مهمیخ، فخیز، مهمیز، اسب انگیز

مهمیخ. (ا. پارسی). فخیز. (ا. پارسی). (از فرهنگ پهلوی). مهمیز تازی گشته آن است. مهمیخ. اسب انگیز. فرهنگ واژه یاب. م و د.

تاریخچه مهمیز

استفاده از مهمیز برای راندن و تربیت اسب و غیره دارای قدمت زیادی است. تا آنجا که به یاد میتوان آورد در اروپا از پانصد سال قبل از میلاد مسیح استفاده از مهمیز متداول بوده است. البته باید دانست که تا قرن یازدهم میلادی سوارکاران فقط تنها یک مهمیز آنهم اغلب به پای چپ خود می بستند.
مهمیز یونانی دارای تیغه ای پهن بود و به وسیلهٔ تسمه ای چرمی به پا بسته میشد . مهمیز رومی معمولأ دارای نوک تیز یا گاهی اوقات هم برگشته بود و از روی پا توسط تسمه ای و از زیر پا به وسیلهٔ آهن بر جای خود استوار می گشت.
از قرن دوازدهم میلادی به بعد مهمیز ساخت دیگری به خود گرفت و شبیه مهمیزهای کنونی شد . یعنی دارای محور گردی شده و بر روی محور دارای پره هایی بود شبیه ستاره.
ساقهٔ مهمیز بسیار بلند و اغلب به طول بیست سانتی متر بود این از آن جهت بود که در دورهٔ قرون وسطی چون اسبان را زره پوش می کردند ، باید مهمیز آنقدر بلند میشد تا به زیر شکم اسب بتواند برخورد کند . جنس این مهمیزها از آهن ساخته میشد و دارای نقش و نگار متفاوتی بود.
در سال ۱۴۵۰ میلادی دیگر چنین مهمیزهای بلندی ساخته نشد چون یکی از اشکالات سوارکاران آن بود که با چنین مهمیزهایی قادر نبودند بدون زمین خوردن یا سکندری رفتن پیاده مبارزه یا مقداری راه پیمایی کنند . در قرون شانزدهم و هفدهم میلادی مهمیزها ظریفتر و کوچکتر شد و صنعتکاران انواع و اقسام بسیاری از آنها را ساختند.
از قرن هجدهم میلادی مهمیزها دارای ابعاد باز هم ظریفتر و کوچکتری شد تا اینکه مهمیزهای امروزه شباهت بسیار زیادی به مهمیزهایی دارند که در سال ۱۷۵۰ میلادی ساخته میشدند.مهمیزها دارای انواع مختلفی میباشند . مثلأ مهمیز گرد ستاره ای شکل با مقداری کم و زیاد دندانه . هرچقدر دندانه ها کمتر باشد مهمیز دارای عملکرد شدیدتری است. ضمنأ باید در نظر داشت که دایرهٔ دندانه دار باید به دور محور خود بتواند بچرخد.
مهمیز چوگان انداره های مختلفی دارد و می توان به میل خود بلند یا کوتاه آن را انتخاب نمود . این نوع مهمیز دارای سر تیز نمی باشد و چون در حین بازی با بدن اسب زیاد تماس حاصل می کند لذا طوری ساخته شده که باعث زخمی شدن و ناراحتی حیوان نگردد . این مهمیز با یک قطعه چرم به پا بسته می شود و قابل بالا و پایین بردن است تا در هر قسمت از پشت چکمه که سوارکار مایل باشد قرار گیرد.
مهمیز دیگری وجود دارد که بدون بند مستقیمأ بوسیلهٔ بازوان آهنی خود به پشت پاشنه وصل می گردد و قابل جابجا شدن نیست و دقیقأ می توان دانست که چه وقت و به چه نقطه از بدن اسب وارد می آید.
فدراسیون سوارکاری فرانسه در مورد به کار بردن مهمیز تأکید می کند که مهمیز باید به طور صحیح بر پشت پا بسته گردد و به منظور آسان نمودن کار فشار پاها بر بدن اسب استفاده گردد . محل آن باید پایینتر از مچ پا و موازی با پاشنهٔ زیرین چکمه باشد . بر عکس هیچ چیز زننده تر از مهمیزهای آویزان از چکمه های سوارکار نیست که به طور اشتباه و بی دقتی بسته شده ، نوکش رو به زمین و بازوانش رو به بالا بلند شده است و هیچ نوع عمل مثبتی نیز در امر سواری و راندن اسب شخص نیز ندارد.
همانطور که انتخاب مهمیز یک امر دقیق و به اصطلاح حساسی است ، به کار بردن آن نیز باید با احتیاط انجام گیرد . بسیاری از سوارکاران ، خصوصأ تازه کاران تنها هدفشان از بستن مهمیز ، راندن اسب به جلو است ، در حالیکه به قول فرانسوا بوشه سوارکار مشهور فرانسوی بکار بردن مهمیز توسط سوارکاری بی اطلاع از فنون سواری مثل آن است که ما تیغ برهنه ای را در دست میمونی قرار دهیم.
فراموش نکنیم که مهمیز یک وسیلهٔ هشدار دهنده به اسب است ، یعنی به هنگام لزوم به کمک ساقهای پا مهمیز بر پهلوهای اسب فشار کم یا زیادی وارد می آورد و به محض اینکه اسب به اطاعت واداشته شد فورأ مهمیزها از پهلوی اسب دور شده و به حالت اول باز می گردد.
برای واداشتن اسب به حرکات شدید یا ظریف به همان نسبت مهمیز را باید شدید یا آهسته به کار برد. برای اینکه اسب ناگهان به شدت به جلو رانده شود ، تا اینکه فقط هشدار کوچکی به او داده شود ، مهمیز نمی تواند یکسان به کار گرفته شود . همانگونه که به دهنهٔ اسب به کمک دست باید حرکات و فشارهای مختلف وارد آورد به همان نسبت نیز پاها به کمک مهمیزها ، بسان دستها باید به عمل واداشته شوند.
مثلأ برای واداشتن اسب به حرکت خاصی بایستی پاها را به آهستگی به شکم و پهلوهای اسب نزدیک کرد و به کمک مهمیزها این کار ساده تر انجام می گیرد ولی اگر اسب به این حرکت آرام پاها و مهمیزها توجهی نکرد باید با حرکت شدیدتر و فشار بیشتری ضمن تنبیه او را به آن عمل خواسته شده وادار نمود.
با این اوصاف همواره باید در نظر داشت که نبایستی مدام و بی هدف از مهمیز برای راندن اسب استفاده برد ، چرا که کم کم اسب به فشار مهمیز عادت کرده و دیگر چون مراحل نخست تشویق به اطاعت نمی گردد . چه بهتر که گاهی هم بدون بستن مهمیز با اسب کار نمود ، کاری که به نفع اسب و سوارکار خواهد بود چه اسب احساس راحتی بیشتری نموده و دومرتبه که مهمیز را در آینده احساس نمود اطاعت بیشتری از خود نشان دهد . بر خلاف تصور بسیاری از مردم تنها به کمک مهمیز نیست که می توان نتایج سودمندی در تربیت اسب به دست آورد . بخصوص به کمک مهمیزهای تیغدار و زمخت ، زیرا هرچه بیشتر به اسب فشار آید دلزدگی و بی تفاوتی اسب بیشتر آشکار می گردد . فراموش نشود که پاها باید بدون فشار زیاد در دو طرف پهلوی اسب قرار گرفته باشند و وقتی که لازم بود آنها را با پهلوی اسب آشنا ساخت . هنگام اجبار در استفاده از مهمیز باید بدون خشونت و با رانها و ساقها و پاهای راحت و آزاد اسب را به جلو راند و برای اینکه انسان راحت و آزاد بر اسب قرار گرفته باشد باید از سواری بااطلاع و کارکشته باشد . ضمنأ باید دانست که به کار بردن مهمیز بدان معنی نیست که می خواهیم اسب را تندتر به حرکت واداریم بلکه به کمک مهمیز می توان اسب را به حرکات و ریزه کاریهای مختلف واداشت ، و حتی او را از حرکت بازداشت و در جا متوقفش ساخت ولی تمام این اعمال کار ساده و همه کس نیست.
سه نکته را برای استفاده از مهمیز باید به خاطر داشت.
۱-مهمیز باید خیلی نزدیک به تنگ زین اسب قرار گرفته باشد ، در صورتیکه بخواهیم به اسب یک حالت آزاد و آرام داده باشیم.
۲-برای جمع نمودن بدن اسب نسبتأ و تا اندازهٔ لازم باید به قسمت عقب بدن اسب تماس حاصل کند.
۳-برای واداشتن اسب به عملی و دادن حساسیت بیشتر به اسب باید به طور طبیعی در امتداد بدن اسب رانها و پاها مستقیم قرار گرفته باشند و در همان حالت مهمیز به کار رود.
بعضی از اسبها و بخصوص مادیانها حساسیت زیادی به مهمیز دارند به طوریکه بعضی از آنها با احساس تماس با مهمیز یا بر روی پاها و به اصطلاح سردست بلند می شوند و یا تقریبأ بر روی زمین می خوابند .
برای عادت دادن آنها به استعمال مهمیز باید هنگام شروع تربیت دادن آنها ، حیوان درجا ایستاده و با دهانهٔ کشیده شده و سر و گردن جمع شده کم کم پاشنه های پا را فشار داد بطوریکه نوک مهمیزها آهسته با پشت و بدن اسب تماس حاصل نماید و کم کم باید نوک و بقیه قسمتهای مهمیز را بدون فشار ناگهانی به پهلوهای اسب چسبانید . به مجرد اینکه اسب عکس العمل شدیدی از خود بروز نداد باید پاشنه ها و خود مهمیزها از بدن اسب دور شده فورأ اسب نوازش شود ، و ضمنأ دهنه نیز شل و سر و گردن اسب آزاد شود.
بعد از آنکه در حالت توقف ، اسب یا مادیان به مهمیز و تماس با آن عادت پیدا کرده اند باید در وهلهٔ دوم با تماس مهمیز آنها را به جلو حرکت داد.
نخست باز پاشنه ها و مهمیزها با پهلوها تماس پیدا کرده و دست با دهنه شل شده و سر اسب پیش رفته و حیوان به جلو بحرکت در می آید.
بعد از چندین بار تمرین بدین نحو، اسب کم کم به اثرات مهمیز عادت خواهد کرد . همچنین می توان برای عادت دادن اسب به مهمیز در حالت یورتمه آن را با بدنش آشنا نمود تا آنکه به اسب عادت داده شود بمجرد احساس مهمیز از یورتمه به تاخت کوتاه درآید . این عمل برای بیشتر نمودن حساسیت و حرکات مختلف در اسب بسیار لازم و مفید است.
آنچه که در خاتمه لازم به تأکید است این است که ، استفاده از مهمیز به هیچ وجه عمل ساده و پیش پا افتاده ای نیست و سوارکار در فن سواری باید به قدر کافی پیشرفته بوده و از علم آن برخوردار باشد. پایگاه اطلاع‌رسانی اسب ایرانی. م و د.