اصطلاحنامه، گنجواژه، استاد، مادر، دکتر مهر انگیز حریری

اصطلاحنامه ، که گنچ واژه همبرابر نه چندان دقیق ولی بعضا" رایج آن باشد، واژه ای است که در فارسی معادل واژه انگلیسی Thesaurus بکار رفته است. واژه Thesaurus در اصل از یونانی و لاتین گرفته شده که بمعنای گنجینه یا خزانه است و سالهاست که بمعنای گنجینه لغات استفاده می گردد.

اصطلاحنامه بعنوان زبان نمایه سازی برای استفاده در ذخیره و بازیابی اطلاعات دارای هدفهای اساسی و عمده زیر است:
1) ساخت زمینه معینی از دانش را چنان تصویر نماید که هم نمایه ساز و هم جستجوگر بتوانند از پوشش زمینه و ارتباط میان مفاهیم آن یا اندیشه های مربوط به این مفاهیم بخوبی آگاه شوند.
2) با عرضه واژگان استاندارد برای یک زمینه خاص. امکان یکدستی مدخلها را بهنگام نمایه سازی فراهم کند.3) بکمک نظام ارجاعات. دقیقاً مشخص کند که اولاً از میان مجموعه اصطلاحات برابر. فقط یک اصطلاح برای نمایه سازی یک مفهوم بکار می رود و ثانیاً کدامیک از اصطلاحات بیکدیگر وابسته هستند.
4) با استفاده از رده بندی اصطلاحات در قالب سلسله مراتب. امکان دهد بهنگام بازیابی دامه جستجو بصورت نظام یافته. قابل تجدید یا گسترش باشد.
همانطور که ملاحظه می شود. هدفهای اصطلاحنامه بیشتر متوجه کار جستجو گرو استفاده کننده است و این یکی از خصوصیات بارز اصطلاحنامه است.


نظام بازیابی اطلاعات, نظامی است که هدفش تسهیل شناسایی مدارک یا داده هایی است که متناسب با نیاز اطلاعاتی خاصی باشد و بازیابی این مدارک با داده ها با توجه به محدودیت موادی که در مجموعه موجود است.
بازیابی اطلاعات یک عمل ساده و مکانیکی نیست؛ کاری است پیچیده و فکری که منظور آن ایجاد ارتباط میان کسانی است که این اطلاعات را تولید می کنند (نویسندگان مطالب) و افرادی که این اطلاعات را مصرف می‌کنند (محققان, متخصصان و سایر دانش پژوهان ). بنابراین، نقش عمده نظام برقرار کردن این ارتباط از طریق مطابقت اطلاعات موجود در مجموعه با نیاز اطلاعاتی استفاده کنندگان و نزدیک کردن هر چه بیشتر این دو به یکدیگر است.
برای اینکه نظام قادر به انجام این عمل باشد. باید محتوای مجموعه کاملاً مشخص باشد, یعنی مدارک از لحاظ محتوا بدقت توصیف شده باشند. اما این به تنهایی کافی نیست, بلکه باید نیاز جستجو کننده اطلاعات هم بشکلی به نظام عرضه شود که عمل انطباق بین مدارک ذخیره شده و پرسش مطرح شده را تسریع کند. معمولاً این کار بوسیله استفاده از نوعی زبان نمایه انجام میگیرد.
زبان نمایه یکی از اجزای عمده نظام ذخیره و بازیابی اطلاعات محسوب می شود. هر نظام اطلاعاتی از نقطه نظر عملکرد, معمولاً شامل اجزای زیر است:
1) انتخاب گردآوری: سیاست و خط مشی تعیین کننده محتوای مجموعه.
2) مأخذ درون داد: ویژگیهایی از مدرک برای توصیف آن و برای انتخاب اصطلاحات نمایه بکار می رود.
3) زبان نمایه: مجموعه اصطلاحات و قوانینی که نحوه استفاده از اصطلاحات را تعیین می کند.
4) نشانه گذاری: عرصه اصطلاحات نمایه به صورت علائم و نشانه ها.
5) نظم مجموعه: ترتیب و نظم عناصر در درون مجموعه اطلاعات ذخیره شده.
6) تجزیه و تحلیل پرسش: ترجمه مفاهیم پرسش به اصطلاحات موجود در زبان نمایه.
7) شیوه جستجو: روشی که برای جستجوی در مجموعه بکار می رود.
8) شکل برون داد: عرضه مشخصات ظاهری مدرک و اطلاعات لازم دیگر که بعنوان پاسخ به پرسش مطرح شده در اختیار جستجو کننده گذاشته می شود.
هر یک از اجزای فوق در ایجاد نظام ذخیره و بازیابی اطلاعات و کارآیی آن نقش اساسی و مهمی دارد. در این میان، آنچه بسبب پیچیدگیش ذهن متخصصان اطلاع رسانی را بیشتر به خود مشغول داشته است نشان دادن محتوای مدارک است و به این جهت شاید بتوان گفت زبان نمایه که برای بیان موضوع و محتوای مدارک بکار می‌رود. مساله ای است که اهمیت بیشتری دارد.
زبانهای نمایه را بر اساس معیارهای متفاوت. به گونه های مختلف دسته بندی کرده اند ولی بطور کلی میتوان گفت که این زبانها عمدتاً بر دو نوعند:
1) زبانهای مهار شده : این زبانها، حاوی اصطلاحاتی هستند که برای نمایه سازی مدارک انتخاب و پذیرفته شدهاند و از آن جمله اند: طرحهای رده بندی سنتی، فهرستهای قراردادی سر عنوانهای موضوعی و اصطلاحنامه ها.
2) زبانهای آزاد : در این زبانها، محدودیتی از نظر نوع واژه وجود ندارد؛ هر واژه با اصطلاح مناسبی می‌تواند بدون قید و شرط از زبان طبیعی گرفته شود، یعنی عیناً از زبان مدرک نقل گردد و یا متناسب با موضوع مدرک تعیین شود.
اینکه کدامیک از دو روش فوق در میزان بازیابی مدارک و کیفیت کار موثرتر است، نکته ای است که هنوز بدرستی روشن نیست و اختلاف نظرهایی که در میان اهل فن وجود دارد موید این مطلب است. اما آنچه در عمل مشاهده می شود این است که اکثر نظامهای دایر و فعال اطلاع رسانی که خدمات گسترده ای را عرضه می کنند، از زبان مهار شده برای آماده سازی مدارک خویش استفاده می کنند و ابزاری که بدین منظور بکار می رود اصطلاحنامه است. بدین جهت، مطلب حاضر به بحث درباره این وسیله اختصاص یافته است.

تعریف اصطلاحنامه
اصطلاحنامه، واژه ای است که در فارسی معادل واژه انگلیسی Thesaurus بکار رفته است. واژه Thesaurus در اصل از یونانی و لاتین گرفته شده که بمعنای گنجینه یا خزانه است و سالهاست که بمعنای گنجینه لغات استفاده می گردد.
بر اساس رهنمود نظام جهانی اطلاعات علمی (یونی سیست) اصطلاحنامه را می توان یا از نظر عملکردش تعریف کرد و یا از عملکردش تعریف کرد و یا از لحاظ ساختارش. از نظر عملکرد، اصطلاحنامه وسیله ای برای مهار کردن واژه ها است و در برگرداندن زبان طبیعی مدارک، نمایه سازان یا استفاده کنندگان به زبان مقید نظام استفاده می‌شود. از نظر ساختار، اصطلاحنامه مجموعه لغات مهار شده و پویای یک زمینه خاص از دانش بشری است که از لحاظ معنا و نوع مرتبط اند.

پیشینه تاریخی
اولین اثری که تحت عنوان اصطلاحنامه شهرت یافت، اصطلاحنامه روژه بود . این اصطلاحنامه که اولین ویرایش آن در 1852 بچاپ رسید و هنوز هم ویرایشهای جدید آن منبع معتبری برای نویسندگان و مترجمان است، یک فرهنگ ساده لغات نیست و با آن تفاوت بسیار دارد. زیرا معمولاً وقتی به یک فرهنگ مراجعه می‌کنیم که واژه ای را می دانیم و به دنبال معنای آن می گردیم. اما از این اصطلاحنامه موقعی استفاده می‌شود که فکر و عقیده ای را در سر داریم و در جستجوی کلمه یا عبارت دقیق و مناسب برای بیان آن هستیم. به این جهت برخلاف فرهنگها، تنظیم آن الفبایی نیست بلکه بر اساس افکار و ایده هاست که در گروههای کلی نظیر زمان، مکان، ماده، حواس، اراده، عواطف. . . دسته بندی شده اند. هر گروه شامل تقسیمات فرعی تری است که هر یک از آنها به نوبه خود چندین کلمه یا عبارت را در برمی گیرد. در زیر هر کلمه، تمام کلمات مترادف و عبارات وابسته به آن مفهوم و شکلهای مختلف دستوری آنها ذکر می شود و ارتباط بین کلمات با ارجاعهای لازم مشخص می گردد. به این ترتیب اصطلاحنامه روژه در واقع یک طرح رده‌بندی اصطلاحات است که فهرستی الفبایی نیز بدنبال دارد و ارزش آن در نحوه ارتباط دادن مفاهیم بیکدیگر با توجه به معانی متفاوت آنهاست.
البته قصد تهیه کننده این اصطلاحنامه، استفاده از آن در ذخیره و بازیابی اطلاعات نبود بلکه کمک به کسانی بود که برای تصنیف متن یا متونی بدنبال اصطلاحات صحیح و مناسب برای بیان فکر و اندیشه خود بودند. ضمناً این نکته را هم باید اضافه کرد که تنظیم واژگان براساس مفاهیم، فکر تازه ای نبود که از روژه سرچشمه گرفته باشد قبل از این تاریخ هم، چنین اندیشه ای بشکلها و مضمونهای مختلف و برای هدفهای متفاوت تجلی کرده بود و به جرات می توان گفت که بحثهای کنونی در مورد ماهیت اصطلاحنامه و اصطلاحنامه‌سازی ریشه تاریخی دارد. اما اهمیت اصطلاحنامه روژه در این است که ساخت ویژه آن چارچوب مطلوبی را برای طرحریزی اصطلاحنامه امروزی، در اختیار متخصصان اطلاع رسانی گذاشته است.
نیاز به اصطلاحنامه در ذخیره و بازیابی اطلاعات از زمانی احساس شد که نظامهای اطلاع رسانی با مشکلات مهمی در مرحله، جستجو و بازیابی اطلاعات مواجه گردیدند. زیرا اولاً رشد مدارکی که منتشر می شد سیر صعودی داشت و این امر موجب افزایش سریع حجم اطلاعات کتابشناختی می شد و از این رو لازم بود بنحوه ذخیره آنها از نظر محتوا توجه بیشتری شود. ثانیاً در روشهای متداول نمایه سازی اکثراً از زبان طبیعی بویژه نظام تک واژه استفاده می شد. نظام تک واژه که در سال 1951 بوسیله مورتیمر تاوبه معرفی گردید بعلت اینکه روشی ساده و ارزان در مرحله درون داد بود، ابتدا سخت مورد استقبال قرار گرفت اما مشکلات اساسی آن در مرحله جستجو خیلی زود آشکار شد، یکی از مشکلات عمده، ناشی از فقدان کنترل واژگانی بود. چون مدارک هم موضوع و مربوط بهم بعلت نمایه سازی با تک واژه های استخراج شده از متن، غالباً از هم جدا می‌افتادند و بهنگام بازیابی نظام هیچ کمکی برای کنار هم آوردن این کلمات نمی کرد و چنانچه جستجو در زیر همه کلمات پیش بینی شده انجام می گرفت. جستجو کننده باز هم نمی توانست مطمئن باشد که جستجوی کاملی صورت گرفته است. مشکل دیگر جستجو در مجموعه ای بود که مرتباً بر حجم آن افزوده می شد و بهمان نسبت جستجوهای جامع. مشکلتر می شد. به لحاظ این مسایل. بتدریج نمایه سازی با تک واژه حاوی خود را به نمایه سازی با تک مفهوم گزیده شده. داد و به این ترتیب پایه و اساس ایجاد اصطلاحنامه بازیابی اطلاعات گذاشته شد.
اولین کسی که در این راه قدم برداشت هانس بیترلون بود. او تحت تاثیر روش اصطلاحنامه روزه. در صدد برآمد کلمات مجاز همراه با ارجاعهای لازم جهت استفاده در نمایه سازی موضوعی فراهم آورد . اولین اصطلاحنامه ای که عملاً بدین منظور تهیه شد. برای نمایه سازی مدارک شیمی و مهندسی شیمی بوسیله کپمانی Dupont بود. در همان اوان. کاربر روی اصطلاحنامه دیگری در آژانس اطلاعات فنی خدمات نظامی در حال پیشرفت بود که بالاخره در سال 1960 منجر به تهیه اصطلاحنامه ای شد که حاوی توصیفگرهای خاص این زمینه بود. این دو منبع که سرچشمه توسعه سایر اصطلاحنامه ها شدند. موقعیت اصطلاحنامه را بعنوان ابزار اساسی کنترل واژگانی در نظامهای ذخیره و بازیابی امروزی مستحکم کردند. اصطلاحنامه کمپانی Dupont پایه گذار اصطلاحنامه مهندسی شیمی شد که توسط موسسه آمریکایی مهندسان شیمی در سال 1961 منتشر گردید و این نمونه خود. مبنای توسعه اصطلاحنامه واژه های مهندسی شد که در سال 1964 بوسیله شورای مشترک مهندسان انتشار یافت. توسعه صنایع. سبب پیدایش اصطلاحنامه های دیگری شد و تجاربی که از گسترش این اصطلاحنامه ها حاصل گردید منجر به تدوین راهنماها و استانداردهای ملی گردید. بهرحال. تعداد اصطلاحنامه هایی که از سال 1960 به بعد تهیه شده. قابل توجه است. این اصطلاحنامه ها. اکثراً در رشته های علوم و فنون و به زبان انگلیسی می باشند.

هدف اصطلاحنامه
اصطلاحنامه بعنوان زبان نمایه سازی برای استفاده در ذخیره و بازیابی اطلاعات دارای هدفهای اساسی و عمده زیر است:
1) ساخت زمینه معینی از دانش را چنان تصویر نماید که هم نمایه ساز و هم جستجوگر بتوانند از پوشش زمینه و ارتباط میان مفاهیم آن یا اندیشه های مربوط به این مفاهیم بخوبی آگاه شوند.
2) با عرضه واژگان استاندارد برای یک زمینه خاص. امکان یکدستی مدخلها را بهنگام نمایه سازی فراهم کند.3) بکمک نظام ارجاعات. دقیقاً مشخص کند که اولاً از میان مجموعه اصطلاحات برابر. فقط یک اصطلاح برای نمایه سازی یک مفهوم بکار می رود و ثانیاً کدامیک از اصطلاحات بیکدیگر وابسته هستند.
4) با استفاده از رده بندی اصطلاحات در قالب سلسله مراتب. امکان دهد بهنگام بازیابی دامه جستجو بصورت نظام یافته. قابل تجدید یا گسترش باشد.
همانطور که ملاحظه می شود. هدفهای اصطلاحنامه بیشتر متوجه کار جستجو گرو استفاده کننده است و این یکی از خصوصیات بارز اصطلاحنامه است.

ویژگیهای مهم ا صطلاحنامه
با توجه به هدفهای فوق. اصطلاحنامه باید دارای ویژگیهای زیر باشد:
1) متکی بر نوشته ها و نیازهای اطلاعاتی استفاده کنندگانه بالفعل و بالقوه نظام باشد.
بعبارت دیگر مبتنی بر دو اصل ًضمانت ادبی ً و ً ضمانت استفاده ً باشد . ًضمانت ادبی بدین معنی است که در تعیین موضوعها و ارتباط میان آنها همانگونه عمل شود که در مدارک مکتوب و مواد اطلاعاتی منعکس گردیده است. بنابر این. اساس کار باید مدارکی باشد که بعنوان درون داد به نظام وارد می شوند نه ملاحظات نظری محض و تقسیم بندیهای شناخته شده دانش. این امر موجب می شود که نظام پویایی خود را هم حفظ کند. زیرا مفاهیم جدید بمحض ظاهر شدن در نوشته ها. وارد نظام می گردند و بالطبع موجب تغییرات لازم در ساخت مفهومی زبان نظام می شوند. ً ضمانت استفاده ً مربوط به برون داد نظام است. از آنجا که هدف نظام. فراهم کردن امکان استفاده از اطلاعات است. لذا باید دید که استفاده کنندگان نظام چه کسانی هستند. بودن داد مورد نیازشان چیست. چه زبانی علمی مورد استفاده آنهاست و این زبان تا چه حد تخصصی است. سپس با توجه به این موارد. موضوعها و نحوه تقسیم بندی آنها را در نظر گرفت.
بنابر این یک اصطلاح در صورتی پذیرفته شده است که اولاً نوشته های کافی در آن زمینه وجود داشته باشد و ثانیاً مراجعان و استفاده کنندگان نظام در آن سطح از تخصص. بقدر کافی درخواست اطلاعات بکنند. در تهیه اصطلاحنامه ًضمانت استفاده ً حتی مهمتر از ًضمانت ادبی ً است. زیرا ممکن است در یک نظام. نام مثلاً انواع ماهیها. بر اساس محتوای مدارک. ضبط شده باشد که در این صورت ًضمانت ادبی ً رعایت شده است. اما اگر استفاده کنندگان این نظام. هرگز به واژه ای ریزتر از ًماهی احتیاج نداشته باشد. گسترش واژگان با چنین دامنه ای در این حد از تخصص . دلیل منطقی و با ارزشی نخواهد داشت.
2) سطح شکستگی و خاص شدن اصطلاحات در حد کافی و مورد نیاز باشد. اصطلاحات اخص در واژگان عامل مهم و موثری در دقت بازیابی هستند. برای مثال اگر جستجو کننده ای بدنبال مطلب درباره ًخودوسرً باشد ممکن است بعلت نبودن چنین اصطلاحی در نظام. مدارکی را بازیابی کند که با استفاده از اصطلاح عامتری چون ًغلات ً نمایه سازی شده اند. در این صورت بسیاری از مدارک بازیابی شده به موضوع مورد نظر مربوط نمی شوند.
3) پیش همآرایی غلط و ارتباط نادرست اصطلاحات در هنگام بازیابی جلوگیری شود. این مشکلات بخصوص در نظامهای تک واژه ای بیشتر بروز می کند و به نسبتی که بر پیش همآرایی اصطلاحات افزوده می گردد. مشکلات مزبور کاهش می یابد.
4) با اعمال کنترل واژگانی . یعنی مهار کردن مترادفها. شبه مترادفها و نظایر آن . تعیین اصطلاحات مجاز و نیز مشخص کردن حدود ثغور اصطلاحاتی که معنا و محدودشان روشن نیست موجب دقت و یکدستی در نمایهسازی و جستجو گردد و نمایه ساز و جستجو گر را در انتخاب مناسب ترین اصطلاح برای بیان موضوع خاصی کمک نماید.
البته ویژگیهای اصطلاحنامه به این موارد محدود نمی شود. اما در تهیه و توسعه یک اصطلاحنامه خوب و کارآ. توجه به این ویژگیها از اهمیت خاصی برخوردار است.

مهرانگیز حریری