نگاهی به سیستم اداری دوره هخامنشی با تکیه بر الواح تخت جمشید

* نویسنده: طاهره جوهرچی*

در سال ۱۹۳۳میلادی(۱۳۱۲ شمسی)، حفاری های قانونی موسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو که تحت سرپرستی ارنست هرتسفلد و با کوشش باستان شناسان آلمانی -آمریکایی از سال ۱۹۳۱ آغاز شده بود به یافتن بیش از سی هزار لوح گلی منجر شد. این الواح مدارکی درباره شرایط جغرافیایی، اقتصادی، مدیریتی، دینی و اجتماعی حاکم بر منطقه تخت جمشید است که قلب سرزمین پارسیان بود و در دوره پادشاهی داریوش اول نوشته شده بود. الواح فوق اطلاعات بسیار گسترده ای در اختیار پژوهشگران گذاشته است که تا سالیان سال می تواند موضوع بررسی در زمینه ابعاد و دامنه حکمرانی هخامنشی و داریوش اول باشد. دکتر سید جواد طباطبایی در سخنرانی خود می گوید: «از زمانی که در اروپا مفهوم دولت در معنای جدید درست شد، شروع کردند به توضیح اینکه دولت در کجاها بوده و بطور تاریخی ظاهر شده است . یک مورد حرف هگل در حدود سال ۱۸۲۰ در درس هایش است که می گوید تاریخ جهانی با ایران آغاز می شود؛ زیرا ایرانیان نخستین دولت(der staat) را درست کرده اند.۱

هرچه از نظر زمانی از کشف این الواح فاصله می گیریم و پژوهشگران تحقیقات بیشتری بر روح الواح خوانده و ترجمه شده انجام می دهند به عمق اندیشه ایرانشهری که دکتر طباطبایی چندین دهه بر روی آن پافشاری نمود، پی می بریم. در مقاله پیش رو قصد داریم از تحقیق دکتر کریم گلشنی راد، در مقاله ارزشمند «بررسی نظام کنترلی سیستم اداری دوره هخامنشی در زمان داریوش بزرگ(با تکیه بر الواح تخت جمشید)»، فرازهایی را مطرح نمائیم: کوروش بزرگ و فرزندش کمبوجیه بیشتر وقت خود را در نبردها و فتح سرزمین های جدید گذراندند و به همین دلیل فرصت کافی جهت انجام اصلاحات تازه به دست نیاوردند. داریوش اول در سال ۵۲۲ پ.م دست به اصلاحات گسترده در زمینه سیاسی، اقتصادی و نظامی زد. او که از ساز وکار اداری تمدن های بزرگ قبل از خود مانند بین النهرین، ماد، ایلام و مصر و … الهام می گرفت، نظم اداری پیشرفته ای را ایجاد کرد که این سیستم از موارد زیر تشکیل یافته بود:

۱-ثبت نام صادر کنندة دستور، تحویل دهنده و تحویل گیرنده کالا بر روی لوح

بر روی لوح های بجا مانده از تخت جمشید نام صادر کننده فرمان(شاه، رئیس دیوان اداری یا شخص دیگری) دیده می شود. در بسیاری از لوحه ها، سال و ماهِ صدور فرمان، صادرکنندة آن فرمان، تحویل دهنده و تحویل گیرنده ذکر شده است. کاتبان دستورهای ثبت سند را با قلمِ گل نویسی و پَر به زبان ایلامی و بعدتر آرامی می نوشتند. کاتب مسئول اجرای فرمان و اقدام کننده فرمان ساتراپ نیز به شمار می رفته است.

۲-ثبت دقیق ورود و خروج محصولات و کالاها از انبار

در این بخش به نوع کالا و مسیری که این کالا باید طی کند و افرادِحامل آن اشاره شده است. مامورانِ رسمی و دولتی مجوزی داشتند تا نشان دهد از سوی چه کسی مأموریت دارند، کدام مسیر را طی می کنند و چه میزان مواد خوراکی برای خود و همراهان زیردست خود باید دریافت کند. حفظ و ثبت محصولات انبارشده بر عهده مسئولان بود.

————————————————–

۱- بیست و چهارمین نشست از سلسله نشست های ایرانشهری که در خانه گفتمان شهر و معماری تحت عنوان «ایران به عنوان ایرانشهر» برگزار شد.

۳-استفاده از مهر به جای امضا در اسناد و لوحه ها

یکی از موارد کنترلی مهمی که در سیستم اداری هخامنشی دیده می شود استفاده از مُهر است که به جای امضاء، روی اسناد و مدارک استفاده می شد و صادر کننده فرمان، مهر خود را بر روی لوح می زد. بسیاری از لوحه ها اثر دو مهر دارند؛ مهر مأموری که کالا را داده بود و مهر کسی که آن را برای توزیع دریافت کرده بود. همچنین نام صاحب مهر هم ثبت می شد. دارندگان مهر از طبقات مختلف اجتماعی و ملیت های متفاوت بوده اند. لوحه های مهرشده به عنوان گزارشِ داد و ستد به تخت جمشید بازگردانده می شدند. جالب است که بعضی ادارات و یا اشخاص بیش از یک مهر داشتند. هر عضو در بار هخامنشی، می باید مهر خود را همواره به همراه داشته باشد و بنابراین بعضی آنرا به گردن می آویخت.

۴-حقوق و دستمزد بالا برای افرادی با مسئولیت های مهم

در سیستم اداری داریوش بزرگ، حقوق و دستمزد براساس میزان کار و نوع مسئولیت به افراد تعلق می گرفت. در لوح ها به افرادی با حقوق بسیار بالا برمی خوریم مانند حقوق مردی بنام «گئو بروه» یا «گریاس» که پدر زن داریوش و جزء هفت نفری از بلندپایگان بود که مشاور شاه در مهمترین امور دولتی به حساب می آمدند. از دیگر کسانی که بیشترین حقوق و مستمری را دریافت می نماید «فارناکا»، رئیس دیوان اداری و تشریفات است. درحالی که یک کارگر ساده روزانه یک لیتر جو برای دستمزد دریافت می کرد، فارناکا روزی ۱۸۰ لیتر آبجو بعلاوه ۲۷۰۰ لیتر شراب در ماه و ۶۰ رأس گوسفند یا بز تحویل می گرفت. وظایف رئیس تشریفات عبارت بود از: سامان تمام کارهای مربوط به شاه، تأمین هزینه های مأموران و میهمانان هنگام سفر، نظارت بر انبارکردن صحیح کالاها، نظارت بر مالیات ها و دریافت اجاره ها. قائم مقام فارناکا نصف جیره او را دریافت می کرد. این افراد به دلایل وظایف متعدد، مسئولیت بالا و پاسخگو بودن این دستمزد را اخذ می گرفتند. از سوی دیگر داریوش به این مسئولان حقوق زیادی می داد تا از فساد و سوء استفاده آنها از پست و مقامشان پیشگیری کند و آنها را مطیع خود سازد.

 

۵-الزام استفاده از مهر خزانه دار و قائم مقام او در اسناد مالی

جدای از رئیس تشریفات و قائم مقام وی، یکی دیگر از مدیران تخت جمشید خزانه دار دربار بوده است. در اغلب موارد خزانه دار از رئیس تشریفات دستور می گرفت که مثلا چه مبلغ نقره به کارکنان دربار بپردازد. مسئولیت این پرداخت ها با خزانه دار بود با این همه او نمی توانست بطور مستقل عمل کند بلکه این رئیس تشریفات یا شخص شاه بود که مبلغ را معین می کرد و دستور پرداخت می داد. خزانه دار نه فقط خزانه تخت جمشید، بلکه خزانه های تمام منطقه پارس و ایلام را زیر نظر داشت. اسناد به جای مانده از وجود نوزده خزانه خبر می دهد. خزانه داری تخت جمشید مسئول همه این هزینه ها و کارگرانی بود که در آنها کار می کردند و از همین روی در لوح های دیوانی تخت جمشید مهر خزانه دار دربار بیش از هر مهر دیگری به چشم می خورد. هر ایالت یک گنج هم داشت و استاندار با کمک مامورانی خراج و باج ایالات را گرد می آورد و پس از برداشت مخارج استان، مابقی را به دربار مرکزی می فرستاد. فردی به نام گنجور از طرف شاه بر گنج و درآمد ایالات نظارت می کرد. مهمترین وظیفه گنجور نگهداری خزاین محلی و بازداشتن استانداران از سوء استفاده مالی بود. هنگامی که دستوری از درون کاخِ شاهی صادر می شد، خزانه دار دربار و قائم مقام او هردو باید مهرشان را بر قبض رسید می زدند. داریوش شاه نظمِ خردمندانه ای فراهم کرده بود که خزانه دار دربار و قائم مقام او مقابلا کار یکدیگر را کنترل می کردند.

 

۶-بازرسان ویژه شاهنشاه

در زمان داریوش بزرگ، جهت نظارت برکارساتراپ ها (استانداران) و کنترل سیستم سیستم اداری، از بازرسانی استفاده می شد که یونانی ها به آنها «چشم شاه» می گفتند. از جمله وظایف کارمندان این دستگاه نظارت و مراقبت در کارهای ماموران کشوری و لشگری در سرتاسر امپراطوری و تهیه گزارش راجع به طرز پیشبرد امور جاری و حسن یا سوء جریان کارها برای شاهنشاه ایران بود.

 

۷- کنترل امور اداری توسط مغان

مغان گروهی از دین مردان بانفوذ دوره هخامنشیان بودند که علاوه بر مسئولیت های مختلف، بر علوم مذهبی و نجوم تسلط داشتند. براساس لوح های بدست آمده به نظر میرسد که مغان دارای سه وظیفه بودند:

۱-برگزاری مراسم آیینی و مذهبی

 در الواح تخت جمشید آمده از سوی دولت هخامنشی پرداخت هایی به این مردان و کارگزاران داده می شد تا در مراسم آیینی از آن استفاده کنند. در لوح ها از دوگروه دین مرد نام برده شده است: شاتن و مغ. شاتن ها در الواح دارای هیچ رتبه ای نیستند. آنها دین مردان ایلامی بودند که برای خدایان ایلامی و ایرانی مراسم قربانی به جای می آوردند. مغ ها روحانیون زرتشتی بودند.

۲- نظارت بر انجام درست پرداخت های ویژه

در دیوان اداری هخامنشی علاوه بر پرداخت های ماهیانه که به کارمندان و کارگران داده می شد، برخی مواقع پرداخت های ویژه و بیشتر جنسی، تحت عنوان پاداش، کمک شاهانه و جیره به صورت پیشکش پرداخت می شد. این پرداخت ها فقط شامل کارگران و خدمتکاران ساده می شد که حداقل دریافتی را داشته اند. پرداخت های ویژه همیشه زیر نظر روحانیون بود.

۳-کنترل امور اداری

روحانیون علاوه بر انجام مراسم مذهبی، موظف بودند امور اداری را کنترل کرده و با مهر خود مسئولیت صحت صدور سند را به عهده بگیرند. علت اینکه داریوش جهت کنترل  امور اداری از روحانیون استفاده می نمود علاوه بر قابل اعتماد بودن مغان ستایندة اهورا مزدا، استفاده از نیرو و توان تمام اعضا و طبقات جامعه بود.

۸- بازرسی و کنترل اسناد اداری

 یکی از مسائل و اقدامات بسیار مهمی که در لوحه ها مشاهده می گردد، ارسال حسابداران و حسابرسان به نواحی مختلف و کنترل دقیق اسناد و مدارک اداری و اقتصادی توسط آنها است. این افراد برای سفر، جیره سفر در بین راه دریافت می نمودند. هر دوماه یکبار بایستی گزارشی از عملکرد همه حوزه ها تهیه می کردند. این روند، کار کنترل مرکزی در تخت جمشید را آسان تر می کرد در این گزارش ها، همة دریافت ها و پرداخت های یک سال در یک جا جمع بندی شده است. این گزارش های دوماهه یا سالیانه از اندازه بزرگتری برخوردار بودند. تصدیق درستی این ترازنامه ها با سه کارمند بوده است. در کنار این ها یک حسابرس ویژه نیز وجود داشت. این حسابرس ها مسئولیت تمام حساب های یک حوزه را برعهده داشتند.

کار حسابرسان بیشتر در پایان سال و در ماه های نخستین سال بعد انجام می شده، و برخی مواقع که فرصت نمی کردند در یک زمان در پایان سال به همه حساب های منطقه  خود رسیدگی نمایند حساب چندسال پشت سرهم مورد بررسی قرار می گرفت. روی هم رفته بر اساس لوح های به جای مانده، بازرسی و کنترل در سه سطح انجام می شد: ۱. بازرسی ماهانه توسط بازرسان محلی ۲. بازرسی دوماهه و سه ماهه توسط نماینده ساتراپ ۳. بازرسی و کنترل سالیانه توسط نماینده اعزامی از مرکز اداری شاهنشاهی.

۹-بایگانی اسناد مدارک

 یکی از روش های پیشرفته ای که در تخت جمشید و سایر مراکز شاهنشاهی انجام می شد، بایگانی اسناد و مدارک اداری و مالی بود. مراکز اداری از ذخایر موجودی تمامی انبار هایِ زیر نظر خود اطلاع داشتند . اسناد در درجه اول از خصلت دقیق تشکیلات اداری برای کنترل تولید و ذخایر  حکایت می کنند . فرآورده های کشاورزی و جانوری گوناگون را که از نواحی مختلف جمع آوری می کردند در انبار ها می گذاشتند. هرساله حسابرسان صورتحساب ها را تنظیم کرده و آنها را به دیوان سرای مرکزی تخت جمشید می فرستادند. از هرسند دو رونوشت نیز برای بایگانی محلی و بایگانی مرکزی و نسخه ای به مرکز در تخت جمشید فرستاده می شد.

برای بایگانی مرتب لوح های گلی ، آنها بر اساس مکان و سال طبقه بندی می شدند و در سبدی و قفسه ای قرار داشتند و هرسبد برچسبی ویژه خود داشت. قبل از گذاشتن لوح در سبد، باردیگر به دقت کنترل می شد. با کمک لوح های فراوانی که به دست آمده می دانیم که تخت جمشید مرکز کل سازمان اداری پارس و محل بایگانی اسناد و مدارک بوده است. علاوه بر اسناد اداری و مالی، به احتمال زیاد نسخه هایی از مکاتبات دربار و فرمان های شاهی نیز در بایگانی کاخ پادشاه نگهداری می شده است. نگهداری این الواح برای بررسی های مجدد ؛ کنترل افراد؛ صدور دستورالعمل های موارد مشخص و … بوده است. در تخت جمشید اسناد مالی و اداری نیز بایگانی می شدکه در صورت لزوم به آنها مراجعه شود و بنابراین با روش کنترلی که در سیستم اداری هخامنشی در زمان داریوش بزرگ بوجود آمد ، میزان سوء استفاده پرسنل اداری و غیراداری به حداقل رسید. هدف از بایگانی اسناد و مدارک کمک به حل بسیاری از گره ها و مشکلات بود که نمونه هایی ذکر می شود:

۱. در هنگام مواجهه با مشکل و اطلاع شخص شاه از مطلبی، اسناد مورد استفاده قرار می گرفت. از جمله هنگامی که یهودیان از داریوش بزرگ درخواست تجدید بنا را دارند، داریوش دستور می دهد در اسناد جستجو کنند. آنها سندی می یابند مبنی بر این فرمان: «کورش بزرگ دربارة خانه خدا در اورشلیم فرمان داد که این خانه بنا شود و بنیادش تعمیر گردد». ۲. هرزمان و مکان درصورتی که از نظر مالی مشکلی پیش می آمد یا اینکه کارمندی متهم به فساد و کم کاری می شد، بازرسان با مراجعه به اسناد مسئله را حل و فصل می کردند. ۳. کنترل پرسنل و مسئولین اداری از طریق اسناد و مدارک بایگانی. بنابراین بایگانی اسناد و مدارک  یکی از روش های کنترل بود که میزان خطا و سوء استفاده را کمتر می کرد. نتیجه این که یافته های این الواح نشانگر این است که داریوش اول سازمان دهنده بزرگ شاهنشاهی هخامنشی بود و نخستین شاهی که دست به اصلاحات گسترده اداری، سیاسی، اقتصادی و امنیتی زد.  

 

منابع

گلشنی راد، کریم(۱۴۰۱)، بررسی نظام کنترلی سیستم اداری دوره هخامنشی در زمان داریوش بزرگ(با تکیه بر الواح تخت جمشید)، فصلنامه فرهنگ و زبان های باستانی، صص ۱۵۷-۱۲۵، کد: Doi: 10.22034/ACLR.2023.701447