلاصه گیر می‌افتد و او را نزد اشرف افغان می‌ برند: «فرمود هنرهای خود را بگو تا بدانم چه هنرها داری»[361]  شخص مورد بحث در ضمن شمردن هنرهای خود شاهد بازی را هم ذکر می ‌کند: «فرمود دیگر چه ‌هنر داری عرض نمودم منجم کاملی و شاعری بی‌ نظیر و مهندسی صاحب وقوف و طبیبی حاذق و چوگان بازی چابک و چالاک و شاهد بازی مکار.   فرمود به چه قسم شاهد بازی کرده‌ای؟ عرض نمودم هر ظالم مردم آزار ناپاک بی‌باک را به‌ رندی و پهلوانی زنش را و دخترش را و پسرش را...   و همیشه هر ستمکار نامرد بی ‌مروتی را از دیوار خانه‌اش بالا رفتم، اگرچه ده زرع ارتفاع آن بود و زنش را یا دخترش را یا پسرش را به‌ داروی بی‌هوشی، بی‌هوش می ‌نمودم و در ردای خود می ‌نهادم و می ‌رفتم ... و با وی عشرت رندانه می ‌کردم و باز او را می‌ بردم و به مکان خود می ‌نهادم ... و تکیه براین آیه مبارکه نموده‌ام که | لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا "[362] 

 از همه مضحک تر این است که یکی از مشاغل دربار آن دوره شغل لعاب زدن به ماتحت امردان بود تا پادشاه با آنان راحت‌تر نزدیکی کند و به آن شخص لعابچی می‌ گفتند.   در مورد شاه طهماسب ثانی که بعد از شاه سلطان حسین مدتی پادشاه ایران بود می ‌نویسد: «... پیش روی مبارکش امردان شنگول شوخ و شنگ زیبای سمن بر در زنده‌ رود ... همه مکشوف العوره به شناوری و آب ‌بازی مشغول بودند و آن پادشاه کامکار از تماشای ایشان محظوظ و ملتذذ بود”[363] یکی از سرداران بزرگ او موسوم به طهماسب قلی خان قِرِقلو [نادرشاه آینده] که از دیدن این منظره متأسف شده بود تصمیم می‌ گیرد آبروی شاه را در نزد بندگان ببرد «از برای شاه جم جاه بساط ضیافتی گسترد ... و خوانین خراسان و صنادید عالی ‌شأن و باشیانی که با او اتفاق داشتند، ایشان را در پس پرده واداشت که از روزنه ‌های پرده تماشا کنند، چون شاه جم جاه از باد گلرنگ خوشگوار مخمور و سرمست شد و دین و دانشش از دست رفت، بی‌اختیار مستانه از جا جست و برهنه گردید و غلامان امرد خود را فرمود همه برهنه شدند و دست‌ها بر زمین انداختند و دُبُرها برافراشتند و شخصی لعابچی ظرف طلایی پرلعابی در دست داشت و بر مقعدهایشان لعاب می ‌مالید و شاه سرمست به‌ هرکدام میل می ‌نمود..."[364]

  در حکومت ابدال خان پسرعلی مردان خان[365] می ‌نویسد که اشیاء نفیس دربار صفویه را ضایع کرد و همه را به‌ باد فنا داد و از جمله یقه سمورگران قیمتی بود که از زمان چنگیزخان تا نادرشاه آن را حفظ کرده بودند و علی مردان خان دستور داد آن را به یقه کردی او بدوزند «مانوک نام ارمنی سموردوز جوان ساده روی با حسن و جمال با صباحت و ملاحت دلستانی بود.   جلد سمور مذکور را در دست گرفته که به یقه بالاپوش على مردان خان بدوزد که ابدال خان پسر علی مردان خان در رسید و به مانوک سموردوز با دشنام گفت این جلد سمور را دَم کلاه من بدوز.   مانوک گفت مأمورم که این جله سمور را به یقه بالاپوش خان بابایت بدوزم.   گفت زن خان بابای خود را ... و به زور مانوک ماه طلعت را به‌ رو خوابانید و بند شلوارش را گشود و عمود لحمی خود را بر سپر شحمیش فرو کوفت.   امیر محمد سمیع کارخانه آقاسی گنجعلی خانی از ملاحظه این اطوار عمامه از سر خود برگرفت و بر زمین زد و فریاد برآورد که ‌ای علی مردان خان، معظم‌الیه [کذا] آواز داد که چه می‌گویی؟ او عرض نمود که ابدال خان، مانوک سموردوز را در حضور مردم ... آن عالی‌ جاه خندید و فرمود ابدال خان دیوانه است آن جلد سمور را دمه کلاه او بکنید.[366] در زمان همین علی مردان خان با نماینده انگلیس هم همین معامله را کردند که داستان آن گذشت.   

 شاید در ارزش تاریخی رستم‌التواریخ و صحت و سُقم برخی از مطالب آن جای چون و چرا باشد اما کل فضایی راکه ترسیم می ‌کند،  فضایی حقیقی است. نویسنده خود از نزدیک با جَوّ دربارهای آن دوره آشنا بوده است.   لذا این کتاب برای درک اوضاع اجتماعی سیاسی سده‌های واپسین تاریخ ایران منبع قابل توجهی است.   

 

پلشت شدن زبان 

در شعر عصر صفویه و افشاریه و زندیه زبان به غایت پلشت شده و بخشی از ادبیات این دوره به‌ نحو رکیکی با لغات مستهجن هم‌جنس‌ بازی درآمیخته است.   

کافی است آثار شفایی اصفهانی، میرنجات قمی، فوقی یزدی[367]  تَوَرُّقی شود.   طبیعی است که فرهنگ طبقه حاکمه در همه مظاهر زندگی مردم منعکس می‌ شود.   یکی از فرهنگ‌هایی که در باب لغات و اصطلاحات شعر این دوره نوشته شده مصطلحات الشعرا تألیف وارسته سیالکوتی است که پر از لغات و مصطلحات مستهجنی است که در شعر آن دوره آمده است.   بررسی کلّی این کتاب نشان دهنده وخامت زبان ‌فارسی در آن دوره است.   البته در این دوره به قول تذکره ‌نویسان زبان اجامر و اراذل و اوباش وارد شعر امثال میرنجات شده بود.   در مصطلحات الشعرا معانی ایهامی بسیاری از لغات و اصطلاحات که در نزد طبقَهٌ لوطیان و [؟!]  مستعمل بود با نمونه‌ هایی از شعر ذ کر شده است.   چند نمونه: 

بر دنبه دندان زدن: کنایه از رغبت به ‌لواط، سعید اشرف: 

     زند هرکه بر دنبه دندان خویش       نشانه حنا پاک سازد ز ریش 

دنبه به معنی سرین آمده، یحیی کاشی: 

            محو دیدار دنبه گردیده     همچو اغلامی سرین دیده 

برسر کسی پیچیدن: سماجت کردن و تنه کردن اَمرَد را.   میر نجات: 

بهتر است از همه فن گرد سرت گردیدن

دست برداشتن از پا به ‌سرت پیچیدن 

بند کردن: کنایه از جماع کردن و بستن تسبیح و امثال آن به تار ابریشم و گلابتون. یکی از لوطیان بی‌ باک تسبیح به ‌عَلاقِّه‌ بند پسری داد تا بند کند فورأ این شعر خواند: 

                  تسییح مرا نمود بندی        ساده پسر عَلاقِّه ‌بندی 

علاقه ‌بند در جواب گفت: 

             بند کرده و پول هم گرفته        از همچو تو مردک بلندی 

تیغش می ‌بُرَد و بُرِش دارد: یعنی استعداد دارد که کار از دستش برآید.   لوطیان گویند: تیغت برش دارد که فلان اَمَرد را تنه کنی.

چکمه مرحاج: مرحاج نام شخصی بوده است که پاهای گنده طولانی داشت.   

لوطیان گویند: برو وَگَرنَه ... چکمه مرحاج کنم.   

دادن: به‌ اصطلاح لوطیان کنایه از ... دادن است.   میرم سیاه: 

گفت امشب می‌ دهم آن ماه و فردا نیز هم

عاشقان امشب شب قدراست و روزعید هم 

علّت مشایخ: به‌ اصطلاح فارسیان مرادف ابنه و آن را مرض اکابر نیز گویند: 

       مشهور به‌ علت مشایخ            مغرور به خودسری و لافند 

******************حدود دو صفحه افتادگی*******************

غم برانگیخت ز روشن دل من باری گرد 

راست خواهی رمضان روز مرا تاری کرد 

نه مرا میل که با زاهدگان گردم جفت

نه مرا تاب که از شاهدکان مانم فرد 

نه ظریفی است مُسامِرکه بدو گویم راز

نه حریفی است مُقامِر که بدو بازم نرد  

در مه روزه خط ماه من از چهر دمید 

مهر در پردٌ ظلمت شد و مه در پس گرد 

یار دیرینه من ریش برآورد و مرا

شد از آن ریش فزون ریش دل غم پرورد

مهر من سرد شد از رستم مویش گرچه

رسم این است که موئینه بود دافع برد 

روی او شد سیه و موی مرا کرد سپید 

خط او سبز شد و چهره سُرخَم شد زرد 

خط یار و مه نو هر دو به یکبار دمید 

دو نگون ‌بختی یکبار به ما رو آورد 

از غزلیات اوست [قاآنی]: 

مست‌ و بیخود سروناز من به‌ صحرا می‌رود

با چنین مستی نگه کن تا چه زیبا می‌رود

گاه می‌افتد ز مستی گاه می‌خیزد ز جا

تا دگر زین رفتنش یارب چه بر ما می‌رود

گه تکبر می‌فروشدگه تواضع می کند

گاه شرم‌آلوده گاهی بی‌محابا‌ می‌رود

او به‌ صحرا می‌رود وز رشک خاک راه او

در دو چشم ما ز اشک شور دریا می‌رود

هم لب جانبخش دارد هم جمال دلفریب

یوسفست این می‌خرامد یا مسیحا می‌رود

من هم از دنبال او افتان و خزان می‌روم

هرکجا خورشید باشد سایه آنجا می‌رود

چون دو زلف خود اگر صدره فشاند آستین

همچوگیسو از قفایش می‌روم تا می‌رود

بس که هر عضوش به است از عضو دیگر چشم‌ من

در سراپای وجودش زیر و بالا می‌رود

زلفش آشفته ز مستی رخ شکفته از شراب

با رخ و زلفی چنین تنها به صحرا می‌رود

مردم این شهر شاهدباز و امرد خواره‌اند

در چنی شهری چرا او مست و تنها می‌رود

هرکجا رو می‌نماید می‌برد یک شهر دل

ترک تاتارست پنداری به یغما می‌رود

خواهمش دامن بگیرم تا دهد بوسی به من

لیک قاآنی ندانم می‌دهد یا می‌رود[368] 

 یکی از شاعران شیرین سخن این دوره سروش اصفهانی است که سبک فرخی سیستانی را تقلید می کرد و لذا مانند او در تشبیب اکثر قصاید خویش از معشوق  مذکر سخن گفته است: 

                                    در مدح پادشاه 

تا کی این زلف بر آن روی سپرخواهی کرد

تا کی این مشک سیه لاله سپر خواهی کرد

تا کی این چهره زیبا و بناگوش بدیع 

سیب خجلت خورشید و قمر خواهی کرد 

مشکن بر زبر گل سر زلفان  ورنه 

زهد و پرهیز مرا زیر و زیر خواهی کرد

زان سر زلفک مشکین و لب شهد فروش

 شهر تبریز پر از مشک و شکر خواهی کرد

با دو چشمان فریبنده ایا بچه ترک

ہس زن زاهد کز پرده بدرخواهی کرد 

 گر زن و مرد بدین گونه ترا مشتری‌اند 

رخ یک بوسه دو صد بدره زر خواهی کرد[369]

 

               در مدح شاه و تهنیت مولود جناب امیر مومنان 

ای زهره بُناگوش ماه پیکر

 خورشید همه نیکوان لشکر 

رضوان بلب جویبار فردوس

نشانده چو بالای تو صنوبر

 تا دو لب نوشین تو مزیدم 

گلبرگ بدیدم به طعم شکر

کرده است مرا زلف و عارض تو 

ازغالیه وارغوان توانگر[370]

 

                                     در مدح صدراعظم 

دوش آن پسر ناخواسته سرمست آمد سوی من 

عذر رقیبان خواسته از دامشان جسته به‌ فن 

عمدا زده بر بیهشی گه عربده گه سرکشی 

تا نیمشب با صد کشتی دزدیده آید سوی من 

با صد هزاران رنگ و بوی آراسته رخسار و بوی 

از بیم قلاشان کوی آهسته بر در حلقه زن ...

خادم سوی درشد روان آمد به‌ سوی من دوان 

کای خواجه برکف نه روان سر در ره جانان فکن ...

رفتم شتابان سوی در دیدم نگار سیم بر 

شب پوش بنهاده به‌ سر در برنه جز یک پیرهن[371] 

 

                                       در مدح شاه 

ای ترک نگویم که تو سرو و قمرستی

سرو و قمر با کله و با کمرستی 

گاهی ز در صلحی و گاهی ز در جنگ

 هر لحظه به‌ طبع نو و خوی دگرستی 

من خواسته در راه تو دربازم ازیراک ‏

نوخاسته معشوق و نوآئین پسرستی 

زان بوسه که من دادم بر دو لب تو دوش

امروز بر آن دو لب نوشین اثرستی[372]

 

                                در مدح نظام‌ الملک 

عید آمد و ماه رمضان گشت حصاری ‏

برخیز و بیاور قدح ای ترک حصاری 

دیری است کز آن باده آسوده نخوردم

ای ساده زنخ باده آسوده چه داری 

یک ماه نبوده است مرا با تو سروکار

امروز مرا ای مه دو هفته به کاری 

کار تو چه‌چیز است می ‌سوری دادن

شغل تو همه بر لب من بوسه شماری 

یک سوی بنه زاهدی و سُبحه شمردن

از بهر تو به‌ شاهدی و باده گساری[373] 

 

                            در مدح بهمن میرزا 

نگارا به‌ رخ چون شکفته بهاری               پری چهره معشوق و شهره‌نگاری 

چراغ همه نیکوان طرازی                    امیر ههه لعبتان حصاری 

به رخ گل فروشی به دو لب چو نوشی     نگار سروشی سزای کناری 

برافراز دو نرگس نیم خفته                  دو شمشیرداری ز مشک تتاری[374]

 

در دیوان غزلسرایان این دوره هم به‌ تبع غزلسرایان سبک عراقی از معشوق مذکر سخن رفته است.   چنان که فروغی بسطامی گوبد: 

چنان بر صید مرغ دل فکند آن زلف پرچین را 

که شاهی افکند بر صعوه بیچاره شاهین را 

گذشتم بر در میخانه از مسجد به‌ امیدی 

که ساقی بر سر چشمم گذارد ساق سیمین را

سبوی باده نوشیدم نگار ساده بوسیدم

ندانم پیش فضلش درشمار آرم کدامین را 

 دهان شاهد ما را پر از گوهر کند خازن

 درآن مجلس که خواند مدح سلطان ناصرالدین را[375]

                                                   *

مو به مو بسته آن زلف گرهگیر شدم 

آخر از فیض جنون قابل زنجیر شدم 

بخت بدیین که به سر وقت من آن سرو روان 

پیر کنعانم اگر عشق بخواند نه عجب

 کزغم فرقت آن تازه جوان پیر شدم

تا فروغی رخ آن ترک خطایی دیدم 

فارغ از خلخ و آسوده ز کشمیر شدم. [376]

  یکی از شاعران تقریباً گمنام این دوره شاعر کرد شیخ رضا طالبانی (متوفی در  1909م = ۱۳۲۷ ه. ق.) است که در دوره ناصرالدین شاه می ‌زیست و احتمالاً ایرج میرزا با آثار او آشنا بوده است.  طالبانی شاعری قوی است و دیوان او به‌ چاپ رسیده است،[377] چند نمونه: 

  میخواره نیم من که مرا باده بیارید      من ساده پرستم؛ پسری ساده بیارید 

چندان خوشم از بچه ... داده نیاید         گر هست یکی بچْه نا ... بیارید 

نی ‌نی غلطم بچه نا ... در این شهر      پیدا نشود ... و نا ... بیارید 

آن صبر ندارم که ز پایش کنم ایزار    دامن به کمر برزده آماده بیارید 

                                                                        الى آخر 

گویند اگر وطی کنی عرش بلرزد ‏ عرشی که به یک وطی بلرزد به چه ‌ارزد 

مائیم و یکی حجره تاریک که در وی      صد بچه ... و یکی خشت نلرزد 

  شاعر دیگر صادق مُلّا رجب است که در اصفهان می ‌زیست و گویا دیوان او هم به چاپ رسیده است اشعاری به زبان عامیانه در بچه ‌بازی دارد: 

دلم می خاد که دوتا بچه در پس دُکُون     به ... هم بگذارند و من نظاره کنم 

 

ملیجک و ناصرالدین شاه 

  در دوره قاجار هم ساده‌ بازی در بین رجال دربار مرسوم بوده است.   در این دوره داستان عشق ناصرالدین شاه به ملیجک یادآور داستان محمود و ایاز است.   ملیجک در لغت به معنی گنجشک است.   غلام‌علی خان عزیز سلطان برادرزادهُ یکی از زنان ناصرالدین شاه بود و به همین سبب از کودکی در دربار رفت و آمد داشت و از همان بچگی مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت و شاه به او لقب عریزالسلطان داد.   ملیجک کوتاه قد، الکن، زرد روی و به طور کلّی زشت بود اما شاه فوق‌العاده او را دوست داشت.   چنان که در سفر به‌ فرنگ او را با خود برد تا برج ایفل را تماشا کند.   شاه دختر خود اخترالدوله را به عقد او درآورد و به او به‌ عنوان امیر تومانی داد.   بعد از مرگ اصرالدین شاه ملیجک نزد مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه و احمد شاه حرکت و احترام داشت، چنان که احمد شاه به او لقب سردار محترم داد.   ملیجک در دوره پهلوی هم زنده بود و در سال ۱۳۱۹ هجری شمسی درگذشت.   

 

ایرج میرزا 

شاعر معروف اواخر این دوره و اوایل عصر پهلوی ایرج میرزاست که شاهزاده و ادیب و روشنفکر بود.   ملک ‌الشعراء بهار در رثای او، او را با عشقی و عارف سنجیده و گفته است: «عارف و عشقی عوام».  ایرج میرزا را سعدی دوره خود خوانده ‌اند و او نیز در حق خود چنین اعنقادی داشته است.   

  ایرج میرزا هم گرفتار خلق و خوی شاهد بازی بود که دیگر قرن‌ها بود تا در ایران ریشه دوانده بود.   ایرج میرزا داستان‌های شاهد بازی‌های خود را با فصاحت و بلاغتی بی ‌نظیر در اشعار روان خود مطرح کرده است.  اهمیّت دیوان ایرج علاوه بر مسائل ادبی در این است که همان مسائل کهن شاهد بازی را که به مقتضای عصر در دوره او تغییراتی کرده بود با دقّت زایدالوصفی به‌ رشته نظم کشیده است.  و اینک نمونه‌ هایی از او: 

  در قصیده زیر عشق خود را به اَمرَدان روحانی می ‌داند نه جنسی و به معشوق می‌ گوید.  مطمئن باش که کسی از راز عشق ما باخبر نخواهد شد و من به‌  تو نظر سوء ندارم: 

دیدم اندر گردش بازار عبدالله را

این عجب نبود که در بازار بینم ماه را...  

ور بیفتد چشم زاهد بر رخش وقت نماز

لااِله ار گفته ساقط سازد الا الله را

 هر که او را دید راه خانه خود گم کند

 بارها این قصه ثابت گشته این گمراه را

در زبانم لکنت آید چون کنم بروی سلام

 من که مفتون می‌ کنم از صحبت خود شاه را

ای که گوبی قصه از زلف پریشان دراز 

رو ببین آن طُرّه فِرخورده کوتاه را ...[378]  

کوه نوراست آن کفل در پشت آن دریای نور 

راستی زیبد خزانه خسرو جم جاه را 

هیچ کس آگه نخواهد شد ز کار عشق ما 

مغتنم دان صحبت این پیرکار آگاه را 

گر تو عصمت خواه‌ می ‌باشی مَرَم از من که من

پاسبان عصمتم اطفال عصمت خواه را

من ز زلف مشک فام تو به‌ بویی قانعم

سال‌ها باشد که من بدرود گفتم باه را

 در قصیده زیر به‌ سبک شاعران کهن از خط عارض یا ریش معشوق سخن می‌ گوید و از فحوای شعر پیداست که به معشوق عشقی روحانی دارد نه جنسی.   لطف این شعر این است که در آن اَمرَد، امرد جدید امروزی است که به کلوپ‌ها و هتل‌ها رفت و آمد دارد: 

فکر آن باش که سالِ دگر ای شوخ پسر

روزگارِ تو دِگر گردد و کارِ تو دگر

 حسن تو بسته به مویی است ز من رنجه مشو

که ز روزِ بدِ تو بر تو شدم یادآور

 موی آنست که چون سرزند از عارضِ تو

همه اعضایت تغییر کند پا تا سر

 نه دگر وصف کند کس سرِ زلفت به عبیر

نه دگر مدح کند کس لبِ لعلت به شکر

 گر جوانیست بس، ار خوشگذارانی است بس است

آخِرِ حال ببین، عاقبتِ کار نِگَر

 در کلوپ ها نتوان کرد همه وقت نَشاط

در هتل ها نتوان برد همه عمر به سر

 بعد از این از همه کس بگسل و با من پیوند

کانچه از من به تو آید همه خیرست نه شرّ

 من نه آنم که حقوقِ تو فراموش کنم

گرچه با کد یمین باشد و با خون جگر

 حکم حکمِ تو و فرمایش فرمایشِ توست

تو خداوندی در خانه و من فرمان بَر

 آنچنان شیک و مد و خوب نگاهت دارم

که زهر با مُدِ این شهر شوی با مُد تر

 تنگ گیرم به برت نرم بخارم بدنت

من یقیناً به تو دل سوزترم تا مادر

 جا به خلوت دهمت تا که نبینند رخت

تو پسر بچّه تفاوت نکنی با دختر

 زیر شلواری و پیراهن و شلوارِ تُرا

شسته و رُفته و ناکرده بیارَمت به بر

 کفشِ تو واکس زده جامه اُطو خورده بُوَد

هر سحر کان را در پاکنی این را در بر

 تر و خشکت کنم آن سان که فراموش کنی

آن شَفَقّت ها کز مادر دیدیّ و پدر

  ور دلم خواست که یک بوسه به موی تو زنم

آن چنان نرم زنم کت نشود هیچ خبر...

   ایرج میرزا دچار بیماری ورم بیضه بود و در شعری که خطاب به یکی از وزیران گفته علت آن را سوزاک حاصل از بچه بازی ذکر کرده است:  

بیضه ام رنجور شد از بیضه ات دور ای وزیر

پرسشی کن گاه گاه از حال رنجور ای وزیر

این نه آن خایه است کان را دیده ای در کودکی

در بزرگی گشته این اوقات مشهور ای وزیر

خایه ی بیچاره را این زحمت از*یرست و بس

جمله آتش ها بود از گور این کور ای وزیر

 *ون صافی بود لیکن میکروب سوزاک داشت

همچو زهری کو بود در جام بلور ای وزیر

لذتی گر بود یا نه حالی آن لذت گذشت

زحمتش باقیست با من تا لب گور ای وزیر

  در شعر زیر به یکی از شیوه‌های مرسوم بچه ‌بازی که گرم گرفتن با لله بچه و نزدیکی به خانواده او باشد اشاره می ‌کند: 

پدرش گفته که با من ننشیند پسرش

مُردَم از غصّه خدا مرگ دهد بر پدرش

گر بمیرد پدرش جایِ غم و ماتم نیست

زنده ام من ، بنوازم ز پدر خوب ترش

لَله را نیز اگر دست به سر می کردم

خوب می شد که کشم دست اُبُوَّت به سرش

بعدِ مرگِ درش کارِ لَله آسانست

به دهن کوبم اگر حرف زند مشتِ زرش

لَله ها قاطِبةً راهبرِ اطفالند

گر دهم سیم کجا خود نشود راهبرش ؟

مادرش بی خبر از عالَمِ ما خواهد بود

گر نسازد لَله از عالَمِ ما با خبرش

باید از فتنۀ دورِ قمرش داشت نگاه

تا نگهدار شود فتنۀ دورِ قمرش

گر خداوند اجابت کند این دعوتِ من

بزند دستِ قضا دستِ قضا بر کمرش

دور و نزدیک خبردار شوم از حالش

حاضر آیم به بَرَش چون شنوم مُحتَضَرش

چهره غمناک کنم ، جامۀ جان چاک کنم

گریه آغاز کنم چون رفقای دگرش

داستان ها کنم از دوستیِ آن مرحوم

قصّه ها سر کنم از خوبیِ خلق و سِیَرَش

تا نگویند تو را با پسرِ غیر چه کار

مادرش را به زنی گیرم و گردم پدرش

باش تا در اثرِ تربیتِ من بینی

چند سالِ دگرش صاحبِ چندین هنرش

حسن خوبست اگر کامِ دل از وی گیری

ثمرش چیست درختی که نچینی ثمرش؟

ساده را باید یک موی نباشد به سرین

ظرفِ مودار اگر مفت دهندش ، مَخَرش

  در حکایات رستم‌التواریخ ملاحظه کردید که گاهی به طرف داروی بیهوشی می خوراندند.   ابرج هم در شعری حکایت می ‌کند که وقتی معشوق خواب بود در عالم بی خبری به او تجاوز کرده است و طرف از باب آن که آبروریزی نشود عکس‌العمل نشان نداده است: 

دیشب دو نفر از رفقا آمده بودند

در محضر من ساخته بر ماحضر از من

همراه یکیشان پسری بود که گفتی

چشمانش طلب میکند ارث پدر از من

نرد آمد و مشغول شدند آن دو ولی من

در حیله که خوش دل شود این یک نفر از من

گفتم تو هم ای مغبچه بی مشغله منشین

کابینه قلبت نپذیرد کدر ازمن

پیش آی و بزن با من دلباخته پاسور

شاید که یکی سور بری معتبر از من

خوردند همه جز من و جز من همه خفتند

کو برده بد از اول شب خواب و خور از من

پاسی چو ز شب رفت ز جا جستم و دیدم

خوابند حریفان همگی بی خبر از من

آهسته به سر پنجه شدم زیر لحافش

افتاده از این حال نفس در شُمَر از من

تر کردمش آن موضع مخصوص بخوبی

آری که فراوان زده سر این هنر از من

با همچو منی همچو فنی؟ گفتمش آرام

حق داری اگر پاره نمایی جگر از من

یک لحظه مکن داد که رسوا مکنیمان

بشنو که چه شد تا که زد این کار سر از من

   چنان که در بحث از شعر دوره سبک خراسانی گذشت، شاعران کهن عاشق سپاهیان عربده جری خنجرکش ترک می ‌شدند.   در شعر جالب زیر ایرج میرزا عاشق پسری داش مشدی و قلدر شده است که به او دشنام می ‌دهد و ممکن است ششلول بکشد، این معشوق جدید سیگاری هم هست.   نکته جالب دیگر این شعر اشاره به‌ رسوم بچه ‌بازی است که دنبال معشوق در خیابان راه می‌افتادند و قربان و صدقه اش می رفتند و اگر طرف بر می ‌گشت و عصبانی می ‌شد انکار می ‌کردند و آنقدر لجوج بودند که گاهی طرف به پاسبان و آژان شکایت می ‌کرد: 

با پسر مشدیی افتاده سر و کار مرا

که به نتوانم ازو ترک سر و کار کنم

تا مگر روزی از خانه به بازار آید

صبح تا اوّل شب خانه به بازار کنم

بینم از دور و مرا رعشه بر اندام افتد

تکیه از سستی اعصاب به دیوار کنم

نه بُوَد شاعر و شاعر طلب و شعر شناس

که سرش گرم و دلش نرم به اشعار کنم

مشدی و قلدر و غدّارست این تازه حریف

من چه با مشدی و با قلدر و غدّار کنم

گویم آهسته که قربان تو گردد جانم

تا بگوید که چه می گفتی ؟ انکار کنم!

چه کنم ؟ چاره جز انکار در آن موقع نیست

به آژان گوید اگر بیشتر اصرار کنم

گر برآشوبد و کوبد لگدی بر شکمم

چه کنم ؟ درد دل خود به که اظهار کنم ؟

ور زند سیلی و از سر کلهم پرت شود

خویش را در سر کو سُخرۀ نُظّار کنم

ور بَرَد دست به شِشلول و به من حمله کند

زهره در بازم و زَهراب به شلوار کنم

من از ابناء ملوکم ، نتوانم که سلوک

با پسر مشدیِ ولگردِ ولنگار کنم

خانۀ او را تا خانۀ من راه بسیست

فکر همسایۀ دیوار به دیوار کنم

من که اهل قلم و دفتر و نردم، ز چه روی

آشتی با پسری مشدی و بی عار کنم

او همه رامش در خانۀ خَمّار کند

من چسان رامش در خانۀ خَمّار کنم

روی سکوی فلان کافه خورم با او چای

در دکانِ چلویی با او ناهار کنم

چپق و کیسه نهم جیب و چپق کش گردم

تَرک این عادتِ دیرینه به سیگار کنم

  باری اگر معشوق شعر سبک خراسانی ترک لشکری است، معشوق شعر ایرج 

میرزا مأمور تأمینات و نظمیه مشهد است[379]عشق ایرج به‌ او روحانی است نه جسمانی: 

ای سیه‌چشم چه دیدی تو از این دیده گناه

که نگاهت چو کنم خیره کنی چشم سیاه

تو به نظمّیه و مُستَخدَمِ تأمیناتی

گر خطاکار مرا دانی زین‌گونه نگاه

جلب بر درگهِ خود کن پیِ استنطاقم

بهرِ تحقیق نگه دار مرا در درگاه

هر دو دستم را با بندِ کمر شمشیرت

سخت بربند که از غیرِ تو گردد کوتاه

من همان صورتِ زیبایِ تو را دارم دوست

مطمئن باش که در من نبُوَد قوۀ باه

گر به دریا شوی اندر دل تَحتُ البَحری

یا روی در شکم زیپلَن بر قلۀ ماه

ور روی در حرمِ قُدس تحصُّن جویی

عاقبت مالِ منی مالِ من اِن شاءَاللّه

  در شعر زیر هم معشوق بنا به سنت شعر فارسی نظامی است که شاعر فقط به او عشقی روحانی دارد: 

من شاعرم خمیده و درویشم 

تو جنگجوی ترک سلحشوری

ما پاکباز بلبل قوالیم

در ما  مجوی شهوت عصفوری

عاشق ترا چو من نشود پیدا 

ای همچو آفتاب به مشهوری

  در این شعر معشوق ژاندارم است:
پیوسته به‌ جنگی تو به ما ای بچه ژاندارم ‏

ما با تو به‌ صلحیم و صفا ای بچه ژاندارم 

یک شب اگر آیی به‌ برم می‌ کنمت من

تا صبح دو صد بار دعا ای بچه ژاندارم 

  ایرج میرزا مانند شاعران کهن در تشبیب قصاید هم از امردان سخن گفته است، چنان که در قصیده ای در مدح امیرنظام گوید: 

مُردم از حسرتِ آهورَوِشان و رَمِشان

می ندانم به چه تدبیر به دام آرمشان

 سه ستمگر پسر ایدون به معلِّم خانه

هست و صد بنده به هر راهگذر چون جَمِشان

 نه به تنها من و یک مملکتی شیفته اند

باشدی باخته جان شیفته دل عالمشان

 بچّۀ حوری و غِلمانند این هر سه به لطف

نیست انصاف که خوانند بنی آدمشان

 هر سه در عصمت و پاکی به مقامی باشند

که بجز سایه نباشد دگری محرمشان

   معشوق غزلیات او هم پسران ساده هستند: 

خوش نمی ‌آید به گوشم جز حدیث کودکان

اصلاً اندر قلب تأثیری است حرف ساده را 

  معروف ‌ترین شعر ایرج مثنوی عارفانه است.  ایرج در مشهد منتظر عارف قزوینی بود امّا عارف به منزل ایرج وارد نشد و جای دیگری رفت.  ایرج دلیل آن را چئین ذکر کرده است: 

تو از...  همای گرد لاله زاری             یکی را این سفر همراه داری 

کنار رستوران مُلًا نمودی[380]          ز ... کن‌های تهران در ربودی 

به ... کن‌ها زدی ... از زرنگی       نهادی جمله را زیر از زرنگی 

کنون ترسی که گر سوی من آیی      کنی با من چو سابق آشنایی 

منت آن دنبه از دندان بگیرم        خیالت غیر از اینه من بمیرم؟ 

   و سپس می‌ گوید که دیگر پیر شده و نیروی این کار را ندارد: 

تو یک کون آری از فرسنگها راه

من آن را قُر زنم؟ اَستَغفِرُالله

تو حق‌داری که گیرد خشمت از من

که ترسیده از اوّل چشمت از من

نمیدانی که ایرج پیر گشته است

اگر چیزی ازو دیدی گذشته است

گرفتم کون کنم، من حالتم کو

برای کوه کندن آلتم کو

اگر کون زیرِ دست و پا بریزد

به جانِ تو که کیرم برنخیزد

  سپس این مسألهُ را مطرح می ‌کند که چرا ایرانیان به بچه ‌بازی شهره شده ‌اند و علّت آن را عدم حضور زن در جامعه می ‌داند.  نکته جالب این است که در آن زمان همجنس بازی در غرب مرسوم نبوده است و ایرج این مسأله را مختص ایران می داند: 

بدینجا چون رسید اشعارِ خالص

پریشان شد همه افکارِ مخلص

که یا رب بچّه‌بازی خود چه کارست

که بر وی عارف و عامی دُچارست

چرا این رسم جز در مُلکِ ما نیست

وگر باشد بدینسان بَرمَلا نیست

اروپایی بدان گردن فرازی

نداند راه و رسم بچّه بازی

حجابِ دختران ماه غَبغَب

پسرها را کند همخوابۀ شب

تو بینی آن پسر شوخست و شنگست

برایِ عشق ورزیدن قشنگست

نبینی خواهرِ بی معجرش را

که تا دیوانه‌گردی خواهرش را

 

زیرساخت ادبی اشعار ایرج 

  شعر ایرج با وجود سادگی و روانی ظاهری چنان ادبی و مستحکم است که می توان در این باب رساله مستقلی نوشت و از این ‌رو واقعاً سعدی دوران خود 

است.  به‌ نمونه زیر از عارفنامه توجه کنید: 

 

تو طعم ... نمی‌دانی که چون است    وگرنه تف کنی برهرچه ... است 

  تف کردن ایهام دارد هم به معنی حقیر شمردن است و هم با ... ایهام تناسب دارد و چنان که در رستم‌التواریخ خواندید کسانی که به‌ عنوان لعایچی در دربار بوده ‌اند.   در بیت دوم «گه می خورد ... " هم همین حکم را دارد یعنی غلط می ‌کند اما در ضمن ایهام تناسب هم دارد.   از سوی دیگر چنان که ملاحظه کردید شعر او از سویی ناظر به سنت‌های شعر فارسی در موضوع مورد بحث است و از سوی دیگر به‌ اوضاع و احوال زمانه و تغییرات اجتماعی توجه دارد.   

 

ایرج خجول و مودب 

  در مورد ایرج نوشته ‌اند که در زندگی خصوصی خود مودب بود و از کلمات رکیک و شوخی‌های مستهجن ناراحت می ‌شد چنان که در مورد حکیم سوری گفته ‌اند که بسیار کم غذا بود و روزه زیاد می‌گرفت.   استاد مرحوم مهدی اخوان ثالث در مورد ایرج میرزا می ‌نویسد: «هنگامی که ایرج میرزا در خراسان بوده و باری زنده ‌یاد ملک‌الشعرا بهار به‌ خراسان می ‌رود از تهران ... روزی دسته جمعی آن جماعت اهل شعر و فضل خراسان با ایرج برای تفرج و گردش به یکی از ییلاقات با صفای اطراف مشهد می روند ... [ملک الشعرا به شوخی شعرمستهجنی می‌ گوید]...   تا اواخر مجلس ایرج میرزا پکر بود و حال خوش همیشه را نداشت ... و بیشتر به طور واضحی با ملک الشعرا سرسنگین بود ... ایرج مدتی خاموش بود و بعد گفت: 

آخر از آدم ادیب و شاعری چون شما قبیح نیست که این طور حرف‌های رکیک بزنید؟ ... باری، عقیلی [میرسیّد رضاخان عقیلی کوثری استرآبادی] می‌ گفت هیچکدام از ما جوانترها جرأت نداشتیم در حضور ایرج یک کلمه رکیک یا اشاره ناباب داشته باشیم چون به‌ سرعت برافروخته و عصبانی می ‌شد و تا یک دو هفته اصلاً قهر می ‌کرد.   یک‌ بار نزدیک بود بین او و ادیب نیشابوری که ایرج خیلی دوستش می داشت سرچند کلمه حرف شوخی و یک دو بیت نه ‌چندان رکیک که ادیب نقل کرد به‌ هم بخورد...   من - یعنی عقیلی - و ایرج به‌ دیدن ادیب نیشابوری رفتیم ... ادیب چندان محلّی نگذاشت.   باز ایرج بر تفصیل تعریف و معّرفی من افزود.   آخر ادیب به من گفت بیا جلوتر خوب ببینمت و با یک ربع چشم که داشت به چهرهُ من خیره شد.   بعد گفت: من خیالم حضرت والا که این قدر تعریف می ‌کند با یک جوان لایبلغ الحلم[381]حالا می‌بینیم با یک داش عُلُم آمده و این دو بیت مشهور سعدی را با اندک تصرف خواند: 

آن روز که خط شاهدش بود            صاحب نظر از نظر برانده 

امروز سیامده به‌ دیدار                  کش فتحه و ضمّه برنشانده 

  ایرح عصبانی شد و گفت: "آخر خدای نکرده به‌ شما می‌ گویند ادیب، به جوان‌های مردم ادب می ‌آموزید، راستی که این حرف‌ها از شما قباحت دارد.   نه که خیلی هم به‌ اسباب نظربازی و صاحب نظری مُجَهّز هستید! ( کنایه به چشم‌های ادیب می زد که یکیش به کلی کور بود و از دوّمی هم نیمی از بینائیش باقی مانده بود) و به من گفت بیا برویم و بی خداحافظی از نزد ادیب رفت.  ادیب وقتی ایرج رفت به من گفت ... در طرف‌های ما مثلی هست از این قرار که: چلو صافی به آفتابه می‌ گوید: برو؛ دو سوراخه! قصدش این بود که تو با آن همه هزل رکیک که درشعرت هست   چطور تحمل دو کلمه هزل ملایم را نداری؟!...   مقصود عقیلی این بود که ایرج با آن همه رکاکت و هزل هتاک که در دیوان خود دارد، در زندگی عادی بسیار محجوب و موّدب بود ... و [من یعنی اخوان) راستش هنوز نتوانسته‌ام این تضاد را برای خود به ‌درستی حل و هضم کنم».[382]

 

دوره پهلوی 

  شاهد بازی به ‌سبب سابقه طولانیی که در ایران داشت در دوره پهلوی هم کم و بیش رایج بود اما در ادبیات این دوره منعکس نشده است و اندک اندک به سبب رشد فرهنگ و حضور زن در جامعه از عادات و رسوم مردم رخت بربست.   تا آن که نوع فرنگی آن که ازدواج دو مرد با هم باشد در اواخر دوره پهلوی دوم به ایران آمد سرو صدای بسیار برانگیشت.   

 

معشوق دوجنسی  امکانات زبانی 

چنان که تاکنون معلوم شد معشوق شعر فارسی درغالب ادوارمرد بوده است نه زن.   اما برای مردم غیراهل فن این نکته چندان روشن نیست.   علّت آن این است که زبان فارسی از نادر زبان‌های جهان است که در آن نه فعل مذکر و مؤنت داریم و نه ضمیر مذکر و مونث.   توضیح اینکه در برخی از زبان‌ها مثلاً عربی با فرانسه اگر بخواهید بگوئید او رفت بسته به این که او، مرد باشد یا زن هم ضمیر فرق می ‌کند و هم فعل یا در انگلیسی بین ضمیر مذکر (he) و مونث(she) فرق است اما وقتی در زبان فارسی می ‌گوئید «او آمد» معلوم نیست که او مذکر است یا مونث.   باری صفات و اسم در این زبان‌ها به لحاظ مذکر و موّنث بودن مشخص است حال آن که دوست در فارسی هم مرد است هم زن هم شاه هم خدا...   و این مسأله مهمی است که تا حدود زیادی جلوی ابتذال ادبیات فارسی را گرفت و به شاعران این امکان را داد که از معشوق مبهمی سخن بگویند.   

لذا نباید پنداشت که مسأله شاهد بازی به شعر فارسی صدمه ‌های اساسی زده است.   جز در اشعار سبک خراسانی که در آن صراحتاً لفظ پسر و نظایر آن آمده است.   در اشعار ادوار دیگر مخصوصاً سبک عراقی یعنی اشعار امثال حافظ و سعدی زبان مانع است که خواننده عادی پی به مذکر با مونث بودن معشوق ببرد.   

 

خلاصه و نتیجه 

  شاهد بازی را می ‌توان به دو گونه لحاظ کرد یکی جنبه یونانی و فلسفی آن که سقراط و افلاطون مطرح کرده ‌اند و در ایران در بین عرفا معمول بود و بیشتر جنبه روحانی و نظربازی و جمال پرستی داشت و دیگر جنبه جنسی آن که مذموم است و ظاهراً بعد از ورود عنصر ترک در ایران مرسوم شد.   این دو تلّقی منجر به دو گونه ادبیات شد یکی ادبیات عاشقانه پرسوز و گداز که غالباً اصیل و زیباست و دیگر ادبیات پورنوگرافی و پلشت که هر چند در اکثر شاعران مخصوصا شاعران کهن سبک خراسانی معتدل است امّا در گروهی مخصوصاً متأخرین به رکاکت انجامید و کلاً بر دامن ادب فارسی لكه سیاهی است (و من با همه اکراهی که در نقل این موارد داشتم جهت درک درست خواننده از حاقّ مطلب، به ذکر نمونه‌ هایی چند ناچار شدم).   

 مسأله دیگر،  معشوق شعر فارسی است که غالباً و عمدة مرد است نه زن.   گاهی این امر صراحت دارد و گاهی برای کسانی که چندان با متون قدیم آشنا نیستند تشخیص این امر دشوار است، مخصوصاً این که در زبان فارسی ضمیر و فعل مذکر و مونث نداریم.   اما برای اهلش قرائن کافی در دست است و آن غالبا معلومات جامعه‌ شناسانه است.  مثلاً رقص کردن در مجالس، ساقی‌ گری و امثال این امور برعهدء مردان بوده است نه زنان، یا آنجا که سخن از زلف است نباید پنداشت که از زن سخن می‌ گویند (در مورد زنان معمولاً لغت گیسو را به کار می‌ بردند)، یا لباس مردان هم دامن داشت و امثال این قرائن.   

  این معشوق برای خواننده امروزی شبیه به زن فرنگی است که در جامعه پا به پای مرد حضور دارد.   در مجالس مهمانی و بزم کنار مردان است.   شراب می ‌نوشد و می ‌رقصد و با این و آن سخن می‌ گوید، اسب سواری می ‌کند، زلف بر باد می دهد، جامه مردان بر تن دارد، نیمه شب هنوز به خانه نرفته است.  ستم مرد را بر نمی تابد و گاه به او درشتی می ‌کند و او را از خود می ‌راند و چه و چه و این معشوق کجا و زن معصوم و مظلوم و خانه‌ نشین ایرانی کجا؟! 

چنان گریم به درد دل به راه توسن نازت 

که خون گردد حنای پایت از چشم رکاب آید 

ز من پنهان چه داری از کجا می خورده می ‌آیی 

چنان مستی که از رنگ رخت بوی شراب آید 

                                                                 شوکت بُخاری 

  مسأله مهم دیگر ملاحظه شاهد بازی از هر نوع در نزد گروه کثیری از رجال تاریخی است که بی ‌شک تبعات قابل تأمَلی داشته است و شاید اساسا یکی از عوامل رواج این پدیده در اجتماع بوده است چه گفته ‌اند که الناس علی دین 

ملوکهم.   

  علّت شاهد بازی را در ایران عدم حضور زن در جامعه گفته اند (مثلاً ایرج میرزا) این مطلب صحیح است امّا همه موضوع نیست.   زیرا در یونان قدیم هم وجود داشته است یا امروزه در اروپا و آمریکا هم دیده می‌ شود.   شاید بتوان این علّت را در مورد آن بخش از شاهد بازی که همراه با اعمال جنسی است تا حدّی صحیح شمرد اما برای بخش دیگر که عشق روحانی باشد بی ‌شک باید به دنبال علّت‌های دیگر مخصوصا علل روانی بود.   

                                          

 

 

 

 

                                           اضافات 

 

ص.31 غلامیات 

  نظامی در خسرو و شیرین می‌ گوید کنیزان شیرین به رسم مردان قبا پوشیدند زیرا رسم بوده است که کنیزان به هنگام شکار خود را به شکل غلامان در آورند: 

         به کردار کله‌داران چون نوش           قبا بستند بِکران قصب ‌پوش 

        که رسمی بود کان صحرا خرامان    به صید آیند بر رسم غلامان 

                                                           چاپ وحید،  ص. ۷۴ 

ص. ۱۱۶ ینزل الله كل لیله 

  حدیث نبوی است که ترجمهٌ آن این است «فرود می ‌آید خدای ما تبارک و تعالی هر شب به‌ سوی آسمان دنیا در یک سوم پایانی شب سپس می‌ گوید که هر که مرا بخواند به او جواب می ‌دهم.   هر که از من بخواهد به او می‌بخشم، هر که طلب بخشش کند او را می‌بخشایم تا این که سپیده بدمد (برای اصل حدیث رک گزیده منطق‌الطیر انتخاب و شرح نگارنده، ص. 91‏) سنایی در حدیقه گوید: 

           ینزل‌اللّه هست در اخبار     آمد و شد تو اعتقاد مدار 

 

ص ۱۴۸ جماعتی که نظر را حرام می‌دانند.   

  حافظ هم در تعریض به فقیهان و زاهدان و صوفیانی که نظربازی را حرام می دانستند می‌ گوید: 

    شراب لعل کش و روی مه‌جبینان بین      خلاف مذهب آنان جمال اینان بین 

   به زیر دلق ملمّع کمندهادارند                دراز دستی این کوته ‌آستینان بین 

 

ص. ۱۶۶ حافظ مکرراً با صدای رسا خود را رِند و نظرباز خوانده است ...

 استاد بهاء‌الدین خرمشاهی عقیده دارند که این ‌گونه اشارات را نباید حمل بر 

ظاهر کرد چنانکه در شرح بیت: 

  ای نازنین پسر تو چه مذهب گرفته‌ای    کت خون ما حلال‌ تر از شیر مادر است 

طی توضیحات مفیدی می‌نویسند ( حافظنامه، ج دوم، ص. ۲۵۷): 

 «در دیوان حافظ پارها به لفظ پسر اشاره یا خطاب شده: 

- هان ای پسر که پیر شوی پند گوش کن 

- هان ای پسر بکوش که روزی پدر شوی 

- ای پسر جام میم ده که به پیری برسی 

و نظایر آن.   ولی مواردی هم هست که خطاب و اشاره او فحوای عاشقانه یا جنسی دارد نظیر همین بیت مورد بحث (ای نازنین پسر تو چه مذهب گرفته‌ای ...) 

و این ابیات: 

      گر آن شیرین پسر خونم بریزد ‏       دلا چون شیر مادر کن حلالش 

به هوای لب شیرین پسران چند کنی       جوهر روح به یاقوت مذاب آلوده 

چند به ناز پرورم مهر بتان سنگدل ‏      یاد پدر نمی ‌کنند این پسران ناخلف 

دل بدان رود گرامی چه کنم گر ندهم     مادر دهر ندارد پسری بهتر از ابن 

پدر تجربه ای دل توئی آخر ز چه روی  طمع مهر و وفا زین پسران می‌داری 

یک بار نیز به غِلمان اشاره دارد: 

 فردا اگر نه روضه رضوان به ما دهند   غلمان زروضه حورز جنت به در کشیم 

  گاه نیز لفظ پسر در کار نیست ولی خود او در هیأت مغبچه باده ‌فروش جلوه می ‌کند.   احتمال دارد ساقی حافظ نیز همواره یا غالباً پسر بوده باشد.   

  باری این اشارات را نباید به‌ سادگی و سرعت حمل بر انحرافات جنسی و تمایلات همجنس ‌گرایانه کرد.  رسم خطاب به‌ پسرکان زیباروی ازسنت‌های ‌دیرینه شعر فارسی، از رودکی تا بهارست.  اصولا خطاب به زن یا دختر، نامعمول بوده و خلاف ادب شمرده می شده.   به‌ همین جهت است که در سراسر دیوان حافظ حتی یک بار لفظ «دختر» به کار نرفته و هرچه دختر در دیوان اوست همه دختر رز (= شراب) است و از معشوقه همواره به کنایه و استعاره نظیر معشوق (معشوقه)، محبوب،  یار، دلبر، شاهد، شمع شب‌ افروز، خسرو شیرین یا خسرو شیرین ‌دهنان، شاهد قدسی و نظایر آن سخن گفته شده است.   

  سنایی و عطار و مولوی و سعدی و سایر بزرگان شعر و عرفان هم خطاب‌های عاشقانه به پسران دارند.   این بدان معنی نیست که در طول تاریخ ادبیات و عرفان هیچ شاعر و صوفی کزاندیش و آلوده ‌دامنی وجود نداشته است.   نمی توان گفت که پسر در شعر فرخی و بعضی معاصران او، با توجه به‌ شیوع همجنس گرائی در عصر و دربار غزنوی - که اوجش از اسطوره بدنام ایاز بر می آید - همان‌قدر معصوم است که در شعر مولانا یا سعدی و حافظ.   

 سعدی در انتقاد از این ‌گونه منحرفان می‌ گوید: 

     گروهی نشینند با خوش پسر       که ما پا کبازیم و صاحب ‌نظر ...

  آری همین سعدی که به‌ شهادت این سخن و سایر آثارش می ‌توان او را سلیم‌النفس و پا کدامن و بری از این ‌گونه انحرافات دانست در غزلیاتش بسی بیشتر از حافظ به پسرکان خوبرو اشارات و از آنان حکایت دارد.   پس این اشارات را نباید حمل بر معنای ظاهری کرد.  و گرنه ذهن و زبان بدگویان را نمی ‌توان بست که نه سقراط و افلاطون که خود صاحب نظریه ای در زمینه این ‌گونه عشق بی ‌شائبه موسوم به‌ عشق افلاطونی بود از دست و زبان ایشان رستند و نه مولوی.   

  آری کسانی بوده و هستند که ارادت عرفانی مولانا به شمس تبریزی را دارای فحوای جنسی می‌دانند.   

  صدرالمتألهین بحث مفصلی درباره عشق به «ظریفان و نوجوانان و خوبرویان» دارد و می‌ گوید که حکما در ماهیت این عشق و این که نیک است یا بد احتلاف دارند.   بعضی آن را کار بیکارگان می‌شمارند و بعضی به ماهیت آن پی ‌نبرده ‌اند و آن را مرض نفسانی و بعضی جنون الهی می‌انگارند «ولی چون نیک بنگریم و درست بیندیشیم و به اسباب کلی و مبادی عالی و غایات حکمت آمیز آن توجه کنیم چنین برمیآید که این عشق - یعنی لذت بردن شدید از صورت زیبا و شیفتگی به کسی که رفتار و کردار دلنشین و تناسب اعضا و ترکیب خوش دارد از آنجا که بسان امر طبیعی در سرشت اکثر مردم بدون تکلف و تصنّع هست از نهاده‌های الهی یی [الاوضاع الالهیة] است‌ که مصالح و حکمت‌هایی بر آن مترتّب است ولاجرم نیک و پسندیده است، علی‌الخصوص که انگیزه‌های والا و اهداف شریف داشته باشد (الحکمه ‌المتعالیه فی‌الاسفارالعقلیة بیروت، داراحیاء التراث ‌العربی، ج. ۱۳ ص. 172-171 )"

 

ص. ۲۲۴ پا منه از خانه به بازار و کوی 

  گاه شاهد بازان در راه مکتب می ‌نشستند.   شوکت بُخاری گوید: 

کودکی شوکت به طور خود نیاید سوی من 

باز می ‌یابد که بنشینم به راه مکتبی 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                          واژه‌ نامه 

آمیزگار: معاشر 

آهسته: باوقار 

ابرار: نیکوکاران 

اَبَل: شتر 

اتِباع: پیروی کردن 

اَحداث: جوانان 

اَحرار: آزادگان 

اذکیا: جمع ذکی، تیزهوش 

اَرجو: امیدوارم 

اَزدر: شایسته 

آستاخ: گستاخ و بی ‌پروا 

اِلتجا: پناه ‌بردن 

اَملاک: جمع ملک: فرشتگان 

اَنجیره: سوراخ مقعد 

اوتار: جمع وتر سیم ‌ساز 

ایر: آلت تناسلی مرد 

ایزار: شلوار 

باشیان: جمع باشی در ترکی به معنی 

رئیس که به آخراسم رجال دربار می ‌آمد: 

حکیم ‌باشی: منجم باشی 

بالیوز: نماینده دول خارجی برای حمایت 

از بازرگان و اتباع آن کشور 

بد آرامی: ناراحتی 

برز: قد و قامت 

بهایی: گرانبها 

بهیمی: حیوانی 

بی ‌تحاشی: بی ‌پروا 

بی‌ مرادی: نداری 

پاانداز: جاکش، دلال 

پرگار: حیله گر، افسونگر 

پروانه: اجازه 

پریشان شدن: متفرق شدن 

تَجرُّع: پیاله نوشی 

تراشیدن چشم: در معالجهٌ تراخم پلک را 

بالا می ‌زدند و دانه‌ها را با سنگ جهنم 

(نیترات نقره) می ‌تراشیدند.   

تراویح: نماز مخصوص شب‌های ماه 

رمضان 

تقبیل: بوسیدن 

تُمغاچی: باجگیر مأمور وصول مالیات 

تنگ: لنکه بار 

توقّی: خود داری، کف نفس 

جرح: زخم وارد آوردن 

جفته: سرین کفل 

جلفی: خودسری و بی‌باکی 

جُواز: هامون 

چاشنی گرفتن: غذا را آزمودن 

چفته: خمیده 

حرث: کشت و زرع 

حرور: حرارت و گرما 

حُریت: آزادی، آزادگی 

حصان: اسب 

حمدان: آلت مردی 

حیز: نامرد 

خرگله: گله خر، کنایه از عوام‌الناس 

خوشانیدن: خشک کردن 

داهیه: سختی و بلا، کار دشوار 

دب: آرام و آهسته راه ‌رفتن.   

تباب: فاعل عمل جنسی 

درقه: سپر 

دمه: لبه (لبه کلاه) 

دقّ گرفتن: خرده گرفتن: عیب جویی کردن 

دَنُوّ: نزدیکی 

دیدار: رخسار، چهره 

راح: شراب 

رحیل: سفر 

رفق: مهربانی و مدارا 

روث: سرگین 

ریبه: بد گمانی، شک 

زدر (= ازدر): شایسته 

زَّفت: درشت و خشن 

زلّت: لغزش 

ساتگین: پیاله بزرگ شراب 

سُرون: سرین کفل

سُغبه: شیفته، فریفته 

سغدو: غذایی که با پر کردن روده گوسفند 

از گوشت و سبزی و غیره درست 

می شود

سُلب: جامه 

سماحت: بخشندگی، عفو و اغماض 

سودا: عشق 

سیکی: نوعی شراب تغلیظ شده 

شاطر: کسی که در نانوائی نان به‌ تنور 

گذارد، نامه برسریع‌ السیر، اینجا گویا رقاص 

شست: دام 

شفتالو: کنایه از بوسه 

شنگ: شاد 

صنادید: بزرگان 

ضیاع: آب و ملک 

عدول: جمح عادل، کسانی که در محضر 

قاضی به‌ عنوان عادل شهادت می دادند.   

عُنف: زور اجبار 

عنن: ناتوان جنسی 

غازی: غزا (جنگ مذهبی) کننده 

عُبُوق: شراب شبانگاه مقابل صبوح 

غِلمان: جمع غلام جوانان زیبا 

غنج: ناز 

فرث: سرگینی که در شکنبه باشد 

فَرَج: خلاصی  و رهایی 

فره: خوب، پسندیده 

فری: آفرین 

قَصَب: کتان 

قصه برداشتن: شکایت کردن، دادخواهی کردن 

قورچی: امیرالامرا 

کارخانه آقاسی: رئیس کارخانه‌هایی از 

قیبل کارخانه اسلحه ‌سازی و داروسازی 

کمان گروهه: کمانی که بدان گلوله گلی 

اندازند، سنگ‌ انداز [پلخمان، فلاخن، کشکشی که کودکان تیرکمون سنگی گویند که از دوشاخه بریده از شاخه های جوان درخت، یا تخته و فلز و جز آن ساخته بدان کش، یا لاستیک تیوب متصل به قطعه چرمی موسوم به کفه برای سنگ نشاندن]. 

کِنگ: شخص مأبون زمخت

گلگونه: سرخاب

لَباقت: حذاقت و زیرکی

لَت: ضرب، سیلی

مباضعه: عمل جنسی

مُتلّهفت: حسرت خورنده افسوس خورنده 

محیط: دریا 

مخالطت: همنشینی

مترتب: مردم را در مرتبه خود قرار 

دهنده، از مشاغل درباری 

متیقّن: به‌ بقین رسیده، مطمئن 

محاسن: ریش 

مرتقد: خوابگاه 

مشعر: محل مناسک حج 

مصاحف: جمع مصحف، قران

مُضادّت: مخالفت 

مِطرقه: چکش 

معانقه: دست در گردن کردن 

معجر: روسری 

معرف: آن که در مجلس بزرگان جای 

افراد را بنا به شأن ایشان تعیین می ‌کند.   

مغْلق: بسته، مشکل 

مُقل: ١‏ صمغی که سخت است.   ۲- هندوانه ابوجهل

مُلتحی: ریش درآمده 

منتجب: برگزیده 

مُنقاد: مطیع 

منهاج: راه 

مُنکر: کار زشت 

منیع: بلند

موتیف (motif): موضوعی که در ادییات تکرار می شود 

موسی: تیغ سلمانی (اِستَره) 

مُهیل: هول آور، ترسناک 

ناحفاظی: بی شرمی و بی عفتی 

نامی: فراموشکار 

ناقض: شکننده 

نخاس: برده‌ فروش 

نقمات: جم نقمت، انتقام جویی، کینه کشی 

نوبتی: پاسبان و نگهبان 

وُثاق: اطاق 

وُشاق: غلام 

وشق: پوستین 

وطی: نزدیکی از عقب 

ولیعهد: پسر ارشد، جانشین، مُبصر 

هاویه: دوزخ 

هجیر: ظُهر 

هژیر: شیر 

هول: وحشتناک 

یَزَک: پیشقراول 

                                           

 

 

 

 

 

 

                                       فهرست اعلام 

 

آخیلوس، ۱۷ 

آذری، شیخ، ۱٩۳‏ 

آزاد بلگرامی، ۳۴ 

آشیل، ۱۷ 

آفرودیت، ۱۶، ۱۷ 

آگاتون،  ۲۰ 

آگوستین، سنت، 24 

ابراهیم، ۳۶ 

ابرامز، ۲۴ 

ابن‌ جوزی، ابوالفرج، 31، 100، 101، 127، 128،129، 140.‎ 

ابن سَیابَه، ۳۰ 

ابن سینا، ۲۵، ۲۶ 

ابن طاهر مقدسی ۱۳۰، 140 

ابن طباطبای علوی، ۳۳ 

ابن عربی، محی ‌الدین، ٩۷‏ ،۱۱۱ ، 187 

ابوالبختری وهب ‌بن ‌وهب، 201 

ابوحُلمان دمشقی، 98، 99

ابو حنیفه، ۱۱۵ 

ابو شکور بلخی، ۱۴۰ 

ابوطالب ‌خان اصفهانی، ۳۴ 

ابو طیّب طبری، ۱۳۱ 

ابو العلاء گنجوی، ٩۱‏ 

ابوعلی سینا، نک. ابن‌سینا 

ابو فراس، ۸٩‏ 

ابو کمیت اندلسی،۱۳۲ 

ابوالنجم ایاز بن اویماق ، نک. ایاز 

ابونعیم، ۵۶، ۵۷ 

ابونواس،‎ 30، 31، 32،89، 224

ابیوردی، امیرسعید حسین، ۱۸۴ 

احمد شاه، ۲۴۶ 

اخوان ثالث، مهدی،۲۵۴ 

ادیب نیشابوری، ۲۵۵ 

اروس ۱۶، 17 

ازرقی هروی، ۱۴۴ 

اسپنسر، ۲۵ 

اشرف افغان، ۲۳۵ 

افلاطون، 15، 17، 21، 22، 23، 24، 55، 59، 257 ‎ 

افلاکی، ۱۲۲ 

اقبال، ۵۷ 

اقبال آشتیانی، عباس، ۷۲ 

الکیبادس، 16، 20 

امیة بن صامت، 133، 140

امیر تیمور،۱۸۲ 

امیر علیشیر نوایی، 184، 193

امیر مبارزالدین، ۱۶۷ 

امیر معزی،  75، 77

امیر یوسف، 11، 54 

امین، 30، 31

انوری، 71، 79، 80، 88‎ 

اوحدالدین کرمانی، 98، 999، 102، 106، 107، 114، 119، 127، 135، 183‎ 

اوحد مستوفی، فخرالدین، ۱۱۸ 

اوحدی مراغی، 14، 114، 127، 224 

اورانوس، ۱۷ 

اهلی ترشییزی، 157 

ایاز، 11، 39، 40، 41، 42، 43ف 44، 46، 56، 57، 59، 96، 246

ایاس، ۸۳ 

ایرج میرزا، 9، 11، 12، 55، 245، 247، 249، 250، 254، 255، 258

بابر میرزا،۱٩۱‏ 

بایقرا، سلطان حسین، ۱۸۴ 

بطلمیوس، 53 ‎ 

بغدادی، عبدالقادر، ٩۸‏ 

بقراط، 152، 153 

بلیک، ۲۵ 

بو جعفر احمد بن محمد، ۳۸ 

بو نصر مشکان، ۶۵ 

بهاء ولد، 122، 123

بهار، محمد تقی ملک‌الشعرا، 28، 58، 247، 255

بیگ، ۷۱ 

بیهقی، 55، 65

پاتروکلس، ۱۷ 

پارسا، مولانا، ۱۹۳ 

پترارک،25 ۲۵ 

پروانه، معین‌الدین، ۱۰۹ 

پیترو دلاواله، ۲۲۹ 

تفتازانی، سعدالدین، 184

جالوت، 90

جام، شیخ احمد، 119، 121، 122

جامی، عبدالرحمان، 106، 108، 112، 113، 183، 184، 185، 190ف 191، 191، 224

جبلی،عبدالواسع،۷۶ 

جرجانی میر سید شریف، ۱۸۴ 

جعفر صادق (ع)، امام،۰۱۲۹ ۱۸۵ 

جلال ‌الدین خوارزمشاه، سلطان، ۷۲ 

جنید، ۱۳۶ 

جوهرالتاجی، اختیارالدین، 74، 75 

جوینی، 92 

چلبی، حسام‌الدین، 188 

چنگیزخان، ۲۳۶ 

حاجب ‌علی قریب، ۲۱ 

حاجی شاه، ۱۶۷ 

حافظ‎، 10، 14، 24، 41، 52، 77، 79، 122، 140، 143، 157، 159، 165، 166، 167، 168، 170، 176،172، 178، 181، 203، 208، 212، 230

حریری، علی، 98، 99‎ 

حسن‌بن هانی، نک. ابونواس

حسن صباح، 99 

حسن قوال، 109

حسن مازندرانی، ٩۲‏ 

حسین میرزا، سلطان، 158، 169

حکیم سوری، 254

حلبی، دکتر، ۱۱۵ 

حموی،  شیخ سعدالدین، ۱۸۶ 

حمیدالدین بلخی، قاضی، 31، 88

حنبل، احمد، ۱۳۶ 

خاقانی، 34، 91، 92‎ 

خانلری، 198‎ 

خراز، ابوسعید، ۱۳۸ 

خطیب الملک، ۷۲ 

خواجه نصیر طوسی، ۱۷۷ 

خورشاه، رکن الدین، 93 

خیام، ۷۸ 

خیر نسّاج، ۱۳۱ 

داگلس، لرد آلفرد، ۲۵ 

دانته، ۲۵ 

داوود‎ ، 89، 90

دُرّی، ضیاءالدین، ۲۵ 

دقاق، ابوبکر، ۱۳۸ 

دقیقی، 14، 15، 45

دولتشاه، 77، 108، 116

دیونه، ۱۷ 

ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، ۱۲۸ 

رافعی، ۱۰۱ 

راوندى، مر تضی، 116، 184

رستم الحکما، 12، 229

رستم دستان، ۱۷۱ 

رودباری، ابوعلی،۱۳۶ 

رودکی، 14، 37، 49

روزبهان بقلی، شیخ، 111، 112، 135

ریپکا، یان ۱۴۴، 

زئوس، ۱۷ 

زرکوب، صلاح ‌الدین، ۱۸۸ 

زرین ‌کوب، دکتر: 75، 176

زکریا، شیخ‌ بهاءالدین، ۱۰۹ 

ژنده پیل، نک. جام، شیخ ‌احمد 

ساروتقی، ۲۲۹ 

سّراج، ابونصر، ٩۸‏ 

سروش اصفهانی، ۲۲۲ 

سعد زنگی اتابک، 112، 116

سعدی، 10، 22، 31، 42، 52، 77، 102، 119، 120، 135، 143، 144، 145، 147، 148، 149، 150، 153، 154، 156، 158، 163، 165، 173، 181، 188، 189، 209، 212، 247 

سعید اشرف، ۲۳۸ 

سفیان ثوری، ۱۳۷ 

سقراط‎، 15، 16، 20، 22، 23، ، 55، 139، 257 

سلمی، ابو عبدالرحمن، ۱۲۹ 

سلیمان، ۱۸۵ 

سنایی، 72، 77، 80، 81، 185

سنجر، سلطان، 73، 169

سنقر، 74، 75

سورآبادی، 27، 29

سوزنی سمرقندی، 53، 77، 78، 144، 241،

سهروردی، شهاب‌الدین، 97، 108، 120

شاردن، 227، 228

شاپور طهرانی، ۲۱۴ 

شاطر جلال، 199

شافعی، ۱۱۵ 

شانی تکلو، ۱۹۸ 

شاه اسماعیل دوم، ۱۹۹ 

شاه اسماعیل صفوی، 199

شاهرخ میرزا، ۱۹۰ 

شاه سلطان حسین، 229، 230، 231، 233، 234

شاه شجاع، ۷۹ 

شاه شیخ ابواسحاق، 167، 168، 178 

شه طهماسب ثانی، ۲۳۶ 

شاه طهماسب صفوی، ۱۹۹ 

شاه عباس دوم، ۲۲۸ 

شرف جهان، میرزا، ۱۹۸ 

شفایی اصفهانی، ۲۳۸ 

شلی، 2۵ 

شمس تبریزی، 97، 99، 102، 103، 107، 111 113، 119، 122، 123‎ 

شمس المعالی، ۵۸ 

شوکت بخاری، ۲۵۸ 

شهید بلخی، 14 

شهیدی قمی، ۱۹۸ 

شیخ رضا طالبانی، ۲۴۵ 

صادقی افشار، ۱۹۹ 

صفا، دکتر ذبیح الله، 72، 73

صفی‌الدین اردبیلی، ۱۴۷ 

طالب آملی، ۲۱۴ 

طباطبایی مجد، غلامرضا، ۱۴۷ 

طغرل کافر نعمت، 54، 55، 56

عارف، ۲۳۷ 

عبداللّه بن مبارک، ۱۳۷ 

عبید زاکانی، ‎12، ، 84، 147، ، 159، 170، 173، 177، 179، 181 

عراقی، فخرالدین، 99، 102، 103، 108، 109، 111، 112، 113، 114، 119، 161، 185، 188، 224

عزیزی، ۷۵ 

عسجدی، ۷۵ 

عشتورت، ۲۹ 

عشقی،۲۴۷ 

عَصّار تبریزی، محمد، ۲۲۰ 

عضدالدین ایجی، مولانا، 176، 177، 178

عطار، ٩۵‏ 

علاء دمشقی، 133

علاءالدین محمد بن جلال‌الدین حسن، ٩۲‏ 

علی (ع)، 129، 176

علی مراد خان زند، ۲۳۲ 

علی مردان ‌خان، ۲۳۶ 

عنصرالمعالی، کیکاووس‌ بن وشمگیر زیار، 58

عنصری، 39، 41، 46، 60، 61، 62، 64

عوفی، 78، 90

عین‌القضاة، 99، 105، 116

غانمی، ابوالعیاس، 58، 59 

غزالی، احمد، 99، 100، 101، 102، 111، 112، 113، 114، 119، 183، 185  ‎ 

غزالی، محمد، 100، 120، 128، 131، 169

غضایری رازی، ۴۳ 

غلام علی ‌خان، نک. ‏ ملیجک 

فارابی، ۲۵ 

فتحعلی شاه قاجار، ۲۲۹ 

فخری، ۴۱ 

فرخ، ۱۶۵ 

فرخی سیستانی،‎ 43، 44، 46، 50، 51، 52، 54، 55، 60، 64، 66، 70، 242

فردوسی، ۱۴ 

فرصت شیرازی، ۱۰۲ 

فروزانفر، بدیع‌الزمان، 14، 97، 98، 119، 148

فروغی، محمدعلی، ۱۴۳ 

فریدون میرزا، 157، 169

فضل الله استرآبادی، ۱۱۸ 

فضل ‌بن احمد،۴۴ 

 فلکی شروانی، 91، 92‎ 

فلوطین، ۲۴ 

فوقی یزدی، ۲۳۸

فیچینو، مارسیلیو، ۲۳ 

قاآنی، ۲۴۱ 

قایماز کج کلاه، 74، 75

قزل، ۷۵ 

قشیری، امام، ۱2۷ 

قطب ‌الدین شیرازی، 147، 176، 177، 178

قلج، ۷۲ 

قمری آملی، سراج ‌الدین، 83، 84 

قوام‌ الدین حسن، ۱۶۸ 

قونوی، صدرالدین، 124، 177، 187

کادن، ۲۴ 

کاویانی، دکتر، ۱۷ 

کریشنا، ۱۱۷ 

کریم‌خان زند، ۲۳۶ 

کوشکی، حکیم، ۷۵ 

کمال خجندی، ۱۹۰ 

کوینزبری، ۲۵ 

گازرگاهی، کمال‌الدین حسین، 184، 196

گلچین معانی، احمد، ۱۹۸ 

گیلانشاه، 58

لاری، مولانا عبدالغفور، ۱۸3 

لبیبی، ۶۰ 

لسانی شیرازی، ۱۹۸ 

لطفی، دکتر، ۱۷ 

لوط، 26، 27، 28، 29، 30، 72، 89

لوکری، ۳۹ 

لیلی، ۴۲ 

ماروت، 90 

مالک ‌بن انس، 115، 116

مانی شیرازی، ۱۶۹ 

مجاهد، احمد، ۱۰۰ 

مجدالدین بغدادی، ۱۳۵ 

مجلسی، ملا محمد باقر، ۲۳۳ 

مجنون، ۳۲ 

مجیرالدین بیلقانی، ٩۱‏ 

محارب، حسان، 131

محتشم کاشانی، 198، 199، 205، 210، 213، 214، 218

محقق، دکتر مهدی، 115، 224

محمد (ص)، حضرت، 89، 129

محمد خوارزمشاه، سلطان، ۷۲ 

محمد غزنوی، سلطان، 39، 46، 57

محمود غزنوی، سلطان، 11، 39، 40، 41، 42، 43، 44، 46، ، 54، 56،

مسعود سعد سلمان، 58

مسعود غزنوی، سلطان، 39، 43، 46، 54، 59

مسعودی، ۲۰ 

مظفرالدین شاه، ۲۴۶ 

ملاصدرا، 26

ملکشاه سلجوقی، سلطان، 71، 75، 169

ملیجک، 11، 246

منجیک ترمذی، ۳۸ 

منوچهری، 41، 50، 60، 65

موسی، 90

مولوی، 15، 30، 42، 95، 96، 98، 99، 106، 107، 119، 122، 123، 124، 143، 188

مهرجان مجوسی، 132، 139

میرم سیاه، ۲۳۹ 

میر نجات قمی، ۲۳۸ 

میمندی، خواجه حسن، 42،61

نادرشاه، ۲۳۶ 

ناصرخسرو، ۱۱۵ 

ناصرالدین شاه، 11، 245، 246 

ناصرالدین، شیخ، ۱۳۴ 

ناگوری، حمیدالدین، ۱۰۵ 

نجم ‌الدین رازی، ۰۱۲۷ ۱۳۸۵ 

نجم ‌الدین کبری، ۱۳۵، ۱۸۶ 

نزاری قهستانی، ۱۲۵ 

نسیمی، ۱۱۸ 

نظامی عروضی، 39، 40، 43

نظامی گنجوی، 91، 92

نعمت‌ خان عالی، ۲۳۹ 

نوری ابوالحسین، ۱۳۶ 

نوشتگین نوبتی، ۵۶ 

نوشتگین نوبتی، ۵٩‏ 

وارسته سیالکوتی، ۲۳۸ 

واعله، ۲۷ 

والبة ین الحُباب، ۳۰ 

واله داغستانی، ۲۱۸ 

وایلد، اسکار، ۲۵ 

وحشی بافقی، 1988، 199، ، 205، 214، 215، 218، 222

وردزورث، 25‎ 

وهب ‌بن وهب، 129‎ 

ویشنو، ۱۱۷ 

 

هابیل‎، 90

هاروت‎، 90

هارون‌الرشید، 30، 31، 129 

هجویری، علی ‌بن عثمان، 98، 99، 117 

هکتور، ۱۷ 

همایی، استاد، ۲۱۵ 

همدانی، سیدعلی: ۱۸۹ 

هولدرلین، ۲۵ 

هومر، ۱۷ 

یار شاطر، دکتر، ۲۲۰ 

یحیی کاشی، 238

یوسف پیغمبر، 59، 90، 185‎ 

یوسفی، دکتر غلامحسین، ۵ ۶۹ 

 

 

                                   فهرست مآخذ

بوستان، مصحح دکتر غلامحسین یوسفی، از انتشارات انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، ۱۳۵۹ 

پیشاهنگان شعر پارسی، دکتر محمد دبیرسیاقی،  شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 

13۵6 ص. ۱۹۶ 

تأثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی، دودپوتا، ترجمه سیروس شمیسا، فردوس، 1381 

تاریخ اجتماعی ایران، مرتضی راوندی جلد هفتم، انتشارات نگاه، ۱۳۶۸ 

تاریخ ادییات درایران، دکتر ذبیح الله صفا، ج. 2، کتابخانه ابن ‌سینا، ۱۳۴۷ 

تاریخ بیهقی، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، انتشارات مهتاب، ۱۳۷۱ 

تحلیل اشعار ناصر خسرو، دکتر مهدی محقق، انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۴۴ 

تذکرة الشعرا دولتشاه، انتشارات پدیده (خاور) ۱۳۶۶ 

تلبیس ابلیس، ابوالفرج ابن ‌جوزی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، مرکز نشر 

دانشگاهی، ۱۳۶۸ 

چهار مقاله،  نظامی عروضی، مصحح دکتر محمد معین، این‌سینا چاپ ششم، 

۱۳۴۱ 

حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، سنائی، مصحح مدرس رضوی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۸ 

خلاصه مثنوی، استاد بدیع الزمان فروزانفر، انتشارات دانشگاه سپاهیان انقلاب ایران، 1355  

دیوان انوری به‌ اهتمام محمدتقی مدرّس رضوی، شرکت انتشارات علمی و 

فرهنگی،  چاپ سوم ۱۳۷۲ 

دیوان ایرج میرزا، به‌ اهتمام دکتر محمد جعفر محجوب،  چاپ چهارم، ۱۳۵۶ 

دیوان جامی: با مقدمه و اشراف محمد روشن،  انتشارات نگاه، ۱۳۸۰ 

دیوان رودکی، ی. برانگینسکی، استالین آباد، ۱۹۵۸ 

دیوان سراج ‌الدین قمری آملی، به‌ اهتمام دکتر یدالله شکری، انتشارات معین، ۱۳۶۸ 

دیوان سروش اصفهانی، به اهتمام محمد جعفر محجوب، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۳۸ 

دیوان سوزنی سمرقندی، دکتر ناصرالدین شاه حسینی، امیرکبیر، ۱۳۳۸ 

دیوان فرخی سیستانی، مصحح دکتر دبیر سیاقی، زوار، چ. 2، ۱۳۳۹ 

دیوان عنصری، مصحح دکتر دبیر سیاقی، سنائی، چ. 2، ۱۳۶۳ 

دیوان محتشم کاشانی، به کوشش مهرعلی گرکانی، کتابخانه سنایی، چاپ سوم، 

۱۳۷۰ 

دیوان ملک الشعراء بهار، انتشارات توس، چاپ پنجم، ۱۳۶۸ 

دیوان وحشی بافقی، مصحح سعید نفیسی، با حواشی درویش، انتشارات جاویدان 

چاپ پنجم، ۱۳۷۱ 

رسائل ابن‌سینا، ترجمه ضیاء‌الدین درّی کتابخانه مرکزی، چاپ دوم ۱۳۶۰ 

رستم ‌التواریخ، رستم الحکما، مصحح محمد مشیری، چاپ دوم ۱۳۵۲ 

سیر غزل در شعر فارسی، سیروس شمیسا، فردوس، چاپ ششم، ۱۳۸۰ 

شاعران همعصر رودکی، احمد اداره‌ چی گیلانی، بنیاد موقوفات افشار، ۱۳۷۰ 

شرح بوستان، دکتر محمد خزائلی، جاویدان، ۱۳۶۳ 
شرح مثنوی شریف، بدیع‌  الزمان فروزانفر، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،   چاپ هفتم، ۱۳۷۳ 

عشق صوفیانه، جلال ستاری، نشر مرکز، چاپ دوم، ۱۳۷۵ 

عبهرالعاشقین، شیخ روزبهان بقلی شیرازی، مصحح هانری کربن و دکتر 

محمد معین، انتشارات منوچهری، ۱۳۶۰ 

عوارف ‌المعارف، شیخ شهاب ‌الدین سهروردی ترجمه ابو منصوربن عبدالمومن اصفهانی، به‌ اهتمام قاسم انصاری، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ 

غزالان‌الهند (محمدعلی آزاد بلگرامی)، مصحح سیروس شمیسا، فردوس، ۱۳۸۱ 

فرخی سیستانی، دکتر غلامحسین یوسفی، انتشارات علمی، ۱۳۷۳ 

فرهنگ تلمیحات، سیروس شمیسا، فردوس، ۱۳۶۶ 

قابوس ‌نامه، عنصرالمعالی کیکاوس بن وشمگیر، مصحح دکتر غلامحسین 

یوسفی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم ۱۳۵۲ 

قاموس کتاب مقدّس، ترجمه و تألیف مستر هاکس، اساطیر،۱۳۷۷ 

قصص قرآن مجید، سورآبادی، مصحح دکتر یحیی مهدوی، انتشارات دانشگاه 

تهران، ۱۳۴۱ 

کشف المحجوب، هجویری، مصحح ژوکوفسکی، طهوری، ۱۳۵۸ 

کلیّات آثار سیدای نسفی، مصحح جابلقاداد علیشایف، دوشنبه، نشریات دانش، 

1990 م 

کلیات عبید زا کانی، به‌ اهتمام پرویز اتابکی، زوار، چاپ دوم ۱۳۴۲ 

کیمیای سعادت محمد غزالی،  به کوشش حسین خدیو جم انتشارات علمی و 

فرهنگی، چاپ هشتم، ۱۳۷۵ 

گلستان سعدی، مصحح دکتر غلامحسین یوسفی، انتشارات خوارزمی، چاپ 

چهارم، ۱۳۷۴ 

لُباب الالباب، محمد عوفی،  کتابفروشی فخر رازی، ۱۳۶۱ 

مجالس العشاق، امیر کمال‌الدین حسین گازرگاهی به‌ اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد،  انتشارات زرین،  چاپ دوم، ۱۳۷۶ 

مجموعه آثار افلاطون ترجمه دکتر رضا کاویانی | دکتر محمدحسن لطفی.   

انتشارات ابن ‌سینا، ج. ۱ ، 1349 

مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، به‌ اهتمام احمد مجاهد، دانشگاه تهران، ۱۳۷۰ 

مصطلحات الشعرا، وارسته سیالکوتی،  مصحح سیروس شمیسا، فردوس، ۱۳۸۰ 

مقالات شمس تبریزی، مصحح دکتر محمد علی موحد، انتشارات خوارزمی، ۱۳۶۹ 

مقالات شمس تبریزی، مصحح احمد خوشنویس (عماد)، موسّسه مطبوعاتی 

عطایی، ۱۳۴۹ 

مقامات حمیدی، قاضی حمیدالدین بلخی، به‌ سعی سید علی اکبر ابرقوئی، 

کتابفروشی تأئید اصفهان، ۱۳۳۹ 

مناقب‌العارفین، شمس الدین محمد افلا کی، مصحح تحسین یازیجی، دنیای کتاب.   

۱۳۶۲ 

نامه‌ های عین ‌القضاة همدانی، به‌ اهتمام علینقی منزوی، عفیف عسیران،  انتشارات 

بنیاد فرهنگ ایران، ۱۹۶۹ 

نزهة المجالس، جمال خلیل شروانی، مصحح دکتر محمد امین ریاحی،  زوار، ۱۳۶۶ 

نفحات‌ الانس، جامی،  مصحح دکتر محمود عابدی، انتشارات اطلاعات، چاپ 

سوم، ۱۳۷۵ 

 

 

 

از دکتر سیروس شمیسا منتشر کرده ‌ایم: 

 

۱- فرهنگ عروضی 

2- فرهنگ تلمیحات 

3- فرهنگ اشارات (دو جلد) 

۴- فرهنگ مصطلحات الشعرا 

۵- سیر غزل در شعر فارسی 

۶- سیر رباعی 

7- آشنایی با عروض و قافیه 

۸ - نگاهی تازه به بدیع 

9- بیان

 10 - بیان و معانی 

1۱- کلیات سبک ‌شناسی 

1۲- سبک ‌شناسی شعر 

13- انواع ادبی

14- نقد ادبی

15- داستان یک روح (شرح ومتن کامل بوف کور)

16 – دستور زبان پنج استاد 

1۷- ای. ای. کمینگز و شعرهایی از او (ترجمه) 

18- با یونگ و هسه (ترجمه) 

1۹ - شعر جدید فارسی (ترجمه) 

20- سیروس در اعماق (داستان) 

2۱ - ماه در پرونده (داستان) 

2۲ - سه منظومه (شعر) 

2۳-  کهن جامه (شعر) 

2۴- گزیده غزلیات مولوی 

-2۵ المعجم فی معاییر اشعار العجم (شمس قیس رازی) 

26- عطیه کبری و موهبت عظمی (سراج الدین علی خان آرزو) 

 

منتشر می‌ شود: 

۱ جواب شافی (وارسته سیالکوتی) 

۲ غزالان‌الهند (محمدعلی آزاد بلگرامی) 

۳ تأثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی (ترجمه) 

۴-المعجم فى معاییر اشعار العجم (دو جلد، متن و شرح) 

۵ تاریخ سّری بهادران فُرس قدیم (داستان) 

6- گزیده شعر نو فارسی 

۷- دیوان شوکت بخاری 

 

 

                                          Sodomy

                                   In Persian Literature 

                                   By:Dr Sirous Shamisa 

                                           Tehran, 2002 

---

[1] - خلاصه مثنوی، استاد فروزانفر 263.  شاهد را برای زنان هم بکار برده اند.  اوحدی در جام جم در نصیحت به زنان بد گوید:

                        مکن ای شاهد شکرپاره         دل و دین را به عشوه آواره

                        یا مگرد آشنا و شوی مکن      یا به بیگانه رای و روی مکن

                                                                          دیوان اوحدی، ص. 550

[2] - فردوسی در شاهنامه ( ج. 1، ص. 22، چاپ دکتر حمیدیان) در مورد دقیقی گفته است:

                  جوانیش را خوی بد یار بود             ابا بد همیشه به پیکار بود

                  برو تاختن مرد ناگاه مرگ              نهادش بر سر یکی تیره ترگ

                  بدان خوی بد جان شیرین بداد          شد از جوانیش یک روز شاد

                  یکایک بخت از او بر گشته شد        بدست یکی بنده بر کشته شد

  برخی بر مبنای این ابیات حدس زده اند که دقیقی بدست اَمرَدی کشته شده باشد، اما این نکته فقط جنبه حدس و گمان دارد

[3] - ظاهرا مغالطه است زیرا زیبائی افراد متفاوت است.  اما مراد این است که جوهره یا مفهوم زیبائی و یا به اصطلاح کیفیت زیبائی در افراد فرق نمی کند.  ظاهرا ترجمه فارسی- چنانکه از برخی مواضع دیگر هم به نظر می رسد- رسا و دقیق نیست

[4] - به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست

عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

به غنیمت شمر ای دوست دم عیسی صبح

تا دل مرده مگر زنده کنی کاین دم از اوست˿

نه فلک راست مسلم نه ملک را حاصل

آنچه در سر سویدای بنی‌آدم از اوست

به حلاوت بخورم زهر که شاهد ساقیست

به ارادت ببرم درد که درمان هم از اوست

زخم خونینم اگر به نشود به باشد

خنک آن زخم که هر لحظه مرا مرهم از اوست

غم و شادی بر عارف چه تفاوت دارد

ساقیا باده بده شادی آن کاین غم از اوست

پادشاهی و گدایی بر ما یکسان است

که بر این در همه را پشت عبادت خم از اوست

سعدیا گر بکند سیل فنا خانهٔ عمر

دل قوی دار که بنیاد بقا محکم از اوست.

سعدی » مواعظ » غزلیات »غزل شمارهٔ ۱۳

 

[5] -  رساله مهمانی» ص‎ 518-455.

[6] - Ficino شهرت و اهمیت او به‌ این سبب است که الهیات مسیحی را با آراء افلاطونی و نوافلاطونی  تلفیق کرد.   

 

[7] - مکتبی فلسفی در قرن سوم و چهارم بعد از میلاد.

[8] - نظریه تجلی: جلوه ای کرد رخش دید ملک عشق نداشت (حافظ). در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد / عشق پیدا شد و آتش به‌ همه عالم زد (حافظ).

[9] - عجیب است که ایبرامز M. H. ABRAMS در کتاب خود (‏A Glossary of Literary Terms) در این قسمت همه ‌جا در اشاره به معشوق ضمیر she یعنی آن زن آورده است حال آن که مدار بحث افلاطون بر معشوق مذکر است.   کادن J. A. Cuddon که مطالب خود را در این زمینه از ایبرامز اخذ کرده است، ظاهرأ متوجه این اشتباه ایبرامز شده و آن را تکرار نکرده است. A Dictionary of Literary Terms.  P. 511

[10] - المجاز قنطره الحقیقه.

[11] - رسائل ابن‌سینا، ص 117-115.

[12] - سدوم - در منطقه فلسطین باستان۔ یکی از شهرهای قوم لوط بود. به‌ همین سبب فرنگیان به لواط Sodomy و به منحرفین جنسی Sodomite می ‌گویند.  

[13] - حال آن که آستین مردم عادی گشاد بود چون آستین به ‌عنوان جیب لباس استفاده می ‌شد.

[14] - - قصص قرآن مجید. سورآبادی. مصحح دکتر یحیی مهدوی, انتشارات دانشگاه تهران» ۰۱۳۳۷ ص 82.

[15] - دیوان، انتشارات توس، چاپ پنجم، 1368، ص 825

[16] - همان ص ۸۴ ترحمه عبارات عربی به‌ ترتیب چنین است: در این کار هیچ ‌کس از مردم دنیا بر شما پیشی نگرفته است.  کسی که به ‌عمل قوم لوط عمل کند معلون، ملعون، ملعون است [کذا!].  هنگامی که مردی بر مردی فرود آید عرش خداوند از آنچه می‌ شود به‌ لرزه درآید.  

 

[17] - لواطان . [لَ ] (ص ) (سفر تثنیه 23:17) لفظی است که در کتاب مقدس استعمال شده است برای اشخاصی که مرتکب گناه اهل سدوم بودند. (سفر پیدایش 19:4 و 5). و این مطلب در میان بت پرستان بسیار رواج داشت و در پرستش عشورت و غیره جزء رسوم مذهبی ایشان بود. عبری این لفظ «قادش » و مؤنثش «قادشه » است ، یعنی تقدیس شده و در پیدایش 38:21 و 22 و تثنیه 23:17 و هوشع 4:14 مذکور است .بعض از اسرائیلیان این تقدیس هولناک را قبول کردند و حال اینکه مخصوصاً در ضمن سایر اعمال بت پرستی ممنوع بود (اول پادشاهان 14:22-24). (قاموس کتاب مقدس).

[18] -  قاموس کتاب مقدس.  ترجمه و تألیف مسترماکس: اساطین ۱۳۷۷ ص ۷۷۰ بعد از این می‌نویسد: "بعضی از اسرائیلیان این تقدیس هولناک را قبول کردند و حال این که مخصوصا در ضمن سایر اعمال بت‌پرستی ممنوع بود".   ابن مطلب دقیق نیست و از آیاتی که ذکر کرده است چنین مطلبی برنمی آید بلکه اساسا آن آیات در مورد زناست نه لواط.   ظاهراً نویسنده گناه اهل سدوم را هم زنا دانسته است و هم لواط.  

 

[19] -  در برخ از چاپ‌ها: پسر نوح با بدان بنشست.   ضبط ما برمبنای چاپ دکتر یوسفی (ص ۶۲) است.

[20] - رجوع شود به ‌تاثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی.   ترجمه نگارنده.  

[21] - یاد رسم و اطلال و دمن را که در باد و باران نابود شده و به باد فنا رفته است رها کن و از آنانی باش که عمر را در لذات و کارهای خطیر می‌گذرانند.   

 

[22] - تلبیس ابلیس، ترجمهٌ علیرضا ذکاوتی فراگزلو؛ ص ۲۷۵.   

[23] - سفرنامه ابودلف، ترجمه ابوالفضل طباطبایی.

[24] - تاریخ اجتماعی ایران، ص ۲۹۹. 

 

 

[25] - اغانی. دارالفکر، ۱۹۸۶ ج ۴ص 110.

[26] - اثر آزاد بلگرامی ادیب و شاعر معروف هندی در قرن هفدهم، مصحح نگارنده.

[27] - ظاهرا منسوب به خاقانی است.  

[28] - شاعران همعصر رودکی،  احمد اداره ‌چی گیلانی، بنیاد موقوفات افشان ۰۱۳۷۰ ص ۰۲۱۰

[29] - دیوان، ص ۴۸۰-۸۱.

[30] - از کمر باریک خود نی را بیرون کشید.  

[31] - پیشاهنگان شعر پارسی، دکتر محمد دبیرسیاقی، شرکت کتاب‌های جیبی، ۲۵۳۶ (شاهنشاهی)، ص ۱۹۶.  

[32] - چهارمقاله، نظامی عروضی، مصحح دکتر محمد معین، ابن‌سینا، چاپ ششم، ۱۳۴۱، ص ۵۵.  

 

[33] -  دیوان،  مصحح دکتر دبیرسیاقی، ص  ۱۰۸.

[34] - بوستان؛ مصحح دکتر یوسفی،  ص . 92‏.

[35] - گلستان، مصحح دکتر یوسفی، ص ۱۳۳.

[36] - دیوان، مصحح دکتر دبیر سیاقی، ص ۶۳.

[37] -  در یکی از نسخ "دلقک" است.  

 

[38] - دیوان عنصری، مصحح دکتر دبیر سیاقی،  ص ۱۶۵.

 

[39] - دیوان فرخی، ص. 208.

[40] - همان، 204.

[41] - فرخی، ص 208 (به دقیقی هم منسوب است).

[42] - فرخی، ص.100.

[43] - دیوان عنصری، ص 27.

[44] - دیوان فرخی، ص 212.

[45] - ۱-دیوان فرخی، ص ۴۔

[46] - همان ص، ۱۰۴.

[47] - نیز در حملات منفی به‌ معنی"دیگر" است.  

[48] - دیوان فرخی، ص 321.

[49] - فرخی، ص 184.

[50] - دیوان رودکی، ص 447، فژه پیر (پیر پلید) خواجه آن بنده است.

[51] - اصطلاح ترک حصاری به ‌وفور در اشعار این دوره آمده است.

[52] - بکردار زنی زنگی که هرشب    بزاید کودکی بلغاری آن زن.  منوچهری.

[53] - دیوان فرخی، ص 63.

[54] -  از از قصیدء معروف او در وصف داغگاه

چون پرند نیلگون بر روی پوشد مرغزار  پرنیان هفت رنگ اندر سر آرد کوهسار.˿

 ریدکان خواب نادیده، کودکانی هستند که هنوز مُحتَلِم نشده ‌اند یعنى به ‌سن تکلیف نرسیده ‌اند

[55] - همان ص ۰۳۴۲

[56] - همان ص ۰۳۷۵

[57] ­- همان ص ۰۴۳۹

[58] -  دیوان فرخی: ص ۳۵٩‏

[59] -  سرهنگ علاوه بر سردار به معنی سرآهنگ یعنی پیشرو لشکر که فارسی مقدمة الجیش است و ترکی آن هراول است و نیز به‌ معنی عسس و نیز به‌ معنی پهلوان و مبارز آمده است (به ‌برهان قاطع رجوع شود).  

[60] -  در متن بخواهم کرد (یعنی اگر قرار باشد بنفشه بفروشم که اشکالی ندارد).  نخواهم خرد (مخفف خرید) تصحیح قیاسی است (یعنی اگر بنفشه می ‌فروشی  من نخواهم خرید) که شعر را لطیف ‌تر می ‌کند.  

[61] -  فرخی: ص   ۲۱۱.

[62] - دیوان ظهیرالدین فاریابی ص 50.

[63] - دیوان ص ۴۴۲ .

[64] - گلستان. خطیب رهبر: ص .۳۵۹

[65] - دیوان صائب. مصحح شمیساء شماره ۸۴۵.

[66] -دیوان سوزنی سمرقندی، ص ۳۹۵.  

[67] - همان ص ۳۹۶.

[68] - همان، ص. ۳۹۶.

[69] - در تاریخ به‌ غلامی از غلامان سلطان محمود که چندی به سلطنت رسید طغرل غاصب و طغرل کافر نعمت می‌گویند که اینجا مراد نیست.  

[70] - دپوان. ص 3۹۸.

[71] -  دیوان فرخی، ص‎ 180.

[72] - چنان که قبلا اشاره کردیم ساقی گری شغل غلامان بود.  

[73] - تاریخ بیهقی. ص ۳۶ – ۶۳۵.

[74] - تاریخ بیهقی، ص. 36-635

[75] - همان، ص ۶۲۶.  

[76] - ۱- قابوسنامە، چاپ دکتر یوسفی، ص ۸۴.

[77] - همان ص ۸۴.  

[78] - همان، ص ۸۵.

[79] - همان،  ص‎ ۸۶.

[80] - چنان ‌که در مورد سقراط روی داد و ماجرای آن در رساله میهمانی گذشت.  

[81] - مقدّمه دیوان عنصری ۲9-۲6.  

[82] - دیوان عنصری.  ص .۲۷

[83] - معشوق لشکری.

[84] - دیوان عنصری. ص. ۲۳۴.

[85] - همان، ص. ۳۱۷.

[86] - دیوان منوچهری، ص. 50.

 

[87] - همان، ص. ۵٩‏.

[88] - همان، ص. 95.

[89] - همان، ص. 98.

[90] - همان، ص. 177.

[91] - همان، ص. 216.

[92] - فرخی سیستانی، دکتر غلامحین یوسفی، ص. 29.

[93] - این عالم شهر همان زاهد و عابد غزل فارسی است.  

[94] - ‏دیوان، ص. 173.

[95] - همان، ص. 437.

[96] - فرخی، ص. 180.

[97] - فرخی، ص. 45.

[98] - فرخی، ص. 28.

[99] - از قصیده به ‌مطلع :

     همی بنفشه دمد گرد روی آن سرهنگ    همی به آینه چینی اندر آید زنگ. ص. 211.

[100] - همان.

[101] - فرخی، ص. 193.

[102] - فرخی، ص. 193.

[103] - همان.

[104] - و در دو نسخه کودکان.

[105] - دیوان، ص. 231

[106] - فرخی سیستانی دکتر یوسفی: صص. 62-461  .

 

[107] - مجالس العشاق، ص ۲۹۵.  

[108] - حبیب ‌السیر، ج. 2، ص. 52، نقل از هجو در شعر فارسی تألیف دکتر ناصر نیکوبخت.

[109] - تاریخ ادبیات در ایران، ج. 2، ص. 123.

[110] - تاریخ ادبیات در اپران» دکتر صفا ج. ۲ ص. ۷2-۷1.

[111] - نه‌ شرقی نه‌غربی انسانی، ص. ۴۱۳.    

[112] - شاید اشاره به لخجه ترکی این غلامان هم باشد.

[113] - دیوان امیر معزی، ص. 176.

[114] - دیوان عبدالواسع جبلی، ص. .597

[115] - همان، ص. 586.

[116] - به گوش بر منه ‌ای ترک زلف تافته سر  مکن دلم ز دو زلفین خویش تافته ‌تر 

امیر معزی .

[117] - با‏ جام باده هر یک در بزمگه سروشی                                    

با دست و تیغ هر یک در رزمگه سپاهی

تا باده ده شمائید اندر میان مجلس

از باده توبه کردن نبود مگر گناهی

                                                                     سنایی 

 

[118] - ۹ تذکرة الشعراء، ص. ۷۹.

[119] - لباب الالباب: مصحح علامه قزوینی، ص‎. ١.

[120] - دیوان، ص. ۴۰۱.  

 

 

[121] - حدیقه، ص. 356.

[122] - همان، ص. 662.

[123] -همان، ص. 663.

[124] -همان، ص. 666.

[125] - همان، ص. 688.

[126] - دیوان، مصحح یدالله شکری، ص. 527.

[127] - همان، ص. 475.

[128] - دیوان مسعود سعد سلمان، ص. 923.

[129] - همان، ص. ٩16‏.

[130] ‏ - همان، ص. ٩19‏.

[131] - همان، ص. ٩16‏.

[132] - در متن آن، اما این صحیح است تا به‌ طریق لف و نشر این به ابوفراس و آن به ابونواس برگردد. ابونواس چنان‌ که گفته شد پیرو مذهب شاهد بازی بود.  

[133] -  ازدواج کنید که تعداد شما زیاد شود.  

[134] - واگذار ذکر زن‌ها را که ایشان را عهد و پیمانی نیست.   سخن کوتاه کن که زن با وفا در عالم وجود ندارد.  

[135] - اگر ندیده بود دلیل پروردگار خود را.  

[136] -  اشاره به‌ داستان حضرت موسی است که کابین عیال خود را هشت سال با ده سال شبانی قرار داد.

[137] - شما از پسرانی که سرمه در چشم کشیده ‌اند و از جوانان چه خبر دارید.  

[138] - مقامات حمیدی: ص. ۵۲-۵۹.

[139] - دیوان خاقانی.  چاپ دکتر سجادی، ص. ۵۵۲.

[140] - همان، ص. ۵۸۸.

[141] - دیوان فلکی شروانی. ص. ۷۷.

[142] -  تاریخ جهانگشای جوینی.  جلد سوم، ص. 256.

[143] -  جوامع الحکایات (باب نهم از قسم سوم) ص. ۲۵۵.   نقل از تاریخ اجتماعی ایران، ج. ۷ ص. ۱۷۶.

[144] - شرح مصنوی شریف، جزو سوم، از دفتر اول، ص. 170 .

[145] - شرح مثنوی شریف، ج 1، ص. 31.

[146] - مجموعه آثار احمد غزالی،  از انتشارات دانشگاه تهران، فصل «جمال‌پرستی احمد غزالی».  

 

[147] - مجموعه آثار احمد غزالی، ص. 45. 

[148] - همان،، ص. 46.

[149] - تلبیس ابلیس، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، ص. ۰۱۹۲

[150] - مجموعه آثار احمد غزالی، ص. 48.

[151] - مقالات شمس تبریزی؛ مصحح محمدعلی موحد، ص. ۳۲۴.  

[152] - تعلیقات محمدعلی موحد بر مقالات شمس تبریزی، ص. ۵۷۵.

[153] - مقالات شمس تبریزی؛ مصحح محمدعلی موحد، ص ۳۲۴.  

[154] شفتالو کنایه از بوسه است.  فرصت شیرازی گوید:

نگار من که رخش همچو پوست ‌کنده هلوست   از آن هلوی مرا آرزوی شفتالوست.   دیوان، ص. 181. 

سعدی در هزلیات چندین ‌بار این اصطلاح را که گویا پیشتر در مقوله اَمرَد بازی کاربرد داشت به کار برده است

چندان کرمت نیست که خشنود کنی  درویشی از آن باغ به ‌شفتالودی

 

[155] - مقالات شمس تبریزی، چاپ احمد خوشنویس، ص. ۱۵۷ (و تکرار آن در ص. ۳۷۴).  

[156] - شمس تبریزی که داستان را تقریبا به گونه دیگری نقل کرده در این قسمت می ‌نویسد: “شیخ گفت آن طبق بیارید، دید در او مویز و فندق بود و موضع مشتی مویز خالی.   گفت آن مشت مویز را در آن طبق ریز که مصطفی از اینبجا برداشت" (چاپ عماد، ص. 374و تکرار آن در ص. 157).

[157] - دیوان، ص. 356.

[158] -  یعنى المجاز قنطرة الحقیقة.

[159] - یعنی عشق صورت برای امثال ما مردان راه خطری ندارد.  

[160] - دیوان، ص. ۳۶۹.

[161] -  در مجلس العشاق (ص. 4۵) آمده است: «عاشق جوانی زرگر بود و لوایح را در بیان عشق آن جوان نوشت» اما مطالب این کتاب بیشتر جنبه افسانه دارد تا تاریخ.   لوایح ظاهراً از حمیدالدین ناگوری است نه عین القضاه. 

[162] - تمهیدات، چاپ عفیف عسیران، ص. .۲۹۷

[163] - نفخات الانس، مصحح دکتر عابدی، ص ۵۸۶.  

[164] -  مناقب ‌العارفین،  ج. ۲ ص. ۶۱۶.

[165] - همان،  ج. ۱ ص.‎ 440.

[166] - اشاره به‌ وحدت وجود و این که جز یک وجود بیش نیست که وجود الهی باشد. 

[167]-  تذکرة الشعرا، چاپ رمضانی، ص ۰۱۶۱

[168] -  به طوری که در مقدمدٌ قدیم دیوان آمده این غزل را برای او گفت:

پسرا، ره قلندر سزد ار به من نمایی   که دراز و دور دیدم ره زهد و پارسایی

کم خانقه گرفتم، سر مصلحی ندارم    قدح شراب پر کن، به من آر، چند پایی

چو ز باده مست گشتم، چه کلیسیا، چه کعبه؟  چو به ترک خود بگفتم، چه وصال و چه جدایی؟

در دیر می‌زدم من، ز درون صدا بر آمد  که: درآی، ای عراقی، که تو خود حریف مایی

                                                                                         دیوان، ص. 296.

 

 

 

[169] -  نفحات‌الانس، چاپ دکتر عابدی،  ص .  ۵٩٩‏.

[170] - همان، ص. 600.

[171] - همان، ص. 601.

[172] - همان، ص ۶۰۱.

[173] - نفحات الانس، ص. 602.

[174] - نفحات الانس، ص. 602.

[175] - نفحات الانس، چاپ دکتر عابدی،  ص. 62-261.

[176]  دیوان، ص. 366.

·         این بیت از غزل شماره 184 دیوان عراقی است که منظم به انتهای این حکایت [عشاق‌نامه، فصل نهم، بخش ۴، حکایت] کرده اند.

[177] - نفحات الانس، چاپ دکتر عابدی،  ص. 89-588.

[178] - ۲ فرهنگ علوم [عقلی]، دکتر سیدجعفر سجادی، ص، ۴۵۴۔

[179] - دیوان اوحدی،  ص. ۵۴۶.

[180] - مقدمه دکتر معین بر عبهرالعاشقین، ص ۹۵.

[181] -  دیوان،  چاپ دانشگاه تهران، ص. 111.

[182] - ابو حنیفه.

[183] - سی قصیده ناصرخسرو، دکتر علی اصغر حلبی،  دانشگاه پیام ‌نور، ، ۱۳۷۲ ص. ۱۲۰.  

[184] - تحلیل اشعار ناصرخسرو، ص. ۷۸.

[185] - معیدالنعم و مبید النقم، ص. 102.

[186]-  تاریخ اجثماعی ایران، ج. 7، ص. 377.

[187] - اشاره به‌ قول مالک است که قبلا از طبقات الشافعیه سُبکی (ج. ،۳ ص. ۱۸) نقل شد. 

[188] - تاریخ اجتماعی ایران، ج. 7، ص. ۳۹.

[189] - ج. ا، ص. 56-155.

[190] - کشف‌المحجوب، ص. ۵۴۲.

[191] - تذكره الشمراء، ص. ۳۳۷.

[192] - عشق صوفیانه، ص. ۰۱۸۳

[193] -  در بحث عشق افلاطوتی توضیح دادیم که این سخنان از آموزه‌های افلاطونی است که در عرفان راه یافته است.  

[194] - خدا.

[195] - قلیلی یا برخی از بزرگان صوفیه صحیح است.  

[196] -  حلاصه مثنوی، ص. ۲۶۲.

[197] - کیمیای سعادت، ج. 2، ص.، 56.

[198] - عوارف ‌المعارف، ص. 90-89.

[199] - یعنی حضرت آقا! (به‌ طنز).  حافظ گوید: گفتم ای خواجه عاقل هنری بهتر از این!

[200] -  نقل از عشق صوفیانه ص، ۲۰۱.  

[201] - ص. ۱۱۱.

[202]- مقالات شمس، چاپ عماد، ص. ۰۲۰۹

[203] - مقالات شمس، چاپ دکتر موحد،  ص. ۰۳۳۳

[204] - دفتر پنجم، ب 64-363. ظاهراً مراد از خیاطه چاک‌ زدن پیراهن در وجد و سماع و رقص است.  

[205] - مناقب‌العارفین، ج. ۱ ص. 188.

[206] - همان، 188.

[207] - همان، 188.

[208] -  «خانهٌ نهانی که جوانان زن ناکرده دارند عیش‌های نهاتی را، خلوت‌خانه پسران مجرد (یادداشت مؤلف)

 

                             به رسم جوانان نوخاسته      عزب‌خانه و خلوت آراست

                                                                                          

                                                                                نزاری قهستانی»

                                                                                لغت‌نامه دهخدا

[209] - دیوان اوحدی مراغی، ص. 568.

[210] - همان، 539.

[211] - همان، 223.

[212] - «بر مرید از شیر خشمگین که در وی اوفتد چنان نترسم که از غلام أَمرد."

[213] - جمله قابل توجهی است زیرا تغییر خوی انسانی را بر اثر تغییر آداب و رسوم و اوضاع اجتماعی در طی ادوار نشان می دهد.  به نظر ابن جوزی خیلی طبیعی است که آدمی بر اثر دیدن نوجوان زیبایی تحریک شود حال آنکه امروز کمتر کسی به چنین مرضی گرفتار باشد.

[214] -  در برخی از منابع شیخ احمد غزالی است.

[215] - ظاهراً ن صوفی جوابی نداده است.   

 

[216] - مترجم در پانویس اضافه کرده است: «این قسم داستان‌ها از صوفیه ایرانی معاصر مؤلف نیز نقل شده است (مثلا روزبهان، نجم‌الدین کبری، اوحدالدین کرمانی و مجدالدین بغدادی...) و هرکس تنها کلیات سعدی را بنگرد در می ‌یابد که این بیماری در بیرون از خانقاه‌ها و محافل صوفیه نیز کمابیش شیوع داشته است." 

[217] - تلبیس ابلیس، ابوالفرج ابن‌جوزی، ترجمه علیرضا ذکاوتی فراگزلو، مرکز نشر دانشگاهی، ۰۱۳۶۱  صص. 200-192.

[218] - مراد حشیش است.

[219] - با کمی اختلاف در قطعات هم آمده است.

[220] - در کتب کهن مجوسان و زندیقان و روافضه به لواط متهمند.  

[221] -  کلیات عبید،  ص. ۲۶۷.

[222] -  در این صورت چرا مکرراً خود را شاهدباز خوانده است؟ وآنگهی هزلیات او هم به‌ نحوی القا می ‌کند که کاملا مقیّد به نظربازی فلسفی و عشقی افلاطونی نبوده است، الله اعلم و به‌ قول خود او «که هر چه نقل کنند از بشر در امکان است». بیشتر چنین به نظر می رسد که سعدی که خود هفت شهر عشق را درنوردیده است از تجرییات خود سخن می‌ گوید و اندرز می ‌دهد که این امور را نهایة فایده ای نیست و بهتر است گرد این مسائل نچرخیم.  

[223] - بوستانه خزائلی، ص ۳۲۹.

[224] - این واژه که امروزه [از] صفات زنان است در ادبیات کهن و از جمله همین بوستان مکرراً در صفت مردان آمده است.  

[225] - ایهام دارد: ۱- در دست ۲-بَدَست: وحب.

[226] -  اما مطابق ظاهر داستان این شاهدی که این همه محتاط بود و در جمع مردان نمی ‌آمد محبوب خود سعدی بود و با رفیقان خود به منزل سعدی آمده بود.  

 

[227] -  یعنی زن خوب اصلا قابل مقایسه با شاهدان نوجوان نادان نیست.  

[228] - در این بیت و بیت قبل به مقاربت اشاره کرده است.  

 

[229] - بوستان چاپ دکتر خزائلی، ص. .۳۲۹.

 

 

[230] - شیراز یا کازرون.

[231] - همان کتاب و با خط ایهام تناسب دارد.  

[232] -  چون غلام شاهد سر خواجه را شکسته بود.

 

 

 

[233] -  اسم گردنه ای بین کازرون و بوشهر و نیز ایهام دارد به‌ قفای آن غلام ترک.

 

[234] - صفت جانشین موصوف: غلام ‌سیاه.

 

[235] - چنانش تربیت کن که برایش هیبت و شکوه داشته باشی.

[236] - آقا و ارباب.

[237] - بنده ای که برایت نازنین باشد بر تو مشت می زند.

[238] - بوستان، دکتر خزائلی، ص. 331.

[239] - مگو که برای نالیدن خود عذر مقبولی ندارد.

[240]- یعنی خدا.

[241] -  یعنی بقراط.

 

[242] -  بقراط گفت گرچه در نیکویی شهرتی داری اما چنین نیست که سخنان تو در همه تأثیر کند، یعنی حرف‌های تو برای آدمی مثل من مقبول نیست.

[243] - یعنی خداوند فقط همین یک نقش (شاهد) را داشت که دل عشاق را برباید؟

[244] - بوستان. خزائلی، ص. ۳۳۲.

 

[245] - اشاره به‌ بسته شدن تیغ سلمانی.  

[246] - بوستان، مصحح دکتر یوسفی، ص ۰۱4۴

 

[247] -  گلستان، مصحح دکتر یوسفی، ۱۲۱.  

[248] - بوستان،  چاپ خزائلی،   ص ۳۲۱: شوخی کردن حرام نیست.  غیبت کردن حلال نیست.  

[249] - دیوان فرخی، ص. 140.

[250] - دیوان فرخی، ص. 321.

 

[251] - گلستان، مصحح دکتر یوسفی،ص ۱۳۳.  

[252] - همان، ص. 135.

[253] - همان، ص. 136.

[254] - همان، ص. 137.

[255] - همان، ص. 137.

[256] - دیوان حافظ، مصحح قزوینی، ص. 99.

[257] - گلستان، ص. 137.

[258] -  حنجره ای داشت خوش لهجه و وجودی چون ماه چهارده هنگامی که آشکار شود.  

[259] - اشاره به ریش.  

[260] - گلستان، ص،. 138.   

[261] - همان، ص. 141.  

[262] - گلستان،  ص. ۱42.  

[263] -  چنانکه در شرح حال عراقی گذشت او هم عاشق نعلبند پسری بود.   عشق به‌ شاگردان صاحبان حرف مرسوم بود.   یکی از مشاغل بسیار رایج نعلبندی بود و لذا شاگرد نعلبند بیش از دیگران در مظان نظربازی قرار می‌گرفت.  

[264] -۱ ناصح غزل فارسی هم لابد از همین گونه عشق‌ها نهی می ‌کرد.

[265] -  بهتر بود در داستان قاضی همدان که لابد در همدان می ‌زیست از مسجد آدینه شیراز و سرای اتابک فارس (اتابک ابوبکرین سعدبن زنگی) سحن نرود.   ولی استاد این ابیات را از یکی از غزلیات خود در طیبات به‌ اینجا آورده است:

امشب مگر به‌ وقت نمی‌ خواند این خروس

عشاق بس نکرده هنوز از کنار و بوس

پستان یار در خم گیسوی تاب‌دار

چون گوی عاج در خم چوگان آبنوس

یک شب که دوست فتنه خفته است زینهار

بیدار باش تا نرود عمر برفسوس

تانشنوی ز مسجد آدینه بانگ صبح

یا از در سرای اتابک غریو کوس

لب برلبی چو چشم خروس ابلهی بود

 برداشتن به گفته بیهوده خروس

                                              کلیات، کتابفروشی محمدحسن علمی (انتشاران جاویدان) ص. ۶۰۵

[266] -  شبیه این وصف،در بوستان اییاتی دارد که نمونه فصاحت و بلاغت و حلاوت است و در ضمن تصویری است از بزم‌ های آن روزگار: 

نصیحتگر آمد به‌ ایوان شاه 

نظر كرد در صفه بسارگاه

شکر دید و عناب و شمع و شراب

ده از نعمت آباد و مردم خراب

یکی غایب از خود، یکی نیم مست

یکی شعرگویان صُراحی به‌ دست

ز سویی برآورده مطرب خروش

ز دیگر سر آواز ساقی که نوش 

حریفان غراب از می لعل رنگ 

سر چنگی از خواب در بر چو چنگ

نبود از ندیمان گردن فراز 

بجز نرگس ان جا کسی دیده باز

دف و جنگ با یکدگر سازگار

بر آورده زیر از میان ناله زار...

 

[267] - گلستان، ص. ۱۳۵.

[268] -  حاجی شاه ابن یوسف شاه آخرین اتابک از اتابکان یزد که بساط حکومت او در سال ۷۱۸به‌ دست امیر مبارزالدین (محتسب شعر حافظ) برچیده شد.

 

[269] -  شاه ‌شیخ ابواسحاق اینجو ممدوح حافظ. 

[270] -   از کوچه رندان، ص . ۵۸.

[271] - -دیوان، مصحح قزوینی / غنی، ص. ۲۲۳.

[272] -  ترجمه از آثار البلاد قزوینی، به‌ نقل از مجله یادگار، سال چهارم،  شماره 9 و ، ص.10 ص ۸۶.  نقل از تاریخ اجتماعی ایران، ج. ۷،  ص. .۴۹۶

[273] - رک.  تذکره هفت اقلیم،  ج. ، ۲ ص. ۳۰۹.  

[274] -  زندگانی شاه‌ عباس اول.   ج. ۲ ص.  ۹۶ (نقل به ‌اختصار).   نقل از تاریخ اجتماعی ایران،  ج. ۷ ، ص.

.۴۹۵

[275] - کلیات عبید، چاپ اتابکی،  ص 1۹۵. 

[276] -  چنان‌ که در صفحات گذشته خواندید مولانا در دفتر مثنوی حکایت لشکرشکنی را ذکر کرده است که در حال مفعولیت به فاعل دشنام می ‌داده که وقتی از زیر تو برخاستم خواهی دید که با تو چه می‌ کنم!

[277] - کلیات عبید.   چاپ اتابکی، ص. 169.

 

[278] - همان، ص. 207.

[279] -  همان، ص. 206.

[280]- یعنی مخلوط بنگ و شراب که خاصیت بی‌هوش  ‌کنندگی داشت و به‌ آن بیهُشانه می‌ گفتند.   حافظ 

گوید: 

                      از آن افیون که ساقی در می‌افکند   حریفان را نه سر ماند و نه دستار 

[281] - همان، ص. 207.

[282] - همان، ص. 308.

[283] - کلیات، ص. 208.

[284] - همان، ص. ۰۲۰۷

[285] - همان، ص. ۰۲۰8

[286] - کلیات، ص. ۰۲22

[287] - کلیات، ص. ۰۲54

[288] - همان، ص. ۰۲55

[289] - - کلیات، ص. ۰۲56

[290] - همان، ص. 267.

[291] -همان، ص. 282.

[292] - کلیات عبید، ص. 269.

[293] - شعر انوری است.

[294] همان، ص. 272.

[295] - همان، ص. 297

[296] - همان، ص. 293.

[297] - کلیات، ص، 289.

[298] - همان، ص. 293

[299] - همان، ص. 295.

[300] - همان، ص.، 293.

[301] - همان، ص. 295.

[302] - همان ص. ۰۲۹۵

۳۰۲-  «پروردگارا این به‌ خاطر محبت ولی تو اندک است.  من برای جلوگیری از بدگویی به معأویه نفس خود را بذل کردم پس مرا صبر ده!»

[303] - همان، ص. 302.

[304] - همان. ص. ۳۰۱.   

[305] - همان، ص. ۳۰۴.  

[306] - نزهة المجالس،  ص. ۴۸۵.  

[307] - حواشی مجالس العشاق،  ص. ۲۴۶.  

[308] - تاریخ اجتماعی ایران، ج.7، ص. ۳۹۲.

[309] -  مجالس العشاق، ص. ٩3-.۹۲‏

[310] - همان، ص. 111.

[311] - همان، ص. 146.

[312] - همان، ص. 150-147.

 

[313] - همان، ص. ۱۶۷

۳- همان، ص. 170.  

 

 

[315] - همان، ص. 8-177.

[316] - همان، ص. 193.

[317] - همان، 214.

[318] - همان، ص. 250-246.

[319] - همان ص. 334.

[320]-  بدایع الوقایع، (اثر محمود واصفی)، ج‎ -۱ ، ص. 578 به نقل از تاریخ اجتماعی ایران، ج. 7، ص. 367

[321] - بدایع الوقایع، ج. ۲، ص. .۱۰۴۷ نقل از تاریخ اجتماعی ایران، ج. ۷، ص. ۳۶۹.  

 

[322] - دیوان، چاپ روشن،  ص. ۵۷۸.  

[323] - همان، ص. ۵۷۹.

[324] - همان، ص. ۵٩۱‏.

[325]  - همان، ص. ۶۵۸.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               

[326]  - همان، ص. .۷۰۵.

[327] - - صائب و سبک هندی، ص. ۰۲۹۸

[328] - مقدمه دیوان محتشم، ص. 7.

[329] - مثلاً معشوق پری به کلاهش زده است. در مجلس مهمانی می‌رقصد (شبیه به‌ وضعی که در افغانستان است).  

 

[330] - در متن در همه موارد کل غزل آمده است که ما فقط به ذکر یکی دو بیت اکتفا کرده ‌ایم.  

[331] - بعدها اشاره خواهم کرد که شعر و اسوخت، معشوق را تهدید می ‌کند.  

[332] - یعنی نیمه‌شب. حافظ  گوید:

 

نرگسش عربده جوی و لبش افسرس‌کنان      نیمه شب دوش به بالین من آمد بننشست

 

[333] - ۲-که همان رقیب غزل باشد.  

[334] - محتشم خود را واضع طرز واسوخت خوانده است.  اما معمولا وحشی را واضح این طرز می‌دانند، زیرا او به‌ این اهتمام بیشتری داشته است.  

[335] -  غزل فراقی اصطلاح بود،  حافظ گوید:

                      وصال دوستان روزی ما نیست                 بخوان حافظ غزل‌های فراقی

در خسرو و شیرین آمده است:

                      پیاپی شد غزل‌های فراقی                        برآمد بانگ نوشانوش ساقی

[336] -  فراقنامه سعدی عجب که در تو نگیرد     وان شكوت الى الطیر نحن فى الوکرات.

                                                                                                         سعدی

[337] - چاقشور یا چاخچور ترکی است و در معنی آن مطالب مختلقی نوشته ‌اند: شلوار گشادی تا کمر که در ضمن نوک پا را هم می‌پوشاند.  

۲- از بالای ران تا نوک انگشتان را می ‌پوشاند.

3- از پنجه پا تا وسط ساق را می‌پوشاند و در حقیقت نوعی جوراب بود.  

به‌ هرحال در فرهنگ‌ها (رک: لغت‌نامه) نوشته‌اند که چاقشور جامهٌ زنان بود.   اما به طوری که از رستم‌التواریخ استنباط می‌ شود مردان هم چاقشور می‌پوشیدند.   در ذکر باشیان (مثلاً حکیم ‌باشی، منجم ‌یاشی، شاعر باشی) (ص. ۱۰۰) می ‌نویسد: «که همه با عمامه‌های خلیل خانی و کفش ساغری و چاقشور...   بر مرکب‌های گرانبها سوار بوده ‌اند».  

[338] - در متن کاشنایان.

[339] - دیوان، ص. 242.

[340] - داستان قی این است که بنا برنقل علی ابراهیم در کتاب صحف ابراهیم «مولانا[وحشی] به‌ شرب مدام می‌گذرانید و جام عیش و طرب از دست ساقین نوش‌ لب می ‌کشید و هرشب به منزلی و هر روز در محفلی با حمعی از اهل مشرب شب را به‌ روز و روز را به‌ شب می‌رسانید.  به‌ غایتی که سه ‌شبانه ‌روز میل به‌ غذا نفرموده، تَجَوع می‌نمود.   بنا برآن نوبتی قی بر وی مستولی گشته و به‌ نوعی مزاج تغییر یافته که اصلا تدبیر و مداوا مفید نمی ‌گردید.

 

[341] - مقدّمه سعید نفیسی بر دیوان،  ص. دوازدهم.  

[342] - شعر فارسی در عهد شاهرخ، ص. 155.

[343] - مصحح دکتر رضا مصطفوی سبزواری، از انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی، 1375.

[344] - مقدمه مهر و مشتری،  ص. 23-21.

 

[345] - معجم الادباء ص. 124-123. نقل از تاریخ اجتماعی ایران، ج. ۷ ص. ۳۹۰.   

[346] - دکتر مهدی محقق،  راهنمای کتاب.  تیر ،۱۳۳۹ ص. ۲۲۳.   نقل از تاربخ اجتماعی ایران، ص. ۳٩۱‏.

 

[347] - دیوان اوحدی،  ص. ۵۶۸ (جام جم).

[348] - سفرنامه‌ های ونیزیان، ص. ۴۲۹.   نقل از تاریخ اجتماعی ایران، ج. ۷ ص. ۰۳٩۳‏ 

 

[349]-  سفرتامه ونیزیان،  ص. ۳۸۶، نقل از تاریخ اجتماعی ایران، ج ۰۷ ص. ۲۸۴.

 

[350] -  تاریخ اجتماعی ایران، ج. ۷، ص. ۴۹۳ .

 

[351] - تألیف کتاب در ۱۱۹۳ شروع شد و در ۱۲۰۹ (زمان آقامحمدخان قاجار) تمام شد و آن را در سال 124۷ (زمان فتحعلی شاه) عرضه کرد.  

 

[352] - رستم‌التواریخ، مصحح محمد مشیری، ص. 4.

[353] ­- همان، ص. 103.

[354] - همان، ص. 113.

[355] - همان، ص. 114.

[356] - همان، ص. 252

[357] - همان، ص. 115.

[358] - همان، ص. 109.

[359] - همان، ص. 147.

[360] - همان، ص. 155.

[361]- همان، ص. 157.

[362] - همان ص. ۱۵۸.   از بخشاپش الهی ناامید نشوید همانا خداوند همه گناهان را می‌بخشاید.  

[363] - همان، ص. 200.

[364] - همان، ص. 201.

[365] - از مدعیان سلطنت در زمان جانشینان نادرشاه بود و سرانجام به‌  دست کریم خان زند کشته شد.  

[366] - همان، ص. 251.

[367] - از ادبیات اوست:

                              ما بنگی و رند و بجه بازیم    دیوانه روی خوش قماشیم

[368] -  دیوان، چاپ کتابفروشی محمودی، ص.۴۳۴.  

[369] - دیوان سروش، به‌ اهتمام جعفر محجوب. ص. 104 .

[370] - همان، ص. 202.

[371] - همان، ص. 478.

 

[372] - همان، ص، 612.

 

[373] - همان، ص. 635.

[374] - همان، ص. 639.

[375] - دیوان حکیم قاآنی به‌ اهتمام فروغی، چاپ کتابفروشی محمودی،  ص. ۴۵۵.

[376] - همان، ص. ۲۹۴.  

[377] - دیوان شیخ ره زای تاله بانی، مرکز کتابفروشی سیدان.  

[378] - این امرد امروزی برخلاف اسلاف خود موهای کوتاه دارد.  

[379] - در توضیحات دیوان ایرج آمده است که این قصیده خطاب به یکی از افسران شهربانی مشهد موسوم به عبدالخالق خان سروده شده است و چون این قصیده در دهن‌ها افتاد عبدالخالق را که هیچ گناهی به جز زیبایی نداشت از مشهد به‌ جای دیگری منتقل کردند.  

[380] -  شادروان دکتر محجوب فُلّا ثبت کرده و فُلّا کردن را کمین کردن معنی کرده است.   اما ظاهراً مُلّا کرد به معنی بلندکردن و مال خود کردن صحیح است.   

 

[381] - یعنی خواب احتلام ندیده، به‌ قول فرخی ریدکان خواب نادیده، نابالغ ریش درنیاورده.  

         [ریدکان خواب نادیده مصاف اندر مصاف                      مرکبان داغ ناکرده قطار اندر قطار]

                                                                                                         دیوان،  ص. ۱۷۷

[382] - ترا ای کهن بوم و بر دوست دارم، انتشارات مروارید ۰۱۳۷۰ ص.‎ 175-171.