گل رنگ قرطم ویراست پنج 5

گُلِ رنگ

17.  دوكاندول¹ با همه پایبندی به  این بـــــــــــاور كـــــه كشت گُلِ رنگ² کارتاموس تینکتوریوس (Carthamus tinctorius) در مصر و هند پیشینه­‌ای کهن دارد، با استناد به برتشنایدر می گوید این گیاه تازه در سده دوم پیش از میلاد به چین رسید، یعنی روزگاری كه چان كی‌ین/ژانگ کیان Zhang Qian  آن را همراه خود از باكتریا آورد.  استوارت نیز همین افسانه را واگوید².   در زندگینامه این سردار و سالنامه‌های دودمان هان نشانی از این دست نیست.  تنها در پو وو چی Po wu či  در مجموعه گیاهان مرتبط با چان كی‌ین/ژانگ کیان Zhang Qian، از هوان لان   hwan lan نام برده و افزاید می توان چون بَزَک، یِن چی (   yen-či ) بکار برد⁴.   كتاب کو کین چو Ku kin ču با وجود پذیرش ورود این گیاه از باختر به چین هیچ نامی ازاین سردار نمی برد. در تسی مین یائو شو Ts‛i min yao šu از ‌ شیوه كاشت این گل سخن رفته، هرچند  چیزی درباره  ‌ورودش به چین نیامده.  بی چون و چرا  این گیاه از خارج به چین رفته، هرچند بعید است پیش از سده سوم یا چهارم ترسائی و دوره دودمان تسین صورت گرفته باشد.  ورود گُلِ رنگ  به چین توجه چینی‌ها را به یك گیاه بومی خودرو اسفناج سیلان/اسفناج رونده (Basella rubra) جلب كرد كه از آن رنگ و بزکی مشابه گُلِ رنگ بدست  می‌آید و این دو گیاه و آنچه از آنها گیرند را در نام مشترك یِن-چی yen-či  درآمیخته یا در آشفتند. 

اسفناج سیلان، بیسالا روبرا/آلبا Basella rubra گیاهی است بالارونده از تیره بِیسالیسیا  Basellaceaeكه در چین (و نیز در هند)، بیشتر برای سَتَه (berry,baie) [در عربی عوزة] اش می کارند، و زنان شیره ارغوانیش سرخاب کنند و رنگ ارغوانی­اش را بکارجوهر مُهر زنند.  استفاده از این رنگ امتیاز ویژه عالی ترین مجالس پایتخت، استانداران/والیان ((prefects  استان­های شان‌ـ تی‌ین (Šun-t‛ien) و ماكدن (Mukden) شِن­یانگ [[Shenyang و همه فرمانداران استانی/ حكام المقاطعات/ provincial governors بود¹ .  ت'أئو هون ‌ـ‌ كین/دائو هونگ جینگ (T‛ao Hun-Kin) (451 تا 536 م) این گیاه را با نام لو کِوی lo k‛wei    آورده و از كشت آن و نیز استفاده از برگهایش به عنوان چاشنی و کاربرد سَته آن به عنــــوان بزک یاد كرده².  بسا که استفاده از این گیاه بعد از ورود گُلِ رنگ  به چین آغاز شده باشد.  کو کین چو Ku kin ču⁴‌  اثر  تسوئی پائو (Ts‛ui Pao) در میانه  سده چهارم ترسائی گوید: "برگ­های ین-چی     yen-či مانند  بــــرگ­های خارشتر (   ki) و  چو کون    p‛u kun   تِراکسیکوم آفیسنالِس (Taraxacum officinalis، گل قاصدك (در عربی طرخشقون مخزني/ طرشقون) است.  منبت/زیستگاهش سرزمین های باختری  است و محلی­ها آن را بکار رنگرزی زده یِن-چی    yen-či ‌نامند،‌ در حـــــــالی كه چیـــــــــــنی‌ها آن را هو-لان    hun-lan ( "نیلی سرخ فام" کارتاموس تینکتوریوس Carthamus tinctorius) گفته گردی را كه از آن گرفته بکار بزک زنند یِن-چی فِن  yen-či fen  گویند.  [چون اینک مردم  قرمز پررنگ‌  را خواهان اند، از گل یِن-چی  yen-čiای كه رنگ می‌كند سخن رانند؛ هرچند  آن گل یِن-چی yen-či با گیاه یِن-چی yen-či كه رنگینه از آن گیرند یکی نیست و آن را نامی دیگر هون-لان hun-lan کارتاموس تینکتوریوس (Carthamus tinctorius) است.  از گذشته دور، رنگِ بینِ  چی   č'i و سفید را هون   hun گفته‌اند و این همان است كه امروزه هون-لان hun-lan گویند.]"⁴ از این نوشته برمی‌آید كه از دیرباز باسلا  Basella را با کارتاموس Carthamus در آشفته اند، هرچند  در اصل نام یِن-چی yen-či  تنها به کارتاموس Carthamus داده می‌شده. 

در پی هو لو Pei hu lu‌² اطلاعات زیر درباره گل یِن-چی  yen-či  آمده: "گلی خود رو داریم كه فراوان در كوهستان­های صعب العبور توان‌ـ ‌چو (Twan-čou)  می‌روید².   برگ­هایش مانند لان lan    (ایندیگوفِرا، Indigofera، نیل) است و  گل­هایش به گل­های لیائو liao   پُلیگنوم (Polygonum، [علف هفت بند/بطباط]، شاید نیل ژاپنی/نیل چینی، پُلیگنوم تینکتوریوم  P.  tinctorium ماند.  درازای شکوفه ها هنگام بیرون کشیدن  پنج تا هفت سانتیمتر است و از آنها رنگ سفید سبز فام گیرند.  در نخستین ماه سال گل می‌كند.  بومیان دانه‌های باز شده را كه هنوز مغز دارد برای فروش گرد می آوردند.  این دانه‌ها در بزک موسوم به  ،  بویژه رنگرزی قصب/کسب/پونجی  pongee و دیگر انواع ابریشم به كار ‌رود.  رنگ قرمزشان كم از رنگی كه از گل لان lan  گــیرند ندارد.  سی تس'و‌ـ ‌چ'ی (Si Ts‛o-č‛i)  در کتابش یو سی شی چون شو ،   Yü sie ši čun šu، گوید، ³ ’این گل­­­ها (Carthamus) hun-lan ان⁴؛ آیا آن بلند آستان پیشتر آنها را می شناختند؟  مردمان شمال این گل­ها را گرد آورده با مالش بر سطح پارچه آن را به رنگ زرد سرخ فام درمی‌آورند.  از شکوفه­ها بزکی سازند⁵.   با‌نوان این رنگیزه را بزک خود کرده هر بار همسنگ لوبیائی كوچك به چهره مالند.  چناچه یكنواخت بخوابانند تا تازه است چشم­نواز می‌ماند.  در جوانی این بزک را بارها دیده بودم و امروز برای نخستین بار گلِ هون-لان hun-lan را  نیر به چشم دیدم.  از این پس این تخم­ها را برای بهره گیری آن بلند آستان خواهم كاشت.  در زبان مردمان هیون‌ـ‌ نو (Hiun-nu) [خُسی گونا Xiongnu] [در عربی شيونغنو، در فارسی شیونگ‌نو] ، یِن-چی yen-či    نام همسر است،⁶ كه واژه‌ای است به همان دلپذیری یِن-چی  yen-či   ("بزک").  نویسه‌های   و   هر دو صدای یِن yen دارند؛ نویسه     صدای  چی     či دارد.  به گمانم آن بلند آستان این همه را پیشاپیش می‌دانستند، یا می‌توانند در سالنامه‌های هان بخوانند".   چن كی‌ین (Čen K‛ien)  ¹ گوید از گل نار بزکی ‌توان ساخت²."

واژه  غریب یِن-چی  yen-či قوه  خیال دانشمندان چینی را بر انگیخته است.  این واژه نه تنها، چنان كه سی تسو‌ـ‌ چی برای نخستین بار پیش نهاد، با واژه یِن-چی yen-či در زبان مردمان هیون‌ـ‌نو مرتبط دانسته می‌شود، بلكه  آنرا به كوه ین- چی نیز می بندند.  لو یوان (Lo Yüan) در کتابش اِر یا یی ، Er ya i [Erya 爾雅]،  گوید  مردمان هیون‌ـ‌ نو (Hiun-nu) [خُسی گونا Xiongnu] كوهی داشتند به نام ین‌ـ ‌چی و در ادامه ترانه‌ای از سی هو کیو شی   Si ho kiu ši می آورد³: اگر كوه كی‌ـ ‌لی‌ین (K‛i-lien)  ⁴ خود را از دست دهیم،‌ گله هایمان کـــم شود؛ اگر كوه ین‌ـ ‌چی خــود را وا نهیم زنانمان بی بزک مانـند⁵."  در پی پیِن پی تو     Pei pien pei tui، کتابی از دوره  سونگ، آمده: " یِن-چی yen-či      كه از كوه ین‌ـ ‌چی yen-či   به دست مــی‌آید همان یِن-چی yen-či   امروزی اسـت.  هون-لان (Carthamus) hun-lan در ایـن كوه می‌روید و از آن یِن-چی  yen-či ("بَزَک") گیرند".  پر پیداست که  همه اینها جزخیالپردازی نیست كه از هم‌آوایی دو واژه یِن-چی yen-či ("بَزَک ") و یِن-چی yen-či در زبان هیون‌ـ‌ نو (Hiun-nu) [خُسی گونا Xiongnu] ("زن پرده سرای شاهی ")پیدا شده است.  ریشه‌ دیگری كه فو هو (Fu Hou)   در كــــــــــتاب خویش، چون هوا کو کین چو   Čun hwa ku kin ču (سده دهم) پیش نهاده چندان بهتر نیست: توضیحش این كه یِن-چی  yen-či محصول سرزمین ین (Yen)  است وهم از این روست که آن را یِن-چی yen-či  ("شیره ین") نامیده‌اند.  یِن یكی از قلمروهای كوچك فئودالی دوره فرمانروائی دودمان چو (Čou) بود.  این گفته نیز زائیده  اندیشه­های  بعدی در ریشه‌شناسی تاریخی این واژه است،‌ زیرا هیچ سند تاریخی كهن تأیید نمی‌كند كه در استان یِن (منحصرا یا عمدتا ) Basella [اسفناج سیلان] یا Carthamus [گُلِ رنگ ] برداشت می‌شده.  روشن است كه یِن-چی  yen-či  چینی نبوده آوانگاشت واژه‌ای بیگانه‌ است: صورت كــــهن   كه هیچ معنایی ندارد این را به روشنی می رساند ؛ همچنانکه می‌دانیم،‌ کار گیری نویسه   در آوانگاری واژه‌های بیگانه رایج بود.  شیوه‌های متفاوت ضبط این واژه كه لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن Li Shizhen (July 3, 1518 – 1593) ضبطِ  ¹ را هم به آنها افزوده است تأیید دیگری است بر این نظر؛ همزمان، ضبط­های   و   را بجا نادرست دانسته و نمی‌پذیرد.  افسوس که نمی دانیم این واژه از كدام كشور یا زبان آمده.    کو کین چو [کو کین ت'اُ Ku kin t'u ] Ku kin ču  تنها به آوردن نام گُنگِ سی فان (Si fan)، ("سرزمین های  باختری")  و اینكه در آنها کورتاموس Carthamus را یِن-چی  yen-či می‌نامیدند اکتفا کرده است، هرچند درهیچ یك از زبان­هایی كه می‌شناسم چنین نامی بر این گیاه یا محصولاتش نگذاشته‌اند.  در سنسكریت گُلِ رنگ را  کوسومبا  kusumbha گویند و چنانچه خاستگاه گیاه هند می‌بود، بی‌ چون و چرا  نویسندگان چینی بروشنی می گفتند.  پس، این گمان همچنان پابرجا می‌ماند كه این گیاه از منطقه‌ای ایرانی وارد چین شده و یِن-چی  yen-či نمایانگر  واژه‌ای از یكی از گویش­های کهن  ایرانی است كه حالیه وَرافتاده، یا واژه‌ای است فارسی كه هنوز ناشناخته مانده.  نام این گیاه در فارسی (نو)  gāwdžīla [کاجیله/كاجیره] است و در عربی qurtum [قُرطُم]². 

لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن Li Shizhen (July 3, 1518 – 1593) چهار صنف یِن-چی  yen-či را تعریف کرده: (1)آن كه از کارتاموس تینکتوریوس Carthamus tinctorius ‌‌آید و شیره گلهایش سرخاب سازند (چنانکه پیشتر گفته شد، این اطلاعات عمدتا مأخوذ از کو کین چو [کو کین ت'اُ Ku kin t'u ]  Ku kin čuاست).  (2)آن که از بیسالا روبرا Basella rubra گیرند و شرحش در پی هو لو Pei hu lu آمده است.  (3) آن كه از گل شان لیو    šan-liu  گیرند [كه شناسایی نشده و گویا گونه ایی انار خودروست: نک ص 281 كتاب پیش رو] و شرح آن در هو پن تسائو/هو بنچائو Hu pen ts‛ao آمده است.  (4) آن كه از درختی ‌آید كه صمغ  لاك (تِسه-کون  tse-kun) از آن ‌گیرند¹، این صنف را هو یِن-چی   yen-či  hu  ("بزک بیگانه ") نامیده‌ و شــــــــرح آن در نان هائی یائو پو   Nan hai yao p‛u  نوشته  لی سون (Li Sün)   ² آمده.  لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن Li Shizhen (July 3, 1518 – 1593) می افزاید "امروزه، مردم جنوب بزک tse-kun را كه نام رایجش tse-kun است، فراوان کار گیرند.  رویهم رفته می‌توان تمام این مواد را  در درمان بیماری­های خونی کار گرفت³.   همچنین می‌توان شیره دانه‌های لو کِوی یی، lo k‛w ie  بیسالا روبرا  (Basella rubra) را گـرفته با هم برابرش گرد درآمیخته به صورت مالید.  این ماده را نیز هو یِن-چی hu yen-či ‌نامند.‛‛ حال روشن می‌شود چرا چن تسیائو (Čen Tsiao) در کتاب خود، ت'اون چی T‛un či، و ما چی (Ma Či) [Ma Chih] [K‛ai pao pen ts‛ao]در سده دهم اسفناج سیلان بیسالا روبرا  Basella rubra را كه گیاهی بومی چـین است هو یِن-چی hu yen-či نامیده‌اند: این نام در اصل به بَزَکی داده می‌شد كه از [درخت مقدس در پنجابی کیسو، در سنسکریت पलाशवृक्ष ] بوتیا فراندوسا  Butea frondosa یا درختان دیگری به دست می‌آید كه میزبان حشره مولّد لاك‌اند- درختــــــــانی كه در هندوچین، مجمع الجزایر [مالایا] و هندوستان می‌رویند.  پس این محصول بیگانه بود و از همین رو "بزک بیگانه " یا "بزک بربرها" هو یِن-چی (hu yen-či) نام گرفت.  چــــون باسلا  Basella  را نیز به همین شیوه کار می گرفتند سرانجام این نام را به بزکی كه از این گیاه بومی به دست می‌آمد نیز دادند. 

آنچه لی شی‌ـ‌چن/لی شی-ژن ناگفته گذارده این است كه یِن-چی yen-či نامی است كه بــــرای میرابلیس جالاپا Mirabilis jalapa  [لاله عباسی] نیز به‌كار می‌برند، زیرا از گلهای این گیاه ماده‌ای سرخ رنگ گیرند  كه در رنگرزی كاربرد دارد و اغلب آن را بجای كارتامین  carthamine به كار می‌برند⁴.   آشكار است كه نام یِن-چی yen-či ارزش گیاهشناختی ندارد و سده ها تنها به معنای "بزک" بوده است. 

فان چن‌ـ ‌تا (Fan Č‛en-ta) (1126 تا 1193) در كتاب خویش، کوی های یو هن چی  Kwei hai yü hen či،¹ از درختی به نام یِن-چی yen-či  گوید،  تناور و زیبا به رنگی چون یِن-چی  yen-či (یعنی سرخ) و خورد ساخت ناوك پیكان است و در یون چو (Yun Čou) و نیز غارهای این استان و در نواحی  كوی‌ـ ‌لین (Kwei-lin) در استان كوان‌ـ‌ سی (Kwan-si) می‌روید.  ای. هِـنری² گیاهی بـه نام یِن-چی ما yen-či ma      ("شاهدانه  آرایشی") را در شمار  گیاهان یی‌ـ‌ چ'ان (Yi-č‛an)  در استان سه‌ـ‌چوان/سیچوان  Se-c'wan/Sichuan四川 آورده و آن را همان پاترینیا ویلوسا Patrinia villosa دانسته است. 

---

1. Origin of Cultivated Plants, p. 164.

2. درباره تاریخچه این واژه، نک:

 Yule, Hobson-Jobson, p. 779.

3.

Chinese Materia Medica, p. 94.

. گفته دیگر استوارت كه چینی‌ها تبت را زیستگاه طبیعی این گیاه می‌دانستند نیز نادرست است. این لغزش از درهم شدن نام این گیاه با شی تسان هون هوا Si-ts‛an hun hwa  (’’گل قرمز تبت‘‘)كه دلالت بر زعفران دارد، پیش آمده و علت هم این است كه زعفران در دوره‌های واپسین  از كشمیر و از راه  تبت وارد چین می‌شده است (نک  ص 312 كتاب پیش رو ). نه  گل رنگ در تبت می‌روید نه زعفران.

4. در برخی نسخه‌های Po wu či افزوده‌اند: ’’ اینک این گیاه را  در در سرزمین وی (Wei)    (چین) نیز می‌کارند،‘‘ كه مـــــی‌توان آن را تلویحاً به این معنی گرفت كه تـــازه در سده ســـوم میلادی و در زندگی چــــــان هوا (Čan Hwa)، نویسنده كتاب، وارد چین شده است. در تفسیر Pei hu lu (Ch. 3, p. 12) به نقل از Po wu či آمده است: ’’زیستگاه گل رنگ (’hun hwa    گل قرمز‘) ایران، سو‌ـ ‌له (Su-le) (كاشغر)،  و هو‌ـ‌ لو (Ho-lu)   است، هرچند بهترینش  آنیست كه در لیان‌ـ ‌هان (Lian-han)   می‌روید و هر ساله بیست‌هزار كتی آن را به عنوان خراج به دیوان بافندگی و رنگرزی می‌فرستند.‘‘ در  زبان نوشتاری  مراد از  hun hwa نه ’’زعفران‘‘ كه ’’گل رنگ‘‘ است.  برخــلاف برگردان  هیرت، در جاوه گل رنگ (kasumba در زبان جاوه‌ای) تولید می‌شد نـــــــــــــــه زعفران (Chau Ju-kua, p. 78)  و داستان چان كی‌ین/ژانگ کیان Zhang Qianباری دیگر در بخش پنجم، ص 24ب کتاب Hwa kin   از سال 1688 آمده است.

1. P. Hoang, Mélanges sur l'administration, pp. 80-81.

2. Bretschneider, Bot. Sin., pt. II, No. 148; pt. III, No. 258.

3. Ch. c, p. 5. (ed. of Han Wei ts‛un šu). درباره سندیت تاریخی این کتاب باید نكات انتقادی فهرست پادشاهی (Imperial Catalogue) را در نظر داشت (بسنجید با

Wylie, Notes on Chinese Literature, p. 159

 نیز بسنجید با ص 242 كتاب پیش رو.

4. هر چند نوشته‌ درون راست کمانک جزو متن امروزی Ku kin ču است، زاده بر داشتهای افزوده بعدی است. این گمان رسماً در   Pei hu lu (دفتر سوم، ص 12) تأیید شده، زیرا در بازگوئی نوشته مورد نظر از Ku kin ču چیزی از نوشته درون راست کمانک نیاورده است .

1. Ch. 3, p. 11 (نک: ص 268 كتاب پیش رو).

2. نام فرمانداری/ولایت prefecture))  چائو‌ـ‌كین/ژائوکینک (Čao-k‛in)     در استان كوان‌ـ‌تون/گواندونگ (Kwan-tun). این گل خودرو باسلا روبرا  Basella rubra است.

3. در كتاب T'u šu tsi č‛en, XX, Ch. 158 گفته شده این نویسنده در دوره زمامداری دودمان تسین (265 تا 419 میلادی) می‌زیسته است؛ اما در آنجا كتابش یو ین وان شو Yü yen wan šu   نامیده شده است.  همین نوشته  در كتاب اِر یا یی Er ya i نوشته لو یوان (Lo yüan)     از سده دوازدهم آمده و در آنجا همان عنوان بالا را برای این كتاب آورده است.

4. در متن تو شو T‛u šu چنین است: ’’در دامنه ‌كوه گل­های هون-لان hun lan روییده‌اند.‘‘

5. در مصر باستان Carthamus همین كاربردها را داشته است.

6. واژه‌ای كه مردم هیون‌ـ‌ نو (Hiun-nu) [خُسی گونا Xiongnu] برای زنان حرمسرای شاهی به كار می‌بردند و در سالنامه‌های دوره هان ثبت شده است:

 (Ts‛ien Han šu, Ch. 94 A, p. 5)

 نک زبان قبیله یوئیژی:

Language of the Yüe-chi, p. 10،

به قلم نگارنده.

*

1. نویسنده  هو پِن تسائو Hu pen ts‛ao که از میان رفته است (ص 268 كتاب پیش رو ).

2. سپس داستانکی بی‌ارزش می‌آید از شاهدختی از دودمان تانگ كه در پی آمادن بَزَکی است و پس از آن همان نوشته کو چین چو  Ku kin ču می‌آید كه پیشتر آوردیم.

3.  مذکور درنوشــته های دوره تانگ هرچـــند باید از دوره ای پیش تر از آن باشد

 (Bretschneider, Bot. Sin., pt. I, p. 190).

4. رشـته‌كوهی در جـنوب باختری  كان چو (Kan čou) در كان‌ـ ‌سو (Kan-su)

(Ši ki, Ch. 123, p. 4).

کی-لیِن K‛i-lien   واژه‌ای است در زبان مردمان هیون‌ـ‌ نو (Hiun-nu) [خُسی گونا Xiongnu]به معنای ’’بهشت‘‘.  به باور من، این واژه با واژه کو لون ku lun در زبان منـچو به همین معنی ارتباط دارد. برداشت­های واترز (Watters, Essays. p. 362)  و شیراتوری

Shiratori ( Sprache der Hiung-nu, p. 8)

درست نیست.

5. همین نوشته در تفسیر Pei hu lu (Ch. 3, p. 11b) آمده.

1. كه با صفت شماره 155،’’قرمز‘‘؛ ساخته شده است.

2. Achundow, Abu Mansur, p. 105.

1. نک  ص 476 كتاب پیش رو .

2. در نیمه دوم سده هشتم می‌زیست.

3. به دلیل رنگ سرخ میوه حبه‌ای آن.

4. Stuart, Chinese Materia Medica, p. 264; Matsumura, No. 2040; Perrot and Hurrier, Matière mèdicale et pharmacopèe sino-annamites, p. 116,

كه در آن lo-k‛wei  بنادرست نامِ چینی این گیاه آمده است.

1. Ed. of Či pu tsu čai ts‛un šu, p. 28b.

2. A. Henry, Chinese Names of Plants, p. 239 (Journal China Branch Roy. As. Soc. Vol. XXII, 1887).