۱۳۹۳ آذر ۸, شنبه
عرفان و سلوک
معنائی چند از اصطلاحات عرفانی
مقدمه:
در هريک از مشرب هاي فکري چه خاص ، چه عام، واژه ها مبين مقصود و منظور گوينده آن مسلک و مرام دريافت شود.
اولين گام در درک معاني و مفاهيم واژه هاي هر مسلک و مکتب ، آشنايي و فهم کلمات و عبارات مورد استعمال در ادبيات شفاهي و بويژه مکتوب آنان است.
اينکه روي ادبيات مکتوب و مستند تاکيد گرديد به جهت آنست که گاه در گفتارهاي شفاهي گوينده در صدد تمثيل مقاصد و اغراض خود است که ميتوان به قول هاي متداول و معمول در عبارات روزانه تعبير کرد اما در بخش کتابت و نوشتاري اين قضيه شکل خاصي به خودش مي گيرد و آن گفتار بر اساس سبک و سياق خاصي است که اگر مخاطب ياشنونده کمترين آگاهي از آنچه قصد متکلم تفهيم آن را دارد نداشته باشد نه تنها چيزي عايدش نخواهد شد بلکه چه بسا در قلب و درگگوني آنچه گفته شده يا شنيده نيز صاحب اثر باشد بخصوص در نقل روايات.
ادبيات عرفان و تصوف نيز چنين است. اشتراکات لفظي آن با بخش فلسفه در تشريح پايه هاي اعتقادي و استفاده از گفتار منظوم و مسجع در زيبا بخشي کلام نمونه هاي اين سبک ازگفتار است.
کلام صوفيه مبتني بر خلاصه گويي و کلي گويي و در رمز و راز سخن گفتن است اما شوريدگي کلام آنان در اشعار و يا اقوال موزون اينان همواره متمايز از آنچه بوده که در قالب نيت هاي مجازي به تقرير در آمده.
حديث مي و مطرب و مستي و گل و بلبل و زلف و گيسو و يار و شب و وصال و هجر ... تا خم ابرو و قبله دل و خال لب همه و همه توصيفي زيبا و دل انگيز از مشاهدات روحاني صوفيان و عارفان و اهل دل دارد که سعي کرده اند اين واژه ها را بصورت کنايه و استعاره و گاه تشبيه به کار برده تا ضمن اداي حق مطلب به حفظ جنبه اسرار گونه اين باورها نيز خدمتي کرده باشند.
ضمن اينکه اشاره به اين نکته هم بشود فرهنگ ايران فرهنگ شادي و عشق و مستي بوده و ايرانيان در دوره هاي تاريخي تا قبل از اسلام بواسطه آنکه کمتر درگير تهاجمات خارجي و قتل و غارت مهاجمان بودند از شور و شادي و شعف خاصي برخوردار بودند و کشور گل و بلبل مصداق اين خصيصه بوده اما بعد از پذيرش اسلام و تنگ نظري هايي که خلفاي اسلامي بنام اسلام و شرع بر ايرانيان فهيم و صاحب فرهنگ روا داشتند و ناملايمات تاريخي که بر روح و روان ايرانيان اثري عميق گذاشت کم کم اين فرهنگ شادي فروکش کرد اما هيچگاه از بين نرفت و بسياري از شعرا و ادباي ايران ضمن حفظ اين فرهنگ در خلوت و بيان آن در اشعار خود سعي در به جريان انداختن دوباره اين شور و مستي در شريانهاي اجتماعي داشتند که موفق هم بودند و مورد استقبال عموم قرار گرفت.
آنچه در اين بخش بعنوان اصطلاحات تقديم مخاطبان ميشود گزيده اي از انبوه کلمات و عبارات است که در متون عارفانه و صوفيانه با آن مواجه ميشويم و بر اساس آنکه سطح هدفمندي سايت عمومي تعريف شده است آن بخش از کلمات انتخاب شده اند که ضمن کاربرد بيشتر آنها در اين دسته از متون ، مبناي فهم ساير عبارات عارفان و صوفيان و اشعار آنان مي باشد و مدخلي است در ورود به حريم اهل دل.
منابع مورد استفاده بخش اصطلاحات:
1-فرهنگ اصطلاحات دکتر جوادنوربخش ( دوره 8 جلدي)
2-فرهنگ اصطلاحات عرفاني دکتر سجادي
آب حيات : چشمه ايست در ظلمات که هر کس از آن بنوشد زندگي جاويد پيدا ميکند.کنايه از چشمه عشق ومحبت است.
آب حيوان : تابش انوار وتجليات الهي را گويند.
آغوش : دريافت رموز واسرار الهي را گويند.
آن : حد فاصل ميان گذشته و آينده.
آينه : قلب انسان کامل است.
ابد : امتدادزمان در طرف آينده است و در نزد اهل تصوف ابد وازل از صفات و ويژگيهاي حق تعالي است. فرق ابد و ازل در آنست که ازل را آغاز ي نيست و ابد را پايان.
ابر : نزد صوفيان ابر حجابي است که سبب وصول شهود باشد بواسطه کوشش واجتهاد.
اجابت : عهد وپيمان بنده است با حق.
اشاره : خبر دادن از مراد است بدون عبارات والفاظ.
امتحان: بلايي از جانب حق تعالي بر دل سالک تا غير حق را از دل او پاک کند.
انس: اثر مشاهده جمال الهي است در دل سالک. انس اعتماد به خدا و آرامش به او واستعانت از اوست.
باده: عشق صوفيان مبتدي را گويند. عشقي که ضعيف است و اين براي عوام نيز در ابتداي سلوک موجود است.
باده صافي: عشق بي آلايش است. عشقي خالي از هر عيب ونقص. فارغ از لذت وصل يا درد دوري وحرمان
باد صبا : عبارتست از نفخات رحمانيه از جانب مشرق روحانيات. اشاره به نفس ودم رحمت خداوند است.
بار امانت : مراد از امانت تکليف و عهد و پيمان الهي است.
باران : کنايت از فيض حق تعالي است و رحمت اوست که از عالم غيب بر جهان امکان صادر ميشود و ممکنات بر حسب مراتب وميزان استعداد خود از آن بهره مند ميشوند. غلبه عنايات الهي نيز ميباشد.
باغ : جهان خرم روحاني است.
بال : نزد صوفيه روشنايي قلب و نراني شدن آن بواسطه علوم ومعارف الهي است.
بت: مقصود ومطلوب را گويند.
بتخانه: دل عارف کامل است و نيز اشاره دارد به عالم جبروت.
بتکده: باطن عارف کامل که در آن ذوق وشوق معارف الهيه بسيار باشد.
بحر : مقام ذات و صفات بي نهايت حق است که تمامي موجودات به مثال امواج اين درياي نامتناهي هستند.
بقاء: نسبت فرد است به حق. بقا نام است براي آنچه باقي وپايدارماند بعداز فناشواهد وسقوط آن.
بلاء : امتحان حضرت دوست است که هرچقدر اين بلا زياد شود گوياي قربت ونزديکي او به حق است.
بوسه : فيض وجذبه باطن است.
پرده : حجاب ميان عبد ومعبود است. به مانع ميان عاشق ومعشوق هم اشاره دارد.
پياله: تعين هاي هستي ميباشد که همه آنها آينه حق هستند. کنايت از محبوب نيز ميباشد. صفاي ظاهر وباطن که هرچه در او باشد عيان ميگردد.
پير : دوستي حق را گويند وقتي که طلب وخواستن به تمام وکمال باشد از آن جهت که استحقاق اين دوستي را دارد. به معناي مرشد ومراد نيز هست.
پيرخرابات: منظور محبوب است که جز خداي نيست.کاملان و راهنمايان طريقت.
پيرمغان: پير طريقت و مرشد کامل.
پيرميکده: پير طريقت است که بدان پير ميخانه نيز گويند.
پيمانه : تعبير ديگريست در بيان دل سالک وصوفي.
تواجد: طلب وجد نمودن است. اظهار حالت وجد وشادي روحاني است بي آنکه وجدي باشد بدانگون که فرد در مثال افراد واجد باشد براي کسب فيض.
تجلي : نور مکاشفه است که از حضرت حق بر دل عارف ظاهر ميگردد و دل را ميسوزاند و سالک را مدهوش ميگرداند.
تسليم: رها کردن تدبير به اختيار خويش است و استقبال از قضا الهي به رضايت.
توفيق : جريان امور است بر وفق مراد و ميل حق و حقيقت و فراهم آمدن اسباب کار است. توفيق موهبت الهي است که نصيب هر کس شود وي را به آنچه ميخواهد ميرساند.
توکل: متکي شدن به حق و از خود و خلق نظر برداشتن است .دلبستگي و اعتماد کامل است به پروردگار
جام: اشاره دارد به دل صوفي. عالم هستي را نيز به جام تعبير ميکنند چون فيض حيات را از صاحب حيات دريافت کرده است.
جان : روح انساني است . کنايت از نفس رحماني وتجليات حق است.
جان افزا : بقا و ماندگاري سالک است به اين صفت و فنا در وي راه ندارد.
جبروت : حدفاصل ميان جهان ملک وملکوت را گويند.
جذبه: نزديک شدن انسان است به تقريب عنايت الهي. سالک به حضرت حق به مقتضاي عنايات حق نزديک ميشود بدون رنجش وسعي خودش.
جرس: خطابيست از سر قهر.
جرعه: تجلي وجودي را گويند. اسرار مقامات وجميع حالات که در سير وسلوک از سالک پوشيده است.
جلال: ظاهر کردن بزرگي وبي نيازي معشوق است از جهت ابراز بي نيازي از عاشق ونفي غرور وي و بيان استغنا وتوانگري معشوق.
جلوه:انوار الهي را گويند که بر دل سالک تابيده ميشودو او را واله وشيدا ميکند.
جمال: ظاهر کمالات معشوق است تا رغبت و طلب عاشق را زياد کند.
جور : منع کردن و باز داشتن سالک را از سير و سلوک ميگويند.
جهالت : در نزد عرفا کنايه از مرگ دل است که حقايق را درک نميکند.
چراغ دل: دل روشن به نور معرفت را مي گويند.
چشم : در اصطلاح صوفيه جمال را گويند وهمچنين به ديده الهي نيز تعبير ميشود.
چشم جادو: جذبات الهي است.
چشم خمار : کنايه از پنهان کردن تقصيرات وکاستي هاي سالک است بر روي سالک از جانب حضرت دوست.
چشم مست : سر الهي وجذبات حق است.
چله : مدت خلوتي است که صوفي به فرمان پير ومراد و شيخ خود به سر ميبرد که غالبا چهل روز است اما منحصر به ايام اربعين نيست.
چنگ: دست يافتن به کمال شوق وذوق است.
چهره :عبارتست از تجليات حق بر سالک در حال غيبت .
حال: واردي است که بر دل سالک بي اختيار وبدون کسب به سبب طاعات واذکار و اورادفرود مي آيد.
حجاب: آنچه بين صوفي وحقيقت است.مانع ميان عاشق ومعشوق. حجاب گاهي معارف ذهني است و گاه کشف وشهود وگاهي هستي خود صوفي .
حرم : مقام بيرنگي و بيخودي است.
حريف: هم شان و هم مقام وهم پياله. به معناي معاشران نيز آمده است.
حضور : در اصطلاح عرفا غيبت از خلق است. به مقام وحدت نيز گفته ميشود.
حق: به معني سزاوار و درست و واجب کري است . نامي است از اسماءالهي و نزد اهل تصوف ذات خداوند است. به معناي ثابت نيز آمده و همچنين مطابقت با واقعيت وحقيقت نيز هست.
حقيقت: امريکه بطور قطع ويقين ثابت شده باشد. از نظر صوفيه غير خدا حق تعالي هيچ چيز وهيچ کس به يقين ثابت نيست پس حقيقت جز خدا نيست.
حلقه: نشستن صوفيان در مجلس براي ذکر و سماع.
حلول : فرود آمدن چيزي در غير خود.
حيرت: سرگرداني است و در اصطلاح اهل دل امريست که بر فلب عارف وارد ميشود هنگامي که در حالت تامل وتفکر هستند ومانع بر ادامه آن ميگردد.
خال : نقطه وحدت حقيقي است. در اصطاح صوفيه اشاره به مبداء ومنتهاي کثرت ميباشد. به معناي ظلمت معصيت نيز آمده که به علت کم بودن طاعت انسان که مانع وحاجب ميان او وانوار الهي است.
خاطر : عبارتست ازخطابي که به قلب سالک وارد ميشود و اين ممکن است الهي و يا شيطاني باشد بي انکه در قلب وي باقي بماند وماندگار شود.همچنين به وارد غيبي که بدون سايقه تفکر وتامل پيدا شود نيز گفته ميشود.
خانه دل : قلب انسان است اما نه اين قلب واقع در سينه .
خرابات: شرابخانه.در اصطلاح عبارت از خراب شدن صفات بشريت و فاني شدن وجود جسماني است.
خراباتي: فاني مطلق است که وجود اضافي او در وجود مطلق خدا و ذات حق فنا شده باشد.
خرقه : علامت سر سپردن صوفي است به شيخ طريقت و در حقيقت نشانه تسليم بود به خداي تعالي.
خشوع: به پا خواستن دل در پيشگاه حق براي فرمانبري توام با خاکساري. درهم شکستن بت غرور .
خضر: پير مکمل کامل را گويند. کنايه از بسط نيز هست.
خلوت: صوفي محلي را خالي از غير اختيار کند. محادثه سر است با حق به نحويکه ديگري در آن مجال و فرصتي نيابد.
خم: اشاره دارد به واحديت ومقام جمع را نيز گويند.
خمار: به شد حرف م . اشاره است به خداي تعالي و همچنين سالک صاحب شهود.
خمار: به ضم حرف خ . بازگشت سالک از مستي وحدت به کثرت را گويند. عاشق سرگردان.
خمر: غلبه عشق بر دل صوفي است که رسوايي به بار آورد
خوف : شرم از گناه گذشته و رسيدن مکروهي در آينده. اشاره دارد به مطالعه مستمر ومدام دل.
درد: حالتي را گويند که از محبوب صادر شود و محب ودوستدار طاقت آنرا ندارد.
دست افشاندن: اشاره دارد به دست ازدنيا وآخرت برداشتن در راه معشوق.
دست زدن- کف زدن: محافظت ومراقبه وقت را گويند.
دف: طلب معشوق براي عاشق را گويند. طلبي که مقرون به شوق باشد.
دم: نفخه الهي است که تعبير به نفس الرحمن ميشود.
ذکر: در اصطلاح صوفيه ياد حق است خواه به زبان و خواه به دل
رباب: نداي ارجعي که از محبوب به گوش محب وسالک مي رسد.
رجا: آرامش دل به نيکي وصدق وراستي وعده. چشم داشتن به خير حق که صاحب خير است.
رضا: شادي دل است به تلخي قضا خارج شدن سالک از رضايت نفس است و وارد شدن به رضاي حق.
رطل: پياله شراب وجام مي عشق الهي
رقص: شادي وفرح روح.
رنج: وجود امري را گويند که بر خلاف ارادت دل باشد.
رياضت: ترک لذات نفس است و تهذيب اخلاق نفساني وتبديل صفات زشت ونکوهيده به حالات پسنديده.
زلف : کنايه از ظلمت وکفر است.
ساغر: اشاره به دل صوفي است که مي وصال ومحبت در آن ريخته ميشود.
ساقي: اشاره دارد به محبوب مطلق و پير طريقت. رساننده فيض که شراب عشق را به عاشقان خود ميدهد.
سالک: سير کننده بسوي خدا و متوسط بين مبدا ومنتهي مادام که در سير است.
سبو: اشاره دارد به تعينات ويژه من وماي اعتباري انسان. کنايت از جام مي وحدت که از منبع فيض مطلق به هرکسي سهمي داده شده است.
سر: به شد حرف ر.لطيفه ايست که در قلب به وديعه نهاده شده مانند روح و آن محل مشاهده است.
سکر: غيبتي که به دنبال واردي قوي حاصل گردد و موجب شادي وطرب صوفي شود. مستي روح از طراوت مشاهده.ترک قيود ظاهري وباطني وتوجه صرف به حق.
سلوک: طي مدارج خاص را گويند که سالک همواره بايد طي کرده تا به مقام وصل وفنا برسد.
سماع: حالي است که بر اثر آوازي خوش يا نغمه دلکش صوفي را از دست بدهد و از خود بيخود کند.
شراب: افراط محبت يا کمال معشوق را گويند.
شرک: توجه به غير خداست.
شهود: رويت و ديدن حق است با ديده ي حق.
صحو: به هوش آمده سالک از حال سکر.
صنم: يار ودلدار و محبوب است. گاهي اوقات نفس هم با اين تعبير خوانند.
طرب: انس با حق تعالي است . سرور و شادي محض دل در آن.
طريقت: مجموعه آدابي واعمال قلبي و قالبي که صوفيان زير نظر پير طريقت براي نيل به حقيقت انجام دهند.
عزلت: بيرون آمدن از اختلاط با خلايق و قطع علايق است .
عود: اشاره دارد به عشق تمام وکمال و شوق وشيفتگي.
عيش: دوام حضور است وفراغت آن به تمام وکمال معني.
غفلت: پيروي از نفس است در آنچه مي طلبدو همچنين دوري سالک است از ذکر.
فقر: عدم تملک ومالکيت صوفي است تا چيزي را به خود اضافه کند آنچنان که از خود فاني شود وبه خدا رسد.
فنا: فاني شدن سالک در صفات الهي ست از جميع صفات خود در صفات حضرت حق. آنست که شخص به خود آگاه نباشد و يا به هر چيزي از لوازم خود.
قدح: وقت را گويند. اشاره دارد به وقت وهنگام تجلي. موطن تجليات آثاري وقابل مشاهده هست.
قناعت: آرام بودن در نداری و بخشش به وقت دارايي.
کشف: رفع حجاب است. خواه وجودي باشد يا شهودي.
کفر : تاريکي عالم تفرقه را گويند.
گدا : کسي که فقير تجليات الهي است.
گيسو : طريق طلب را مي گويند.
محاسبه:مراقبت صوفي از کردار وگفتار بطور پيوسته.
مريد: کسي که از اراده خود مجرد شده واز غير خدا بريده و دائما در طلب کمال باشد.
مست: اهل جذبه وسکر را گويند.
مطرب: آگاه کننده.
مغني : رساننده فيض.
مقام: محل اقامت صوفي است به تصرف خود او.مرتبت ومنزلتي که صوفي بواسطه رعايت آداب خاصي به آن ميرسد.
مکاشفه: حضوري است که وصف آن ممکن نمي باشد در جريان کشف وشهود.
مي: ذوقي که بر اثر ياد حق در دل صوف پيدا شود واو را سر مست گرداند. همچنين به معناي نشاه ذکر و جوشش عشق نيز هست.
مي لعل: پيام معشوق است و ذوق محبت.
ميکده: باطن پيران کامل وقرارگاه مرشدان را گويند و اشاره دارد به ذات حق.
مينا: به معناي دل عارف است وواسطه عاشق ومعشوق.
ناي: پيغام محبوب است.
نفس: به فتح حروف ن - ف . آسايش دادن دل به لطايف غيوب وپنهاني. دوام حال مشاهده وآسايش جستن از دل است.
وجد: وارديست غيبي که از حق بر دل صوف پديد مي آيدو ظاهر وباطن او رابا بروز حالي مانند شادي وغم تغيير دهد.
ورد: دعاي صوفي براي تقرب به حق وجلب توجه ونيل به آرزوي خود.
وقت: مشغول شدن صوفي است به ورد وذکر و فارغ شدن از ياد گذشته و آينده.
هشياري: بيرون شدن عاشق است از حال مستي غلبه عشق.
هيبت: اثر مشاهده جلال و عظمت خداوند است در دل عارف
مقدمه:
در هريک از مشرب هاي فکري چه خاص ، چه عام، واژه ها مبين مقصود و منظور گوينده آن مسلک و مرام دريافت شود.
اولين گام در درک معاني و مفاهيم واژه هاي هر مسلک و مکتب ، آشنايي و فهم کلمات و عبارات مورد استعمال در ادبيات شفاهي و بويژه مکتوب آنان است.
اينکه روي ادبيات مکتوب و مستند تاکيد گرديد به جهت آنست که گاه در گفتارهاي شفاهي گوينده در صدد تمثيل مقاصد و اغراض خود است که ميتوان به قول هاي متداول و معمول در عبارات روزانه تعبير کرد اما در بخش کتابت و نوشتاري اين قضيه شکل خاصي به خودش مي گيرد و آن گفتار بر اساس سبک و سياق خاصي است که اگر مخاطب ياشنونده کمترين آگاهي از آنچه قصد متکلم تفهيم آن را دارد نداشته باشد نه تنها چيزي عايدش نخواهد شد بلکه چه بسا در قلب و درگگوني آنچه گفته شده يا شنيده نيز صاحب اثر باشد بخصوص در نقل روايات.
ادبيات عرفان و تصوف نيز چنين است. اشتراکات لفظي آن با بخش فلسفه در تشريح پايه هاي اعتقادي و استفاده از گفتار منظوم و مسجع در زيبا بخشي کلام نمونه هاي اين سبک ازگفتار است.
کلام صوفيه مبتني بر خلاصه گويي و کلي گويي و در رمز و راز سخن گفتن است اما شوريدگي کلام آنان در اشعار و يا اقوال موزون اينان همواره متمايز از آنچه بوده که در قالب نيت هاي مجازي به تقرير در آمده.
حديث مي و مطرب و مستي و گل و بلبل و زلف و گيسو و يار و شب و وصال و هجر ... تا خم ابرو و قبله دل و خال لب همه و همه توصيفي زيبا و دل انگيز از مشاهدات روحاني صوفيان و عارفان و اهل دل دارد که سعي کرده اند اين واژه ها را بصورت کنايه و استعاره و گاه تشبيه به کار برده تا ضمن اداي حق مطلب به حفظ جنبه اسرار گونه اين باورها نيز خدمتي کرده باشند.
ضمن اينکه اشاره به اين نکته هم بشود فرهنگ ايران فرهنگ شادي و عشق و مستي بوده و ايرانيان در دوره هاي تاريخي تا قبل از اسلام بواسطه آنکه کمتر درگير تهاجمات خارجي و قتل و غارت مهاجمان بودند از شور و شادي و شعف خاصي برخوردار بودند و کشور گل و بلبل مصداق اين خصيصه بوده اما بعد از پذيرش اسلام و تنگ نظري هايي که خلفاي اسلامي بنام اسلام و شرع بر ايرانيان فهيم و صاحب فرهنگ روا داشتند و ناملايمات تاريخي که بر روح و روان ايرانيان اثري عميق گذاشت کم کم اين فرهنگ شادي فروکش کرد اما هيچگاه از بين نرفت و بسياري از شعرا و ادباي ايران ضمن حفظ اين فرهنگ در خلوت و بيان آن در اشعار خود سعي در به جريان انداختن دوباره اين شور و مستي در شريانهاي اجتماعي داشتند که موفق هم بودند و مورد استقبال عموم قرار گرفت.
آنچه در اين بخش بعنوان اصطلاحات تقديم مخاطبان ميشود گزيده اي از انبوه کلمات و عبارات است که در متون عارفانه و صوفيانه با آن مواجه ميشويم و بر اساس آنکه سطح هدفمندي سايت عمومي تعريف شده است آن بخش از کلمات انتخاب شده اند که ضمن کاربرد بيشتر آنها در اين دسته از متون ، مبناي فهم ساير عبارات عارفان و صوفيان و اشعار آنان مي باشد و مدخلي است در ورود به حريم اهل دل.
منابع مورد استفاده بخش اصطلاحات:
1-فرهنگ اصطلاحات دکتر جوادنوربخش ( دوره 8 جلدي)
2-فرهنگ اصطلاحات عرفاني دکتر سجادي
آب حيات : چشمه ايست در ظلمات که هر کس از آن بنوشد زندگي جاويد پيدا ميکند.کنايه از چشمه عشق ومحبت است.
آب حيوان : تابش انوار وتجليات الهي را گويند.
آغوش : دريافت رموز واسرار الهي را گويند.
آن : حد فاصل ميان گذشته و آينده.
آينه : قلب انسان کامل است.
ابد : امتدادزمان در طرف آينده است و در نزد اهل تصوف ابد وازل از صفات و ويژگيهاي حق تعالي است. فرق ابد و ازل در آنست که ازل را آغاز ي نيست و ابد را پايان.
ابر : نزد صوفيان ابر حجابي است که سبب وصول شهود باشد بواسطه کوشش واجتهاد.
اجابت : عهد وپيمان بنده است با حق.
اشاره : خبر دادن از مراد است بدون عبارات والفاظ.
امتحان: بلايي از جانب حق تعالي بر دل سالک تا غير حق را از دل او پاک کند.
انس: اثر مشاهده جمال الهي است در دل سالک. انس اعتماد به خدا و آرامش به او واستعانت از اوست.
باده: عشق صوفيان مبتدي را گويند. عشقي که ضعيف است و اين براي عوام نيز در ابتداي سلوک موجود است.
باده صافي: عشق بي آلايش است. عشقي خالي از هر عيب ونقص. فارغ از لذت وصل يا درد دوري وحرمان
باد صبا : عبارتست از نفخات رحمانيه از جانب مشرق روحانيات. اشاره به نفس ودم رحمت خداوند است.
بار امانت : مراد از امانت تکليف و عهد و پيمان الهي است.
باران : کنايت از فيض حق تعالي است و رحمت اوست که از عالم غيب بر جهان امکان صادر ميشود و ممکنات بر حسب مراتب وميزان استعداد خود از آن بهره مند ميشوند. غلبه عنايات الهي نيز ميباشد.
باغ : جهان خرم روحاني است.
بال : نزد صوفيه روشنايي قلب و نراني شدن آن بواسطه علوم ومعارف الهي است.
بت: مقصود ومطلوب را گويند.
بتخانه: دل عارف کامل است و نيز اشاره دارد به عالم جبروت.
بتکده: باطن عارف کامل که در آن ذوق وشوق معارف الهيه بسيار باشد.
بحر : مقام ذات و صفات بي نهايت حق است که تمامي موجودات به مثال امواج اين درياي نامتناهي هستند.
بقاء: نسبت فرد است به حق. بقا نام است براي آنچه باقي وپايدارماند بعداز فناشواهد وسقوط آن.
بلاء : امتحان حضرت دوست است که هرچقدر اين بلا زياد شود گوياي قربت ونزديکي او به حق است.
بوسه : فيض وجذبه باطن است.
پرده : حجاب ميان عبد ومعبود است. به مانع ميان عاشق ومعشوق هم اشاره دارد.
پياله: تعين هاي هستي ميباشد که همه آنها آينه حق هستند. کنايت از محبوب نيز ميباشد. صفاي ظاهر وباطن که هرچه در او باشد عيان ميگردد.
پير : دوستي حق را گويند وقتي که طلب وخواستن به تمام وکمال باشد از آن جهت که استحقاق اين دوستي را دارد. به معناي مرشد ومراد نيز هست.
پيرخرابات: منظور محبوب است که جز خداي نيست.کاملان و راهنمايان طريقت.
پيرمغان: پير طريقت و مرشد کامل.
پيرميکده: پير طريقت است که بدان پير ميخانه نيز گويند.
پيمانه : تعبير ديگريست در بيان دل سالک وصوفي.
تواجد: طلب وجد نمودن است. اظهار حالت وجد وشادي روحاني است بي آنکه وجدي باشد بدانگون که فرد در مثال افراد واجد باشد براي کسب فيض.
تجلي : نور مکاشفه است که از حضرت حق بر دل عارف ظاهر ميگردد و دل را ميسوزاند و سالک را مدهوش ميگرداند.
تسليم: رها کردن تدبير به اختيار خويش است و استقبال از قضا الهي به رضايت.
توفيق : جريان امور است بر وفق مراد و ميل حق و حقيقت و فراهم آمدن اسباب کار است. توفيق موهبت الهي است که نصيب هر کس شود وي را به آنچه ميخواهد ميرساند.
توکل: متکي شدن به حق و از خود و خلق نظر برداشتن است .دلبستگي و اعتماد کامل است به پروردگار
جام: اشاره دارد به دل صوفي. عالم هستي را نيز به جام تعبير ميکنند چون فيض حيات را از صاحب حيات دريافت کرده است.
جان : روح انساني است . کنايت از نفس رحماني وتجليات حق است.
جان افزا : بقا و ماندگاري سالک است به اين صفت و فنا در وي راه ندارد.
جبروت : حدفاصل ميان جهان ملک وملکوت را گويند.
جذبه: نزديک شدن انسان است به تقريب عنايت الهي. سالک به حضرت حق به مقتضاي عنايات حق نزديک ميشود بدون رنجش وسعي خودش.
جرس: خطابيست از سر قهر.
جرعه: تجلي وجودي را گويند. اسرار مقامات وجميع حالات که در سير وسلوک از سالک پوشيده است.
جلال: ظاهر کردن بزرگي وبي نيازي معشوق است از جهت ابراز بي نيازي از عاشق ونفي غرور وي و بيان استغنا وتوانگري معشوق.
جلوه:انوار الهي را گويند که بر دل سالک تابيده ميشودو او را واله وشيدا ميکند.
جمال: ظاهر کمالات معشوق است تا رغبت و طلب عاشق را زياد کند.
جور : منع کردن و باز داشتن سالک را از سير و سلوک ميگويند.
جهالت : در نزد عرفا کنايه از مرگ دل است که حقايق را درک نميکند.
چراغ دل: دل روشن به نور معرفت را مي گويند.
چشم : در اصطلاح صوفيه جمال را گويند وهمچنين به ديده الهي نيز تعبير ميشود.
چشم جادو: جذبات الهي است.
چشم خمار : کنايه از پنهان کردن تقصيرات وکاستي هاي سالک است بر روي سالک از جانب حضرت دوست.
چشم مست : سر الهي وجذبات حق است.
چله : مدت خلوتي است که صوفي به فرمان پير ومراد و شيخ خود به سر ميبرد که غالبا چهل روز است اما منحصر به ايام اربعين نيست.
چنگ: دست يافتن به کمال شوق وذوق است.
چهره :عبارتست از تجليات حق بر سالک در حال غيبت .
حال: واردي است که بر دل سالک بي اختيار وبدون کسب به سبب طاعات واذکار و اورادفرود مي آيد.
حجاب: آنچه بين صوفي وحقيقت است.مانع ميان عاشق ومعشوق. حجاب گاهي معارف ذهني است و گاه کشف وشهود وگاهي هستي خود صوفي .
حرم : مقام بيرنگي و بيخودي است.
حريف: هم شان و هم مقام وهم پياله. به معناي معاشران نيز آمده است.
حضور : در اصطلاح عرفا غيبت از خلق است. به مقام وحدت نيز گفته ميشود.
حق: به معني سزاوار و درست و واجب کري است . نامي است از اسماءالهي و نزد اهل تصوف ذات خداوند است. به معناي ثابت نيز آمده و همچنين مطابقت با واقعيت وحقيقت نيز هست.
حقيقت: امريکه بطور قطع ويقين ثابت شده باشد. از نظر صوفيه غير خدا حق تعالي هيچ چيز وهيچ کس به يقين ثابت نيست پس حقيقت جز خدا نيست.
حلقه: نشستن صوفيان در مجلس براي ذکر و سماع.
حلول : فرود آمدن چيزي در غير خود.
حيرت: سرگرداني است و در اصطلاح اهل دل امريست که بر فلب عارف وارد ميشود هنگامي که در حالت تامل وتفکر هستند ومانع بر ادامه آن ميگردد.
خال : نقطه وحدت حقيقي است. در اصطاح صوفيه اشاره به مبداء ومنتهاي کثرت ميباشد. به معناي ظلمت معصيت نيز آمده که به علت کم بودن طاعت انسان که مانع وحاجب ميان او وانوار الهي است.
خاطر : عبارتست ازخطابي که به قلب سالک وارد ميشود و اين ممکن است الهي و يا شيطاني باشد بي انکه در قلب وي باقي بماند وماندگار شود.همچنين به وارد غيبي که بدون سايقه تفکر وتامل پيدا شود نيز گفته ميشود.
خانه دل : قلب انسان است اما نه اين قلب واقع در سينه .
خرابات: شرابخانه.در اصطلاح عبارت از خراب شدن صفات بشريت و فاني شدن وجود جسماني است.
خراباتي: فاني مطلق است که وجود اضافي او در وجود مطلق خدا و ذات حق فنا شده باشد.
خرقه : علامت سر سپردن صوفي است به شيخ طريقت و در حقيقت نشانه تسليم بود به خداي تعالي.
خشوع: به پا خواستن دل در پيشگاه حق براي فرمانبري توام با خاکساري. درهم شکستن بت غرور .
خضر: پير مکمل کامل را گويند. کنايه از بسط نيز هست.
خلوت: صوفي محلي را خالي از غير اختيار کند. محادثه سر است با حق به نحويکه ديگري در آن مجال و فرصتي نيابد.
خم: اشاره دارد به واحديت ومقام جمع را نيز گويند.
خمار: به شد حرف م . اشاره است به خداي تعالي و همچنين سالک صاحب شهود.
خمار: به ضم حرف خ . بازگشت سالک از مستي وحدت به کثرت را گويند. عاشق سرگردان.
خمر: غلبه عشق بر دل صوفي است که رسوايي به بار آورد
خوف : شرم از گناه گذشته و رسيدن مکروهي در آينده. اشاره دارد به مطالعه مستمر ومدام دل.
درد: حالتي را گويند که از محبوب صادر شود و محب ودوستدار طاقت آنرا ندارد.
دست افشاندن: اشاره دارد به دست ازدنيا وآخرت برداشتن در راه معشوق.
دست زدن- کف زدن: محافظت ومراقبه وقت را گويند.
دف: طلب معشوق براي عاشق را گويند. طلبي که مقرون به شوق باشد.
دم: نفخه الهي است که تعبير به نفس الرحمن ميشود.
ذکر: در اصطلاح صوفيه ياد حق است خواه به زبان و خواه به دل
رباب: نداي ارجعي که از محبوب به گوش محب وسالک مي رسد.
رجا: آرامش دل به نيکي وصدق وراستي وعده. چشم داشتن به خير حق که صاحب خير است.
رضا: شادي دل است به تلخي قضا خارج شدن سالک از رضايت نفس است و وارد شدن به رضاي حق.
رطل: پياله شراب وجام مي عشق الهي
رقص: شادي وفرح روح.
رنج: وجود امري را گويند که بر خلاف ارادت دل باشد.
رياضت: ترک لذات نفس است و تهذيب اخلاق نفساني وتبديل صفات زشت ونکوهيده به حالات پسنديده.
زلف : کنايه از ظلمت وکفر است.
ساغر: اشاره به دل صوفي است که مي وصال ومحبت در آن ريخته ميشود.
ساقي: اشاره دارد به محبوب مطلق و پير طريقت. رساننده فيض که شراب عشق را به عاشقان خود ميدهد.
سالک: سير کننده بسوي خدا و متوسط بين مبدا ومنتهي مادام که در سير است.
سبو: اشاره دارد به تعينات ويژه من وماي اعتباري انسان. کنايت از جام مي وحدت که از منبع فيض مطلق به هرکسي سهمي داده شده است.
سر: به شد حرف ر.لطيفه ايست که در قلب به وديعه نهاده شده مانند روح و آن محل مشاهده است.
سکر: غيبتي که به دنبال واردي قوي حاصل گردد و موجب شادي وطرب صوفي شود. مستي روح از طراوت مشاهده.ترک قيود ظاهري وباطني وتوجه صرف به حق.
سلوک: طي مدارج خاص را گويند که سالک همواره بايد طي کرده تا به مقام وصل وفنا برسد.
سماع: حالي است که بر اثر آوازي خوش يا نغمه دلکش صوفي را از دست بدهد و از خود بيخود کند.
شراب: افراط محبت يا کمال معشوق را گويند.
شرک: توجه به غير خداست.
شهود: رويت و ديدن حق است با ديده ي حق.
صحو: به هوش آمده سالک از حال سکر.
صنم: يار ودلدار و محبوب است. گاهي اوقات نفس هم با اين تعبير خوانند.
طرب: انس با حق تعالي است . سرور و شادي محض دل در آن.
طريقت: مجموعه آدابي واعمال قلبي و قالبي که صوفيان زير نظر پير طريقت براي نيل به حقيقت انجام دهند.
عزلت: بيرون آمدن از اختلاط با خلايق و قطع علايق است .
عود: اشاره دارد به عشق تمام وکمال و شوق وشيفتگي.
عيش: دوام حضور است وفراغت آن به تمام وکمال معني.
غفلت: پيروي از نفس است در آنچه مي طلبدو همچنين دوري سالک است از ذکر.
فقر: عدم تملک ومالکيت صوفي است تا چيزي را به خود اضافه کند آنچنان که از خود فاني شود وبه خدا رسد.
فنا: فاني شدن سالک در صفات الهي ست از جميع صفات خود در صفات حضرت حق. آنست که شخص به خود آگاه نباشد و يا به هر چيزي از لوازم خود.
قدح: وقت را گويند. اشاره دارد به وقت وهنگام تجلي. موطن تجليات آثاري وقابل مشاهده هست.
قناعت: آرام بودن در نداری و بخشش به وقت دارايي.
کشف: رفع حجاب است. خواه وجودي باشد يا شهودي.
کفر : تاريکي عالم تفرقه را گويند.
گدا : کسي که فقير تجليات الهي است.
گيسو : طريق طلب را مي گويند.
محاسبه:مراقبت صوفي از کردار وگفتار بطور پيوسته.
مريد: کسي که از اراده خود مجرد شده واز غير خدا بريده و دائما در طلب کمال باشد.
مست: اهل جذبه وسکر را گويند.
مطرب: آگاه کننده.
مغني : رساننده فيض.
مقام: محل اقامت صوفي است به تصرف خود او.مرتبت ومنزلتي که صوفي بواسطه رعايت آداب خاصي به آن ميرسد.
مکاشفه: حضوري است که وصف آن ممکن نمي باشد در جريان کشف وشهود.
مي: ذوقي که بر اثر ياد حق در دل صوف پيدا شود واو را سر مست گرداند. همچنين به معناي نشاه ذکر و جوشش عشق نيز هست.
مي لعل: پيام معشوق است و ذوق محبت.
ميکده: باطن پيران کامل وقرارگاه مرشدان را گويند و اشاره دارد به ذات حق.
مينا: به معناي دل عارف است وواسطه عاشق ومعشوق.
ناي: پيغام محبوب است.
نفس: به فتح حروف ن - ف . آسايش دادن دل به لطايف غيوب وپنهاني. دوام حال مشاهده وآسايش جستن از دل است.
وجد: وارديست غيبي که از حق بر دل صوف پديد مي آيدو ظاهر وباطن او رابا بروز حالي مانند شادي وغم تغيير دهد.
ورد: دعاي صوفي براي تقرب به حق وجلب توجه ونيل به آرزوي خود.
وقت: مشغول شدن صوفي است به ورد وذکر و فارغ شدن از ياد گذشته و آينده.
هشياري: بيرون شدن عاشق است از حال مستي غلبه عشق.
هيبت: اثر مشاهده جلال و عظمت خداوند است در دل عارف
مـعـرفـت نیست دریـن قوم خدایا سببی تـا برم گوهر خود را به خریدار دگر
(242)گـر بـود عـمـر بـه میخانه رسم بار دگر
1 گـر بـود عـمـر بـه میخانه رسم بار دگر بجز از خدمت رندان نکنم کار دیگر
2 خـرم آنـروز کـه بـا دیده گریان بروم تـا زنـم آب در میکده یک بار دگر
3 مـعـرفـت نیست دریـن قوم خدایا سببی تـا برم گوهر خود را به خریدار دگر
4 یار اگر رفت و حق صحبـت دیرین نشناخت حـاش لله کـه روم من ز پی یار دگر
5 گـر مـسـاعد شودم دایـره چرخ کبود هـم به دست آورمش باز به پرگار دگر
6 عـافـیت مـی طـلبد خاطرم ار بگذارند غـمـزه شوخش و آن طره طرار دگر
7 راز سر بسته ما بین که به دوستان گفتند هر زمان با دف و نی بر سر بازار دگر
8 هـر دم از درد بنالم که فلک هـر ساعت کـنـدم قـصد دل ریش به آزار دگر
9 باز گـویم نه در ین واقعه حافـظ تنها ست غـرقـه گشتند درین بادیه بسیار دگر
536474
معانی لغات غزل (242)
رِندان:جمع رند، منکر که انکار او از زیرکی باشد نه از جهل و حماقت و آنکه کار خود، فراست کند و آنکه ظاهر خود را در ملامت نماید و در باطن آراسته باشد و کسی که بر هیچ قید مقید نباشد بجز الله و از شیخی و مریدی بیزار باشد. (كشّاف )
تا زنم آب در میکده: تا در میکده را آب پاشی و شست وشو و تمیز کنم.
معرفت:شناسایی، و در اصطلاح صوفیه:1) ادراک مطلق است اعم از تصور و تصدیق که تصور تنها را معرفت نامند و تصدیق را كه علم . 2) ادارك بسیط است اعمّ از تصوّر و تصدیق و بنابراین تعریف، ادراک کلّی را علم گویند. معرفت یا شهودی است که همان صدیقان است یا کشفی که در آن تمامت شکوک و ابهامات از پیش سالک حق بر خیزد. ( فرهنگ عرفانی دکتر سجادی) . ومنظور شاعر از به کار بردن این کلمه در این بیت و غزل همان شناسایی و قدر شناسی و قائل شدن ارزش برای خاصان و عارفان است که شاعر در غربت، اهالی یزد را فاقد آن می داند .
حاش لله(شبه جمله) پناه بر خدا، دور باد از من ، حاشا که.
دایره چرخ کبود: گردش این آسمان نیلوفری.
پرگار: مکر وحیله ، تدبیر و افسون( در اینجا این معنا را افاده می کند).
عافیت: . سلامت ، صحت.
خاطر: دل ، قلب.
غمزه شوخ: کرشمه گستاخ ، ناز و ادای دلربا.
طره طرار: زلف راهزن.
دگر: دیگربار، بار دیگر.
دستان: ترانه ،نغمه ، آواز ، سرود.
دف: دایره ، اَرَبانه.
قصد: آهنگ
ریش: زخم ، مجروح .
باز گویم: دوباره به خود می گویم.
واقعه: حادثه ، رویداد.
غرقه گشتند:غرق شدند.
غرقه گشتند در این بادیه: در این صحرای بی آب و علف زیر شن دفن شدند.
(1) اگر عمری باقی باشد بار دیگر خود را به میخانه ( شیراز ) می رسانم و غیر از خدمت به آزادگان زیرک کار دیگری نخواهم کرد. (2) خوشا آنروزی که با دیده گریان ( از یزد ) بروم تا یکبار دیگر با اشک چشم خود درِ میکده را آب پاشی کنم. (3) در این گروه مردم ( یزد) دانش وشناختی نیست . برای خاطرخدا اسبابی فراهم کنید تا گوهر هنر خود را نزد خریدار دیگری ببرم . (4) اگر محبوب رفت و حق دوستی گذشته را مراعات نکرد از من دور باد که به دنبال محبوب دیگری بروم.
(5) اگر گردش این آسمان نیلوفری با من همراهی کند باز هم با نقشه وتدبیر دیگری اورا به دست خواهم آورد!
(6) دلم خواستار ایمنی و آسودگی است اگر ناز و غمزه گستاخانه و زلف راهزن دلربایش بگذراند.
(7) راز نهان و پوشیده ما را ببین که هر چند یکبار بر سر بازاری با ساز و آواز بر ملا کردند.
(8) پیوسته اوقات از درد می نالم زیرا این چرخ هر ساعت به یك نحوی در صدد آزردن دل مجروح من است.... (9) دوباره به خود می گویم که حافظ در این واقعه سخت، تنها نیست و در این صحرای بی آب و علف ( یزد/ و جامع تر از آن زندان زندگی) چه بسیار کسان دیگر که زیر شنهای روان مدفون اند.
شرح ابیات غزل (242)
وزن غزل: فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
بحر غزل : رمل مثمن مخبون محذوف
*
سعدی : ( با قافیه دیگر )
هر شب اندیشه کنم و رای دگر که من از دست تو فردا بروم جای دگر
عبید زاکانی( با قافیه دیگر ):
می پزد باز سرم بیهده سودای دگر (( که من ازدست تو فردا بروم جای دگر))
*
این غزل در فرجه تبعید 2 ساله ای که حافظ در زندان اسکندر یعنی یزد به سر می برده و در اواخر این ایام سروده شده است و ما به منظور احتراز از اطاله کلام در مبحث ( چرا حافظ به یزد تبعید شد) از آن سخنی به میان نیاوردیم .
خرم آن روز کزین منزل ویران بروم راحت جان طلبم از پی جانان بروم
ویا در غزل:
نـماز شام غریبان چهوگریه آغازم بـه مویه های غریبانه قصه پردازم
که هر دو غزل را در ایام سختی و تبعید سروده و به ترتیب می فرماید .
نذر کردم گر از این غم به در آیم روزی تا در میکده شادان وغزلخوان بروم
و:
خدای را مددی ای رفیق ره تا من به کوی میکده دیگر علم برافرازم
و اینکه در بیت دوم این غزل می فرماید خوشا به حال روزی که از این شهر با چشم گریان بروم تا در میکده را با اشک چشم آب پاشی کنم. به این دلیل است که حافظ در بدو ورود به یزد وارد خانقاه شیخ تقی الدین دادا شد و چشمش به کوچه هایی افتاد که تمامی آب وجاروشده وتمیز بود واین برای او تازگی داشت و در غزل :
در سرای مغان رفته بود و آب زده نشسته پیر و صلایی به شیخ و شاب زده
این رویداد را بازگو می کند و این آب و جارو کردن کوچه ها از رسوم زرتشتیان و از قدیم الایام تا به امروز باقی است و هر کدبانوی خانه قبل از آفتاب ، فرجه جلوی منزل خود را آب و جارو می کند. و اما اینکه در بیت سوم می فرماید:معرفت نیست در این قوم ... کاملاً ذیحق بوده و این سخن منصفانه است. مردم دیاریزد به سبب بی رحمی طبیعت یعنی کم آبی و طوفانهای شن و هوای نامناسب مجبورند تمام ساعات روز و ماه سال به کار پرداخته و با طبیعت مبارزه کنند و وقت و مجالی برای رفتن به سبزه وصحرایی که ندارند، ندارند و به گفته حافظ ، این (قوم)، کسی را که حرفه اش صرفاً شاعری باشد به نام آدم بیکاره شناخته و برای او چندان اعتباری قائل نیستند و این ناتوان [نویسنده شرح] که عمری را با همشهریان به سر برده، تا سالیان درازی طبع موزون خود را از آنها پنهان نگاه می داشت و گرنه با این اظهار نظر مواجه می شد که كسی که سرو دلش به دنبال شعر وشاعری است نمی تواند یک متخصص آزمایشگاهی و فنی خوبی باشد و بحمدالله ! در این دوره اخیر ، که در اثر تدابیر حکومت! آن پشتکار و فداکاریهای سابق ! از میان رفته ومردم متدرجاً کم کار می شوند! به شعر وادب اظهار تمایل نسبی پیدا کرده اند!
منظور شاعر در بیت چهارم از کلمه یار، همان شاه شجاع است که در بیت پنجم ، شاعر، باطن رند خود را می نمایاند و می گوید : اگر اوضاع مناسب شود دوباره او را با نیرنگ و حیله وتدبیر دیگری با خود موافق خواهم کرد و این طبع رندانه و هوش وفراست شاعر را می رساند.
شاعر در پایان غزل می گوید پیوسته اوقات از بخت بد خود نالانم اما باز با خود می گویم هزاران نفر در این بیابان بی آب و علف یزد [منظور کلی تر و بزرگ تر از این حرف هاست)، زیر شنها روان مدفون شدند منهم یکی از آنها!
۱۳۹۳ آذر ۱, شنبه
ترس های بجا و نابجا از اطلاعات و اطلاع رسانی... وصل خورشید به شب پره اعمی نرسد... تا پیر علم و تفکر و اخلاق و مدارا نگردی تو کجا و مهر پیمائی
تعامل فن آوری اطلاعات [گرد آوری، پردازش، مدیریت و رسانش علم و اطلاعات] با توسعه انسان محور
نام نشریه: فصلنامه كتابداری و اطلاع رسانی (این نشریه در www.isc.gov.ir نمایه می شود)
شماره نشریه: 34 _ شماره دوم، جلد 9
پدیدآور: محمد امین ناصح ،غلامحسین جهانگیر
مترجم:
چكیده
توسعه، فرایندی است عجین با طیف وسیعی از
مطالعات، برنامه ریزیها ، گزارشها، تصمیم سازیها، ابتكارها و ... اما به راستی چرا
«اطلاعات» بویژه در فرایند « توسعه پایدار» چنین پر اهمیت ظاهر شده است؟ تغییر رویكرد
از فناوری مولد به فناوری اطلاعات[اطلاع رسانی]، آغاز گر مرحله‌ای جدید از حیات اجتماعی
بشر شده است، به نحوی كه كاربرد فراگیر فناوریهای اطلاعاتی [گرد آوری اطلاعات و
اطلاع رسانی] و ارتباطی، موجبات تحقق شكل جدیدی از جوامع، موسوم به «جامعه اطلاعاتی»
را مهیا ساخته است. جامعه‌ای كه در آن، دانایی ارزشی است پایه و به همین دلیل، سرمایه است كه در خدمت نیروی
انسانی قرار می‌گیرد و نه بالعكس. توسعه معرفتی ـ انسانی و رشد توانمندیهای فردی، موتور
محركه این جوامع اطلاعاتی است. در چنین جوامعی، شهروندان از پارادایم [الگو،
سرمشق] زندگی برای بقا، به الگو/مدل زندگی برای رشد سوق داده می‌شوند. از سویی، رشد
قلمرو اطلاع رسانی، ظرفیتهای علمی هر كشور را برای افزودن بر ارزش منابع خود ارتقا
می‌بخشد و با افزایش آگاهی شهروندان، قدر مسلم توانمندی جامعه برای توسعه همه جانبه،
روز افزون خواهد شد. با توجه به ارتباط مستقیم و تنگاتنگی كه میان مفاهیم توسعه و بهره
وری وجود دارد، به روشنی می‌توان اهمیت راهبردی اطلاعات و فناوریهای گرد آوری
مدیریت و رسانش اطلاعات را در مباحث حوزه بهره وری نیز جستجو كرد. با عنایت به محوریت
نقش انسان در مفاهیم توسعه و بهره وری، در فضایی كه زمینه رشد خرد اجتماعی و كیفیت
آموزش به سبب تسهیل ارتباطات و تبادل اطلاعات علمی فراهم گردد، بستر لازم برای نهادینه
شدن فرهنگ بهره وری و توسعه منابع انسانی آسان‌تر مهیا شده، در نتیجه حركت ملی برای
ارتقای بهره وری، سرعت، تداوم و تضمین بیشتری خواهد داشت. از این‌رو، می‌توان به حكم
تجربه نیز انسان و جامعه پیشرفته تر را معادل با انسان و جامعه بهره ورتر دانست.
مقاله حاضر كه در قالب سه بخش تنظیم گردیده، به بازشناسی مفاهیم توسعه و بهره وری
در جامعه اطلاعاتی پرداخته و ضمن تبیین نقش محوری اطلاعات در فرایند توسعه پایدار،
مقوله بهره وری را در پرتو تحولات جامعه اطلاعاتی بررسی می‌كند.
كلیدواژه‌ها: جامعه اطلاعاتی، توسعه انسان
محور، فناوری اطلاعات، نظام ملی اطلاع‌رسانی، بهره وری
مقدمه
«اطلاعات» ـ به منزله گنجینه دستاوردهای
فكری انسانها ـ همچون كلیدی است برای رشد دانش و فناوری، تصمیم گیری و مدیریت، تحقیق
و توسعه، تولید و اشتغال، آموزش و پرورش، برنامه‌ریزی و قانون گزاری ... و سرانجام ساختن
جهانی نو كه در آن حداكثر بهره وری در استفاده از نیروی‌های بالقوه مادی و معنوی لحاظ
شده باشد. بدیهی است، در اختیار داشتن اطلاعات جامع و موثّق علمی، فنی، تجاری و اداری
در زمان مناسب، میتواند ضمن امكان افزایش خلاقیت و فناوری، مانع از اتلاف منابع و
دوباره كاریهای غیر ضروری و ناخواسته و بالاتر از همه، تصمیم گیریهای بی ثمر گشته،
به عنوان بازوی دست مدیران و سیاستگذاران محسوب گردد.
امروز به باور بسیاری از صاحب نظران، جهان
در آستانه یك انقلاب اجتماعی نوین قرار دارد و زمینه این انقلاب را حركت از جامعه كشاورزی
به جانب جامعه صنعتی و در نهایت به سوی جامعه فراصنعتی (جایی كه تطور اقتصادی از تولید
كالا به ارائه خدمات می گراید) مهیا ساخته است. این انقلاب نوین كه «انقلاب اطلاعاتی»
نام گرفته است به اندازه انقلاب صنعتی اهمیت داشته زیرا، به سبب آن، پردازش داده‌ها
و تبادل اطلاعات بر تولید كالا برتری می‌یابد و خود، به ابرصنعتی فراگیر بدل می‌شود.
حتی ممكن است اطلاعات، خود به سلاحی نیرومند تبدیل شده و در محاصره یا تحریم یك كشور،
نقش تعیین كننده داشته باشد. شاید به همین دلیل است كه در عصر اطلاعات، كشورها را
بر پایه كمیت و كیفیت اطلاعاتی كه در اختیار دارند، طبقه بندی می‌كنند.
در عصر حاضر تمام جهان رو به سوی خلق یك
«جامعه جهانی اطلاعاتی» می رود و در این مسیر، هر كشور باید جزئی از پیكره این «جامعه
اطلاعاتی» در حال ظهور باشد. برای مشاركت مؤثر و كارآمد در «جامعه جهانی اطلاعاتی»،
هر كشوری باید به یك «جامعه اطلاعاتی» بدل شود، در غیر این صورت شكل جدیدی از محرومیت
و استعمار چهره زشت خود را خواهد نمایاند.
در مسیر شكل‌گیری جوامع اطلاعاتی، اصلاح
زیرساختهای ارتباطی و اطلاع‌رسانی، ایجاد امكانات لازم برای استخدام فناوریهای نوین
اطلاعاتی در سطوح مختلف (شامل ضبط، ذخیره‌سازی، پردازش، بازیابی، انتقال و دریافت اطلاعات)،
تربیت نیروی انسانی متخصص و از همه مهمتر طراحی و تنظیم سیاست ملی اطلاع‌رسانی، اهمیت
بسزایی دارد. مسلماً این سیاستگذاری جامع كه در حقیقت انعكاس نیازهای اطلاعاتی (درون‌سازمانی
و برون‌سازمانی) بخشهای اقتصادی، اجتماعی، علمی و فرهنگی است، رهنمودی برای ایجاد یك
نظام ملی اطلاعات خواهد بود.
ضرورت و جبر تعمیق فرهنگ صنعتی و توسعه
برای ارتقای سطح علوم و فناوری، بسط امكانات تحقیقاتی علمی و فنی را می طلبد و فناوری
اطلاعات، ابزار لازم برای تحقیقات اصیل نظری و كاربردی را فراهم می‌سازد. در حقیقت،
فرآورده‌ها و خدمات اطلاعاتی، پشتیبان پروژه‌ها و اقدامهایی است كه در برنامه‌های سازندگی
و توسعه ملی مورد توجه بوده و در بسیاری از مواقع در پیشگیری از وقوع بحرانها، نقش
اصلی را بر عهده داشته است. برای بسط این موضوع، به نقش اطلاعات در فرایند توسعه و
ارتقای بهره وری نظری خواهیم داشت.
اطلاعات و توسعه
توسعه، فرایندی است عجین با طیف وسیعی از
مطالعات، برنامه‌ریزیها، گزارشها، تصمیم‌سازیها، ابتكارها و ... اما به راستی چرا
« اطلاعات» بویژه در فرایند «توسعه پایدار»[3] چنین پر اهمیت ظاهر شده است.
جهانی شدن[4] واقعیت رو به گسترشی است كه
ابعاد مختلف آن تمامی كشورهای جهان را به گونه‌ای با خود درگیر ساخته است. در این راستا،
تغییر رویكرد از فناوری مولد به فناوری اطلاعات، آغازگر مرحله‌ای جدید از حیات اجتماعی
بشر شده است؛ به نحوی كه كاربرد فراگیر فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی، موجبات تحقق
شكل جدیدی از جوامع، موسوم به «جامعه اطلاعاتی»[5] را مهیا ساخته است. جامعه‌ای كه
در آن، دانایی ارزش پایه بوده و به همین دلیل، این سرمایه است كه در خدمت نیروی انسانی
قرار می‌گیرد و نه بالعكس. توسعه معرفتی ـ انسانی و رشد توانمندیهای فردی، موتور محركه
این جوامع اطلاعاتی است. در چنین جوامعی، شهروندان از پارادایم زندگی برای بقا، به
پارادایم زندگی برای رشد سوق داده می‌شوند.
پژوهش یا تولید دانش[6]، پایه اصلی فناوری
و ركن اساسی پیشرفت و توسعه علمی است. باید اعتراف كرد، تحقیقات بشر در یك قرن گذشته،
شاید به میزان تمام تاریخ، دانش و اطلاعات تولید نموده تا جایی كه به نظر می‌رسد این
انباشتگی، جهان را در آستانه «انفجار اطلاعات» قرار داده است. هر روزه كتابها و مقالات
فراتر از آنكه بتوان آنها را مطالعه نمود، چاپ و منتشر می‌شوند. از سویی، آهنگ رو به
رشد فناوری بر ارائه نتایج روز افزون تحقیقات برای به خدمت گرفتن آنها به شدت پای می‌فشارد.
كشورهای توسعه یافته، اطلاعات را بسان درون‌دادی
ضروری برای توسعه تكنولوژیكی و اقتصادی خود می‌دانند، زیرا معتقدند تحقیقات كاربردی
حال و گذشته، بر نوعی از فناوریهای اطلاعاتی مبتنی بوده است و پژوهشهای نظری نیز به
نحو دیگری از آن بهره‌مند گشته‌اند. همچنین، در تولید دانش كه به سهم خود، ارتقای آگاهی
عمومی و ارضای نیازهای گوناگون مردم را در راهی كارآمد ممكن می‌سازد، اطلاعات اهمیت
بنیادین دارد. پس بی‌تردید می‌توان اطلاعات را در تأمین رفاه ملی سهیم دانست و از این
منظر شاید بتوان آنرا به عنوان تولید رفاهی ناخالص ملی در نظر گرفت.
رد پای مقدمات بروز «انقلاب اطلاعاتی» را
از هم اكنون می‌توان در ظهور ریز رایانه‌ها، دیسكتهای نوری و دیگر رسانه‌های ذخیره
انبوه، شبكه‌های ارتباط جهانی، فناوری فشرده‌سازی، میكروگرافها، پست الكترونیك و… به
وضوح مشاهده كرد. روزی نیست كه بتوان از شنیدن نامهایی چون انفجار اطلاعات، بزرگراههای
اطلاعاتی، اینترنت، فیبر نوری، آموزش مجازی، تجارت الكترونیكی[7] و… اجتناب نمود. این
انقلاب نوین اجتماعی، در حال ایجاد محیط جدیدی است كه سازمانها، زیرساختها، معیارها
و نیز ارزشهای نوینی را بر مبنای رایانه‌های شخصی ( PC
ها) و ابررسانه اینترنت با خود به همراه می‌آورد. آمارها نیز این تحولات
را تأیید می‌كنند. به طور متوسط هر 9 دقیقه حوزه اینترنتی[8] به شبكه‌های جهانی افزوده
و هر ماه بالغ بر 435000 سایت به شبكه جهانی اینترنت اضافه می‌گردد. حجم تولید رایانه‌های
شخصی در هر سال 15 درصد افزایش می‌یابد و تنها در سال 2003 میلادی تعداد 190 میلیون
دستگاه رایانه ساخته شده است. به ازای هر 1000 نفر در آمریكا 1/396 و در سنگاپور
7/189 و در ژاپن 4/146 رایانه شخصی وجود دارد. سرعت رشد و توسعه اینترنت به سایر فناوریها
بی‌سابقه بوده است؛ تا جایی كه در سال 2003 میلادی به میزان بیش از 500 میلیون نفر
در سراسر جهان از اینترنت استفاده می‌كردند (20 درصد از كاربران آسیایی، 26 درصد اروپایی
و 50 درصد آمریكایی) این در حالی است كه فقط هشت سال قبل از آن یعنی در سال 1995، تنها
50 میلیون نفر كاربر اینترنت بوده‌اند. آمار دیگری از شركت « ان یوروپین اینترنت مانیتور»
حاكی از آن است كه در سال 2003 میلادی، 43 درصد كل جمعیت اروپا كاربر اینترنت بوده‌اند
و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال 2006 به بیش از 50 درصد افزایش یابد. حتی در آمریكای
لاتین نیز در سال 2003 میلادی تعداد 5/12 میلیون كاربر اینترنت وجود داشته و پیش‌بینی
می‌شود تا ابتدای سال 2005 این رقم به 19 میلیون افزایش یابد) Kahen, p. 111 ).
اصطلاح انقلاب اطلاعاتی، برگذار از جامعه‌ای
صنعتی به جامعه‌ای دلالت دارد كه در آن صنعت اطلاعات بر دیگر فرآورده‌های صنعتی استیلا
می‌یابد. پیشرفت اقتصادی بیشتر در صنایع دانشی[9] روی می‌دهد تا در بخش تولید[10] و
دولتها نیز در دراز مدت از سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی در راه اقتصاد سیاسی اطلاعات[11]
بیش از سرمایه‌گذاری در راه تولید صنعتی سود خواهند برد.
اگر به روند توزیع و سطوح مشاغل موجود در
سطح ملی، اجزا وسطح درآمد، سرانه ملی درآمد و تولید ناخالص ملی (GNP) و اجزای آن در آمریكا به
عنوان یك جامعه اطلاعاتی نظر بیفكنیم، در می‌یابیم كه از سال 1947 تا 1968 میلادی،
میزان استخدام نیروی انسانی در فعالیتهای اطلاعاتی و خدماتی، افزایش 60 درصدی (در مقابل
افزایش 10 درصدی صنعت) داشته و در دهه1970 تا 1980 بخش اطلاع‌رسانی تنها بخش گسترش
یافته در سطح مشاغل ملی آمریكا بوده است. دركشورهای عضو اتحادیه اروپایی نیز تقریباً
وضعیت مشابهی دیده می‌شود.
در سال 1900 میلادی صنایع اطلاعاتی تنها
8 درصد از تولید ناخالص ملی آمریكا را شامل می‌شد و در سال 1955 صنایع اطلاعاتی یك‌چهارم
از سطح تولید ناخالص ملی آمریكا را به خود اختصاص می‌داد. این روند در سال 1965 به
یك سوم و در سال 1970 به یك‌دوم از تولید ناخالص ملی آمریكا رسید. آمار مربوط به افزایش
شكاف ما بین حقوق پرداخت شده توسط صنایع تولید كننده فناوری اطلاعات و میانگین حقوق
صنعت نیز مؤید این تحولات می‌باشد. میانگین حقوق پرداختی به ITPI
در سال 1998 میلادی حدود53 هزار دلاربوده، در حالی كه حقوق سایر صنایع
حدود 34 هزار دلار بوده است. بیشترین سهم، مربوط به بخش نرم‌افزار می‌باشد. میانگین
سالانه حقوق این گروه 59 هزار دلار بوده، در حالی كه سایر گروه‌ها دارای میانگین
48 هزار دلار بوده‌اند. بر اساس آمار دیگری در سال 1979 تا 1988 میلادی، اشتغال در
بخش رایانه و قطعات الكترونیك و مخابرات در ایالات متحده 44 درصد، 26 درصد و 14 درصد
رشد داشته در حالی كه بخش وسایل موتوری و صنایع فولاد به ترتیب 14 و 51 درصد كاهش داشته‌اند.
چنین روندی در ژاپن نیز مشاهده شده است ( ناصح، 1380، ص 495 ).
در عرصه تجارت نیز با ایجاد اقتصاد جهانی
و پیدایش بازارهای مشترك، نیاز به اطلاعات تكنولوژیك افزایش یافته است، زیرا عامل كیفیت
تولید و توسعه اقتصادی در همین مورد مندرج است. ظهور پدیده تجارت الكترونیك و آمار
رشد فزاینده آن طی سالهای اخیر، دلیلی بر این مدعاست. طبق این آمار، در سال 2003 میلادی،
میزان تجارت الكترونیك به مبلغی حدود 3 میلیارد دلار رسیده است. همچنین به طور میانگین،
درآمد كشورهای خاورمیانه در سال 2003 میلادی از تجارت الكترونیك، 700 میلیون دلار بوده
كه پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال 2004 میلادی به حدود 7 میلیارد دلار رسیده باشد.
براساس همین گزارش، حجم تجارت الكترونیك، تنها در اروپا از مبلغ 7/1 میلیارد دلار در
پایان سال 2000 میلادی، به بیش از 390 میلیارد دلار تا پایان سال 2004 رسیده است (ناصح،
1383، ص 124).
در حال حاضر، بحث ارتباطات و جامعه اطلاعاتی
مانند مقوله محیط زیست، تعیین كننده سیاستهای جوامع در عرصه‌های گوناگون است. فشار
امواج اطلاعاتی و تحولات علمی ـ تكنولوژیكی، طبعاً دولتها را به اهمیت و ضرورت تدوین
سیاستهای جامع اطلاع‌رسانی و استخدام فناوریهای نوین ارتباطی و افزایش سرمایه‌گذاری
در این خصوص متوجه ساخته است و با توسل به ترمیم زیر ساختهای خود و فراهم ساختن امكان
بهره‌گیری از این ابزارها و روشهای نوین، افقهای جدیدی در خصوص تبادل اطلاعات و امكان
حضور بی واسطه تر در عرصه‌های اجتماعی و دسترسی آنی به داده‌های علمی مختلف را به روی
شهروندان گشوده اند و بدین طریق، زمینه تسهیل مشاركت مردم برای تحرك جامعه و به دست
آوردن سهم مساوی در سودمندیهای توسعه فرهنگی ـ اجتماعی را مهیا ساخته‌اند. این فناوریها،
ابزارهای مهمی در جهت پیشبرد آزادی بیان و اطلاعات، خلق آثار هنری، تبادل فرهنگها و
نیز آموزش و مشاركت افراد در امور عمومی به شمار می‌روند و می‌توانند در خدمت دموكراسی
و ارزشهای اساسی آن درآیند و شرایط تحقق یك جامعه اطلاعاتی مردم سالار را فراهم نمایند.
در خاطرات آلبرت گور[12] معاون رئیس جمهور
آمریكا در دوره بیل كلینتون، آمده است كه وی با تشیخص این مطلب كه مشكلات عمده آمریكا
در صورت ایجاد زیرساخت ملی اطلاع‌رسانی برطرف خواهد شد، نسبت به ابداع طرحی شبیه به
بزرگراههای حمل و نقل سراسری (كه در دوران ریاست جمهوری آیزن هاور احداث شده بود) همت
گماشت؛ با این تفاوت كه اگر شبكه سراسری ترابری، امكان تردد در معابر داخلی كشور را
فراهم می‌ساخت و تأثیری شگرف بر توسعه اقتصادی این كشور نهاد، زیرساخت ملی اطلاعاتی
كه بعدها به بزرگراههای اطلاعات مشهور شد، میتواند انواع پیامها را در سریع‌ترین
زمان و در سطح ملی و بین المللی جابجا كند و علاوه بر اقتصاد، حوزه‌های علمی، فرهنگی،
اجتماعی و سیاسی را نیز متحول نماید و در حصول یك جامعه اطلاعاتی ملی، منشأ اثر باشد.
دولت هند نیز اهمیت سرمایه‌گذاری در بخش
اطلاعات را از اواسط دهه 80 میلادی درك كرد و با تشخیص بموقع و بهره‌گیری از مزیتهای
نسبی خود (توان علمی و اجرایی مطلوب این كشور و همچنین وجود نیروی كار ارزان قیمت)
بسرعت در جهت تولید و صادرات نرم‌افزار گام برداشت، تا جایی كه در حال حاضر نرم‌افزارهای
مورد نیاز شركتهای بزرگی چون سوئیس ایر، جنرال موتورز، جنرال الكتریك، بوئینگ، IBM و ... در هند
تولید می‌شود. مراكز Call Center
شركتهای بزرگی چون Yahoo
و Microsoft نیز در حال انتقال به هند می‌باشد كه این امر، ارزآوری و اشتغال‌زایی قابل
توجهی را برای این كشور به دنبال خواهد داشت. براساس سیاست جامع اطلاع‌رسانی هند،
خدمات نرم‌افزاری در این كشور، به دلیل ماهیت درآمد زایی و از طرفی Call Centerها به دلیل اشتغال زایی بالا، مورد حمایت
بیشتر دولت بوده و توسعه مطلوبی یافته‌اند، ولی چون هند در زمینه سخت‌افزار، مزیت
نسبی بالایی در قیاس با تایوان، سنگاپور و چین ندارد، در این خصوص، سرمایه گذاری چندانی
صورت نگرفته است (Yilmaz, P. 72).
طبق آمار موجود، ارزش صادرات نرم‌افزاری هند در سال 2000 میلادی بیش از 5 میلیارد
دلار بوده است كه این رقم، بسیار بیشتر از ارزش كل صادرات غیر نفتی ایران است.
مرور مجدد آمارهای ارائه شده در بخشهای
مذكور، ما را به این نتیجه رهنمون می‌سازد كه به جز صلح دائمی، هیچ عاملی مؤثرتر از
انتقال گسترده، سریع و كارآمد، اطلاعات علمی و فنی، نمی‌تواند در نیل به اهداف توسعه
جوامع رو به رشد سهیم باشد و نیز به جهانیان برای بهره‌مندی از یك زندگی متعالی‌تر
كمك كنند. از سویی، رشد قلمرو اطلاع‌رسانی، ظرفیتهای علمی كشور را برای افزودن بر ارزش
منابع خود ارتقا می‌بخشد و با افزایش آگاهی شهروندان، قدر مسلم توانمندی جامعه برای
توسعه همه جانبه، روز افزون خواهد شد. طبق آمار مربوط به سال 2003 میلادی، با وجود
رشد اقتصادی اندك كشورهای توسعه یافته در سطح 1 تا 2 درصد، رشد بخش اطلاعاتی و ارتباطات
با رقم 10، در صدر تمامی فعالیتهای اقتصادی دنیا قرار داشته و این برجستگی همچنان ادامه
دارد. براساس آمار دیگری، بخش جهانی اطلاعات، رشدی معادل 5 درصد در برابر رشدی كمتر
از 3 درصد اقتصاد جهانی داشته و این در حالی است كه فناوری اطلاعات و ارتباطات برای
پاسخ به نیازهای اطلاعاتی مختلف، بسرعت سیر تكاملی خود را طی می‌كند.
اطلاعات و بهره وری
با عنایت به مطالب ارائه شده و با نگاهی
به موقعیت فعلی كشورهای توسعه یافته، مشخص می‌شود كه اطلاعات و فناوریهای ارتباطی در
پیشرفت و توسعه همه جانبه ملتها، مدخلیت تام دارند. از طرفی، با توجه به ارتباط مستقیم
و تنگاتنگی كه میان مفاهیم توسعه و بهره وری[13] وجود دارد، به روشنی می‌توان اهمیت
راهبردی اطلاعات و فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی را در مباحث حوزه بهره وری نیز جستجو
كرد. در حال حاضر، دولتها به خوبی دریافته‌اند كه سرمایه‌گذاری اصولی در بخش اطلاعات
و گسترش نظامهای ارتباطی، مولّد است و بی‌شك، ارتقا بهره وری در سطوح مختلف را به
دنبال دارد. آمارها نیز مؤید این رویكرد است. به عنوان نمونه، در همین راستا، دولت
ایالات متحده در سال 2000 میلادی به ازای هر شهروند آمریكایی، 1500 دلار در زمینه
[14]ICT سرمایه‌گذاری
كرده است و پیش‌بینی می‌شود مخارج دولت مركزی و ایالات محلی برای ارائه خدمات و اطلاعات
دولتی از طریق رایانه، به 2/4 میلیارد دلار در سال 2005 بالغ شود.
بی‌شك، سلامت كارایی نظام ملی اطلاع‌رسانی،
بهبود بسیاری از امور را در پی دارد. در عرصه‌های اقتصادی نیز، فناوری اطلاعات، تغییرات
اساسی در نحوه مدیریت و فعالیتهای تجاری مؤسسات و شیوه رقابت آنها در بازارهای داخلی
و خارجی ایجاد نموده است و به مدیران، مشاوران و تصمیم‌گیران دولتی و خصوصی امكان می‌دهد
تا از مقررات صنعتی، اقتصادی و مالیاتی، فناوریهای تولید كالا، ویژگیهای مواد خام،
شرایط استانداردها، جدولهای زمان‌بندی، تشریفات كنترل و تحویل كالا، نوسانهای بازار،
رقبای اقتصادی و... براحتی و در كمترین زمان مطلع گردند و با مطالعه و انتخاب معقول‌ترین
راهكار، در صرف منابع اقتصادی، طبیعی و ذخایر انرژی به نتایج مطلوب‌تری دست یابند.
با استفاده از فناوری اطلاعات، شركتها می‌توانند به راحتی با تأمین كنندگان قطعات
و مواد اولیه و نیز با مصرف كنندگان در هر نقطه‌ای از جهان ارتباط برقرار نمایند. فناوری
اطلاعات با فراهم آوردن امكان اطلاع دقیق و سریع از نیازها و سلایق مشتریان، پیش‌بینی
وضعیت آینده و تصمیم‌گیری در مورد نوع تولیدات را راحت‌تر ساخته است.
امروزه، محدوده كاربرد اطلاعات از فعالیتهای
پشتیبانی از قبیل حسابداری و امور مالی و پرسنلی، گسترش یافته و سیستمهای جامع تولیدی
از قبیل CIM و ERP (برنامه‌ریزی منابع) و
... را نیز در بر می‌گیرد. به علاوه IT فرصتهایی را برای انجام امور بازرگانی شركتها از طریق تجارت الكترونیكی فراهم
آورده است. سایت گسترده Web توانسته است به عنوان منبعی متمركز از فروشندگان و خریداران، نه تنها صرفه‌جویی
در پول را به دنبال آورد، بلكه باعث فروش سریع و مستقیم محصولات عرضه شده گردد و در
عین حال سرمایه در چرخش جدیدی نیز ایجاد نماید.[15] تجارت الكترونیكی در صنعت بانكداری
نیز كارمزد خرید و فروش را از 05/1 دلار به ازای هر معامله، به 02/0 دلار كاهش داده
است. همچنین، با استفاده از روالهای تجاری سابق، فرایند تقاضا تا عرضه در سال 1999،
7 روز و در سال 2000 میلادی، 4/7 روز طول می‌كشید، حال آنكه این فرایند، به كمك تجارت
الكترونیكی، به 2 روز در سال 1999 و 5/1 روز در سال 2000 میلادی كاهش یافته است (صنایعی،
ص 19).
در گذشته، هر یك از كارمندان، دارای دفتری
برای ثبت فعالیتهای تجاری خود بودند. ولی امروز با بهره‌گیری از اینترنت، استفاده از
این دفاتر كاسته شده است. با این تغییر، هزینه و زمان رفت و آمد و اجاره این دفاتر
نیز كاهش می‌یابد. از سوی دیگر، با استفاده از اینترنت، پیچیدگیهای تجاری تسهیل می‌یابد
و ضمن معرفی فرصتهای مختلف شغلی به متقاضیان، نیاز مردم را از مراجعه به مراكز خدماتی
نظیر بنگاههای كاریابی، آژانسهای مسكن، نمایشگاههای اتومبیل و ... كاهش می‌دهد. یكی
دیگر از منافع تجارت الكترونیك كاهش هزینه مبادلات است. بنا به گزارش [16]EIU ارزش فعلی
صادرات جهانی كالا و خدمات حدود 7000 میلیارد دلار است كه از این مبلغ 500 میلیون دلار
صرف تهیه و مبادله اسناد مربوط می‌شود. به عبارت دیگر، حدود 7درصد ارزش مبادلات جهانی
را هزینه و مبادله اسناد تشكیل می‌دهد. با الكترونیكی شدن این مبادلات، این مخارج بین
21 تا 70 درصد كاهش خواهد یافت. لذا از این طریق می‌توان حدوداً 5/1 تا 5 درصد ارزش
مبادلات را صرفه‌جویی كرد (صنایعی، ص 20). همچنین با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات،
تسهیلاتی چون حفظ سوابق، سهولت در انجام تغییرات، تسریع و تسهیل در امر آموزش و ارتباطات،
تأمین امنیت بیشتر داده‌ها، كاهش حجم بایگانی‌ها و تنظیم و كنترل دستورالعمل‌ها و قراردادها
در نظام نامه كیفیت(ISO)
مهیا می‌شود.
مراكز كنترل رایانه‌ای ترافیك و پایگاههای
اطلاعات درون‌شهری توانسته‌اند به اندازه تعریض راهها مؤثر باشند، زیرا به كمك آنها،
زمینه عبور و مرور اتومبیلهای بیشتری فراهم آمده است. نظامهای اطلاع‌رسانی پزشكی نیز
توانسته اند زمان انتظار و مراجعات بیماران را در بیمارستا‌نها كاهش دهند و این امر
به منزله افزایش تعداد پزشكان و تختهای بیمارستانی است. نظام آموزشی مجازی مبتنی بر
اینترنت، راه دشوار آموزش را هموار ساخته و هزینه‌های آن را كاهش داده و با استفاده
از قابلیت حذف مؤلفه‌های سن، مكان و زمان، آهنگ رشد علمی را سرعت بخشیده است. امروز،
پژوهشگران بدون نیاز به ترك میزكار خود و صرف وقت یا انرژی زیاد، از طریق دسترسی به
اینترنت می‌توانند در زمانی كمتر از چند دقیقه، تمامی منابع علمی موجود در اقصی نقاط
دنیا را مورد بازبینی واستفاده قرار دهند یا به جای حمل و نقل دایره المعارفهای سنگین
و قطور، از نوع CD آنها استفاده نمایند.
در عصر حاضر، كتابخانه‌ها برای تحقق اصل
« كاربر مداری » و سهولت در پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی مراجعان، از نوع سنتی به
سوی كتابخانه خودكار، الكترونیكی، دیجیتالی و سپس مجازی سوق داده شده‌اند. بر اساس
یك گزارش مستند، در حال حاضر بیش از 8000 كتابخانه در آمریكای شمالی و كانادا، فهرست
منابع اطلاعاتی خود را از طریق شبكه اینترنت در اختیار یكدیگر قرار داده و این امكان
را برای كاربران فراهم آورده‌اند كه بتوانند مدارك مورد نیاز خود را از طریق امانت
بین كتابخانه‌ای[17] تهیه نمایند. در كشورهای مختلف جهان نیز نظامهای متنوع اشتراك
منابع اطلاعاتی و استفاده مشترك از آنها وجود دارد كه یكی از شاخص‌ترین آنها، كتابخانه
بریتانیاست. این كتابخانه كه در حال حاضر از بزرگترین مركز تأمین مدارك علمی جهان است،
دارای بیش از 000/300 عنوان مجله، 000/000/5 عنوان كتاب، 000/750 عنوان رساله دكتری
و 000/500 مجموعه مقالات كنفرانسهاست و سالانه بیش از 000/57 عنوان مجله، 000/33 رساله
دكتری و 15 هزار مجموعه مقالات كنفرانسها به آن افزوده می‌شود (منتظر، ص 127).
استفاده از اینترنت، ضمن ایجاد دگرگونی
در تحریریه و صفحات روزنامه‌ها، فاصله‌های زمانی را نیز از میان برداشته است. برای
نمونه، تا مدتی پیش، روزنامه همشهری با دو هفته تأخیر به استرالیا می‌رسید؛ اما هم
اكنون در استرالیا، كاربران می‌توانند پیش از چاپ و توزیع روزنامه در تهران، از طریق
اینترنت به محتوای آن دسترسی پیدا كنند. همچنین، دولت استرالیا با استفاده از فناوریهای
ارتباطی و اطلاعاتی توانسته است هزینه تمدید گواهینامه را از 7 دلار به 2 دلار كاهش
دهد. مایكروسافت ـ بزرگترین شركت رایانه‌ای جهان- نیز در سال 2002 میلادی توانسته است
با حذف ارتباطات كاغذی، تنها در بخش خدمات منابع انسانی، 10 میلیون دلار و با حذف گزارشهای
مالی كاغذی 150 میلیون دلار صرفه‌جویی داشته باشد.
اگر در سال 1985 انجام هر آزمایش برای پیش‌بینی
لطمات ناشی از تصادف خودرو با دیوار در شركت فورد 60 هزار دلار هزینه در پی داشت، امروزه
به كمك شبیه‌سازیهای رایانه‌ای می‌توان، تنها با صرف هزینه‌ای حدود 100 دلار، چنین
آزمایشهایی را انجام داد ) Ball and Moffit, P. 64
). یكی دیگر از نتایج رایانه‌ای شدن طراحی‌های صنعتی این است كه مراحلی كه تكمیل آن
قبلاً هفته‌ها یا ماهها به درازا می‌كشید، امروز در زمان بسیار كوتاهی انجام می‌شود؛
زیرا اشتراك الكترونیكی اطلاعات، به افراد مختلف گروه این اجازه را می‌دهد تا با هم
و به صورت همزمان بر روی یك پروژه كار كنند؛ به جای اینكه منتظر اتمام كار بخشهای دیگر
باشند.
امروزه شاهدیم كه با افزایش دانش بشری در
نتیجه تحقیقات و بالطبع افزایش حجم اطلاعات در ساختار صنعت، از حجم، وزن و میزان مصرف
انرژی و نیروی كار (هزینه) كاسته شده و در نتیجه صنایع كوچكتر شده‌اند. این مطلب را
می توان در معادله «محصول = جرم + انرژی + اطلاعات» ملاحظه كرد. هر چه بر میزان اطلاعات
(دانش فنی) كه حاصل تحقیق است افزوده شود، طبعاً جرم (اندازه) و انرژی مصرفی محصول
كاهش می‌یابد. به همین دلیل، هر روز شاهد كوچكتر شدن دستگاهها، مصرف كم انرژی و افزایش
بهره وری آنها هستیم. تحول در شیوه تولید كالا (خطوط رباتیك)، تغییر در شیوه‌های
بازرگانی و مبادله كالا، دگرگونی در شیوه انتقال پول و انجام امور بانكی[18]، تحول
در نحوه ارسال اطلاعات و مكاتبات[19]، تغییر در روشهای نشر و اطلاع‌رسانی[20]، تحول
در نحوه ارائه خدمات آموزشی[21] و… همه از آثار پیشرفت فناوری اطلاعات در قلمرو زندگی
انسان است.
تغییرات اقتصادی ناشی از توسعه IT ، لزوم بازنگری
صنایع در رویه‌های تجاری و تجدید ساختارهای موجود را می‌طلبد. بدین ترتیب، شركتها و
صنایعی كه بتوانند بهره وری خود را با استفاده از فناوری اطلاعات بهبود بخشیده و فرصتهای
تجاری نوینی را برای خود ایجاد نمایند، قادر به دوام در محیط جدید خواهند بود. در همین
راستا، در بیانیه پایانی سمپوزیوم كاربرد تكنولوژی اطلاعات در صنایع كوچك (آذر
1379 ـ بانكوك) كه از سوی سازمان بهره وری تایلند وابسته به سازمان بهره وری آسیایی
(APO) برگزار گردیده بود، رمز
بقای شركتها و صنایع كوچك و متوسط و همچنین عامل ارتقای بهره وری آنها، در گسترش
بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و تجارت الكترونیك عنوان شده است كه خود گویای ضرورت اقبال
جهانی به این پدیده نو ظهور می‌باشد( Chun, p. 77).
در نظامهای متكی بر صنایع اطلاعاتی، انسان
به تولید و پردازش اطلاعات، كار فكری، خلاقیت و آفرینندگی پرداخته و ماشین به كار
و تولید و انجام دستورات انسان به نحو احسن می‌پردازد. در چنین صنایعی، شاغلان، نیازمند
سواد اطلاعاتی و مهارتهای مرتبط با فناوری اطلاعات هستند و وظیفه نیروی كار، پردازش
اطلاعات برای انواع ربوت‌ها و رایانه‌ها است. اطلاعاتی چون چه كارهایی را با چه میزان
از كیفیت و در چه مدتی انجام دهند، دوره‌های كاری آنها چه میزان باشد، با چه آلیاژی
و در چه شكل و مدلی، طرح مورد نظر اجرا گردد و ... .
استخدام سیستمهای اخیر فناوری اطلاعات،
علاوه بر كاهش هزینه و افزایش بازدهی و بهبود بهره وری یك سازمان، مقدمات شكل‌گیری
مشاغل جدیدی را نیز فراهم می‌آورد (هر چند برخی از مشاغل در بخشهایی از صنعت بتدریج
در حال از بین رفتن است).[22] در آماری مربوط به سال 2003 میلادی، تعداد 7 میلیون نفر
از شهروندان اروپا در طرحهای رسمی كار از راه دور[23]، اشتغال داشته و حدود 5/3 میلیون
نفر نیز در طرحهای غیر رسمی كار از راه دور مشغول به كار بوده‌اند. این امر، زمینه
اشتغال افراد با ناتواناییهای جسمانی را نیز به طور چشمگیری افزایش داده است. پس می‌توان
گفت كه دیگر، مفهوم كاركردن به معنای داشتن شغلی با شرح كار مشخص، اداره و مكانی خاص
و با حقوق و مزایای ویژه و ثابت، در حال منسوخ شدن است و پدیده‌ای به نام اشتغال در
قرن حاضر را باید در ظرفیت سازمانهای جامعه اطلاعاتی برای فعالیت در یك شبكه، مورد
توجه قرار داد كه در آن آدمی شكل‌های جدیدی از ارزشهای مورد نظر خود را تجربه می‌كند.
در دنیای امروز، ابزارها و روشهای نوین
اطلاع‌رسانی، موجبات ارتقای سطح دانش و آگاهی عمومی و نیز افزایش همبستگی و زمینه مشاركت
مردم برای تحرك جامعه را فراهم آورده است. از این رو، با توجه به محوریت نقش انسان
در مفاهیم توسعه و بهره وری، در فضایی كه زمینه رشد خرد اجتماعی و كیفیت آموزش به
سبب تسهیل ارتباطات و تبادل اطلاعات علمی فراهم گردد، بستر لازم برای توسعه منابع انسانی
و نهادینه شدن فرهنگ بهره وری آسان‌تر مهیا شده و در نتیجه حركت ملی برای ارتقای بهره
وری، از سرعت، تداوم و تضمین بیشتری برخوردار خواهد گشت. از این رو، می‌توان به حكم
تجربه نیز، انسان و جامعه پیشرفته‌تر را معادل با انسان و جامعه بهره‌ورتر دانست.
جمع‌بندی
چنانكه گفته شد لزوم استفاده گسترده از
فناوریهای اطلاع‌رسانی، پیامد تحولات آگاهانه اجتماعی است. این مهم، به عنوان یكی از
اصلی‌ترین موضوعات مطرح در اجلاس سران كشورهای گروه 8 (G8)
كه در جولای سال 2000 میلادی در كشور ژاپن برگزار گردید، مورد تأكید قرار گرفت و پیشنهادهایی
برای رفع موانع موجود بر سر راه ترویج استفاده مفید و مؤثر از این فناوریها در كشورهای
توسعه نیافته از سوی حاضران ارائه گردید. همچنین، در بیانیه پایانی منتشره اجلاس، از
IT به عنوان نیروی
بالقوه جهت تحكیم دموكراسی، حفظ ثبات سیاسی كشورها و صلح جهانی یاد شده است.
امروز، جوامع توسعه یافته معترفند كه اگر
كشوری نتواند اطلاعات مورد نیاز شهروندان و صنایع خود را تأمین كند، بخش عمده‌ای از
استقلال خویش را از دست خواهد داد. این در حالی است كه متأسفانه در جوامع در حال توسعه،
محدودیت كانالهای ارتباطی و اطلاع‌رسانی و در نتیجه، عدم امكان دسترسی بموقع به اطلاعات
علمی و فنی مورد نیاز، باعث گشته استقلال سیاسی این كشورها كه به قیمت سنگینی به دست
آمده، به دلیل تزلزل در استقلال اقتصادی‌شان، در معرض خطر جدی قرار گیرد.
با وجود اینكه پدیده انفجار اطلاعات در
كشورهای در حال توسعه، به آن اندازه كه در جهان توسعه یافته قابل لمس است، موضوعیت
ندارد، لكن باید پذیرفت كه فاصله و شكاف روز افزون اطلاعاتی[24] میان «شمال» و «جنوب»
كه منشأ سایر عقب ماندگی‌های اقتصادی، علمی و صنعتی نیز می‌باشد، جز به مدد بهره‌گیری
هوشمندانه و گسترده از دستاوردهای اطلاعاتی موجود در جهان و اتخاذ سیاستهای بلند مدت
در این زمینه، كاهش نمی‌یابد. زیرا به تعبیر كاستلز «ارتباطات رایانه‌ای یك رسانه ارتباط
عمومی نیست و بر خلاف تلویزیون و سایر رسانه‌های همگانی، اكثریت بزرگی از جوامع برای
مدت طولانی از آن محروم خواهند بود» (كاستلز، 1380، ص37).
در این میان، توجه به این نكته بسیار ظریف
نیز ضروری است كه استفاده بی‌رویه و بدون تشخیص كشورهای در حال توسعه از اطلاعاتی كه
سرچشمه آنها در كشورهای توسعه یافته است، میتواند در صورت عدم دقت، وابستگی علمی
و تكنولوژیكی به دنبال داشته باشد و افزون بر آن، در زیانی كه به هویت فرهنگی، ارزشهای
اجتماعی و تاریخی و در نهایت، استقلال سیاسی این كشورها وارد آید، مؤثر باشد.
كوتاه سخن اینكه در دهكده «مك لوهان»، هر
كشور كلبه‌ای به فراخور وضع توسعه یافتگی خود خواهد داشت. كشورهای توسعه نیافته كنونی
جهان، كشورهایی هستند كه دیر هنگام به مرحله انقلاب صنعتی رسیده‌اند و كشورهای توسعه
نیافته آتی جهان، آنهایی خواهند بود كه دیر هنگام به ملزومهای انقلاب اطلاعاتی دست
یابند. لذا با این شرایط، بدیهی می‌نماید كه در « دهكده جهانی»، كلید توسعه پایدار
را كشورهایی در دست خواهند داشت كه علاوه بر دارا بودن نظام گسترده تحقیقات علمی،
از امكانات نوین ارتباطی و سیستمهای كارآمد اطلاعاتی نیز برخوردار باشند.
منابع
ـ ابطحی، حسن؛ كاظمی، بابك (1375). بهره
وری، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی.
ـ اسلوین، جیمز (1380). اینترنت و جامعه،
ترجمه عباس گیلوری و علی راد باوه. تهران: نشر كتابدار.
ـ الرحمن، سجاد (1379). سیاستهای اطلاع‌رسانی
كشورهای در حال توسعه. ترجمه اشرف السادات میر شاهزاده. پیام كتابخانه. شماره 36:
39-27.
ـ اوجابی، میرداود (1376). سازماندهی فعالیتهای
بهبود بهره وری: راهنمای مقدماتی برای كمیته‌های بهره وری. تهران: بصیر.
ـ بهان، كیت؛ دیانا، هولمز (1377). آشنایی
با تكنولوژی اطلاعات. ترجمه مجید آذرخش و جعفر مهرداد. تهران: سمت.
ـ بهمن‌آبادی، علیرضا (1381). مبانی، تاریخچه
و فلسفه علم اطلاع‌رسانی. تهران: كتابخانه ملی ایران.
ـ سلیمی، محمدحسین (1373). نقش تكنولوژی
در بهبود بهره وری. مجموعه مقالات اولین كنگره ملی بهره وری ایران. تهران: سازمان
ملی بهره وری ایران.
ـ شاهنگیان، محمدحسین (1372). مدیریت اطلاعات
و اطلاع‌رسانی: مفاهیم و روشها. تهران: دانشگاه امام حسین (ع).
ـ صنایعی، علی (1380) تجارت الكترونیك در
هزاره سوم. اصفهان: جهاد دانشگاهی واحد اصفهان.
ـ فرنه، ژرژ (1375). تكنولوژی اطلاعات.
ترجمه علیرضا طیب. مجله رهیافت. شماره 14.
ـ فهیمی، مهدی (1379). فناوری اطلاعات در
آموزش و پرورش. پیام كتابخانه. شماره 38.
ـ فیض، ع (1378). سنگاپور: جزیره هوشمند.
خبرنامه انفورماتیك. شماره 7.
ـ فیدر، جان (1380). جامعه اطلاعاتی. ترجمه
علی راد باوه و عباس گیلوری. تهران: نشر كتابدار.
ـ كاستلز، مانوئل (1380). عصر اطلاعات:
اقتصاد، جامعه، فرهنگ و ظهور جامعه شبكه‌ای. ترجمه احمد علیقلیان و افشین خاكباز. تهران:
طرح نو.
ـ كهل، گوئل (1376). شاخص‌شناسی در توسعه
پایدار. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی.
ـ گلزیان، محمد. نظام ملی اطلاع‌رسانی:
ركن اصلی توسعه. علوم اطلاع‌رسانی، دوره 15. شماره 3 و 4.
ـ لفبر، الیزابت و دیگران (1378). ارتباط
مدیریت فناوری با فناوری اطلاع‌رسانی. ترجمه احمد تندپور. علوم اطلاع‌رسانی. دوره
چهارده. شماره 3 و 4.
ـ محسنی، منوچهر (1381). جامعه‌شناسی جامعه
اطلاعاتی، تهران: دیدار.
ـ محمدنژاد، فرشید. تكنولوژی اطلاعات و
مهندسی مجدد منابع انسانی. تدبیر، شماره 94.
ـ منتظر، غلامعلی (1379). تأثیر نظام اشتراك
منابع بر بهره وری اطلاعاتی. مجموعه مقالات همایش بهره وری در كتابداری.
ـ مولانا، حمید (1377). جامعه مدنی، جامعه
اطلاعاتی، جامعه اسلامی. ترجمه علی حسین قاسمی. اطلاع‌رسانی. دوره 13. شماره 3 و
4. 41-27.
ـ مهدوی، محمدتقی (1379). تكنولوژی اطلاعات
و اطلاعات تكنولوژی. تهران: چاپار.
ـ ناصح، محمدامین (1380). تكنولوژی اطلاعات:
حامی مدیران و زمینه‌ساز توسعه و اشتغال. مجموعه مقالات همایش نقش فناوری اطلاعات در
اشتغال. تهران: شورای عالی اطلاع‌رسانی.
ـ (1383). تجارت الكترونیك و توسعه پایدار.
مجموعه مقالات همایش بین المللی تجارت الكترونیك، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور.
ـ نقویان، بهروز (1378). تكنولوژی اطلاعات
چیست؟. علم الكترونیك و كامپیوتر. شماره 572.
ـ هیل، مایكل و (1381). تأثیر اطلاعات بر
جامعه: بررسی ماهیت، ارزش و كاربرد اطلاعات. ترجمه محسن نوكاریزی. تهران: چاپار.
- Aitchinson,
Jenny. (1991)."Community Information Services in Public Libraries in the
1980s: An Overview of the Literature" Innovation 2.
- Ball, L. and
Moffit, R., (2001). Phillips Curve and productivity, National Bureau of
Economic Research, Working paper, No. 1.
- Bushnell, D.S.
and Mills, F.B, (2000) Productivity Trends in the New Millennium, National
Productivity Review, summer.
- Chun, H.
(2000). Can Information Technology Explain Deceleration and Acceleration in
Productivity Growth? Job Market Working paper, NY University
- Edward, Lim,
(1999). Human Resources Development for the Information Society, Asian
Libraries, Vol. 8, No. 5.
- Kahen, G,
(2000). Assessment of Information Technology for Developing Countries:
Appropriateness, Local Constraints, IT Characteristics and Impact, Int. Journal
of Computer and Application Technology, Vol. 8.
- Martin,
William j. (1984). "The Potential for Community Information Services in a
Developing Country " IFLA, Journal, No. 4.
- Rodger &
Iswson, (1973). "Perspectives on the Development of a Comprehensive Labor
Marker Information System for Michigon" Methods for Man Power Analysis,
No. 6.
--------------------------------------------------------------------------------
1. گروه زبان انگلیسی دانشگاه بیرجند.
2. گروه كتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه
بیرجند.
1. Sustainable
development
2. Globalization
3. Information
Society
4. Knowledge
Production
1. E-Commerce
2. Internet
domain
1. Knowledge
Industry
2. در ادبیات اقتصاد، معمولاً دو واژه
«اطلاعات» و « دانش» به جای یكدیگر استفاده می‌شوند و البته گاهی به معنای گردآمدن
انواع اطلاعات نیز به كار رفته است.
3. Poletical
economics of information
1. Algore
1. Productivity
2. Information
and Communication Technology
1. به عنوان مثال در گزارشی به نقل از دكتر
دیوید میكوسز (David Micoses)
مدیر پروژه اینترنت دولت آمریكا در آسیای میانه آمده است: «یك بازار اینترنتی در قزاقستان
توانسته است صنایع دستی بومی منطقه را در سراسر جهان در سطح وسیعی به فروش برساند».
2. Economist
Intelligence Unit
1. Inter -Loan
Library Service
1. E-banking
2. E-mail
3. E-book
4. E-learning
1. این جابجایی در توزیع مشاغل، در بطن
یكی از نافذترین نظریه‌های «جامعه اطلاعاتی» یعنی نظریه «دانیل بل» (Daniel Bell) مورد اشاره قرار گرفته است.
2. Telework
1. Digital Gap
اشتراک در:
پست‌ها (Atom)
