دانشنامه علایی ابن سینا؛ شاهکار فلسفه اسلامی به زبان فارسی
خبرگزاری تسنیم: جرج سارتون، پدر «تاریخ علم»، ابن سینا را مشهورترین دانشمند سرزمین‌های اسلامی می‌داند که یکی از معروفترین‌ها در همة زمانها و مکانها و نژادها است.
حجت الحق، شرف المُلک، شیخ الرئیس، ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا، مشهور به ابوعلی سینا و ابن سینا و پور سینا زادة 1 شهریور 359 خورشیدی در بخارا و درگذشتة 2 تیر 416 در همدان، 370-428 قمری،980-1037 میلادی، پرآوازه‌ترین و تاثیرگذارترین فیلسوف متأله شیعی، دانشمند علوم طبیعی و ریاضی، منطقدان و پزشک ایرانی، بنیانگذار حکمت اشراق یا حکمت المشرقیین در جهان اسلام است.
ابن سینا 450 کتاب در زمینه‌های گوناگون نوشته است که شمار بسیاری از آنها در پزشکی و فلسفه است. جرج سارتُن ( مورخ شهیر علم که عده‌ای او را پدر تاریخ علم می‌دانند) این سینا را مشهورترین دانشمند سرزمین‌های اسلامی می‌داند که یکی از معروفترین‌ها در همة زمانها و مکانها و نژادها است. ابن سینا فیلسوفی عادی در کنار دیگر فیلسوفان در تاریخ فلسفه نیست. قدرت بیان، وسعت حافظه، اندیشة نافذ، مخیلة نیرومند و نبوغ سرشار او حتی در میان فیلسوفان و دانشمندان امروزی بی‌مانند است.
او نابغه شگفت‌انگیزی است که جهان یک‌بار برای همیشه به خود دیده است. وانگهی، ابن سینا توانمندی بسیاری در چکیده‌کردن و فشردن اندیشه‌ها و مفهوم‌ها در یک کل هماهنگ و بیان آنها به‌شیوه‌ای رسا و بسنده دارد که تنها ویژة آثار خود اوست. وی به اهمیت «اصلِ خسّت» یا «اصلِ اقتصاد» بسیار پیشتر از ویلیام آکام فیلسوف مشهور سده‌های میانه پی برده بود و آن را در سراسر نوشته‌ها و پژوهشهای علمی- فلسفی خود بکار می‌برد. صفت ممیزة آثار او سادگی و رسایی است. نوشته‌های او سراسر ایجاز دارد و خواننده تیزبین را به مقصود می‌رساند و از اطناب بیجا و دراز گویی به دور است؛ خصیصه‌ای که در فیلسوفان اسلامی بعدی کمتر دیده می‌شود یا اصلاً دیده نمی‌شود. ابن سینا همچون دیگر فیلسوفان مسلمان همچنین استعداد عجیبی در دانشنامه‌نویسی دارد. او بزرگترین دانشنامه پزشکی (القانون فی الطب) و گسترده‌ترین دانشنامه فلسفه و علوم (الشفا) را در جهان اسلام و غرب به رشتة تحریر در آورد. در نوشته‌های ابن سینا ما با هوشی توانگر و حتی ابرانسانی روبه‌رو هستیم، نوشته؟هایی که هر سطر آن الهام‌بخش اندیشه‌ای نو است و حتی برای هرگونه پژوهش نوین، خواندنشان سودمند و ثمربخش است.
زندگینامه و اثرهای ابن سینا در دانشنامه‌های عمومی و در دانشنامه‌ها و فرهنگ‌های ویژة فلسفه و تاریخ‌های فلسفه و کتابها و گفتارها و جُستارهای گوناگون به زبانهای گوناگون نوشته شده است و کمابیش سراسر روشن است. بنابراین تکرار آنها در اینجا سودمند نمی‌نماید.
دانشنامة علایی که دانشنامه‌ای است تألیف ابن سینا به زبان فارسی دری در پنج علم یا پنج فصل 1. علم منطق، 2. علم طبیعی (علم زیرین) 3. علم هیئت، 4. علم موسیقی و 5. علم آنچه بیرون طبیعت است (علم بَرین)، نوشته شده است. در این دانشنامه ابن سینا تلاش کرده است تا آنجا که می‌تواند واژه‌های فارسی بکار برد. هرچند او کامیاب نشده است در همة موارد معادلهای فارسی واژگان عربی را بدست دهد ولی تلاش او در این راه شایان ستایش است.
دانشنامة علایی از زمان نگارش آن تا همین امروز بر نویسندگان و مترجمان آثار فلسفی و ادبی اثرگذار بوده است. (برای ملاحظة تأثیر ابن‌سینا بر ترجمة فلسفی معاصر، رجوع کنید به: ادیب سلطانی، میر شمس‌الدین، منطق ارسطو (ارگانون)، مؤسسة انتشارات نگاه، تهران 1378)
ابن سینا این دانشنامه را در فاصلة سالهای 413 تا 428 برای سپاس از حمایت‌های فرماندار وقت اصفهان، ابوجعفر دشمن زیار ملقب به علاء الدوله کاکویه نوشت و به همین سبب دانشنامة علایی نام گرفته است. از بخشهای مختلف کتاب سه بخش نخست، منطق، الهیات و طبیعیات از نوشته‌های خود ابن سینا بجا مانده است و بخشهای مربوط به ریاضیات شامل هندسه، هیئت و حساب را که در همان زمان از بین رفته بود. ابوعبید جوزجانی پس از وفات ابن سینا از نوشته‌های دیگر او به تلخیص در آورده است. بخش نخست کتاب درباره منطق و بخش دوم با نام فلسفة برین درباره الهیات است. این کتاب نسخه‌های خطی فراوانی دارد. کتاب در سال 1315 به همت احمد خراسانی تصحیح و ویرایش شده است. مرحوم محمد معین نیز این کتاب را تصحیح کرده است. (رجوع کنید به: ابوعلی سینا، دانشنامة علایی، رسالة منطق، با مقدمه، حواشی و تصحیح دکتر محمد معین و سید محمد مشکات، همدان 1383).
آخرین شرح و تصحیح این کتاب مربوط است به شرح و تصحیح رساله منطق: دانشنامه علایی، با مقدمه، شرح و تصحیح نواب مقربی که در سال 1391 به همت انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا منتشر شده است.
درباره توانایی زبان فارسی برای انتقال معانی علمی و فلسفی
در عصر جدید که پیشرفت علم و تکنولوژی و همچنین فلسفه با سرعت برق و باد پیش می‌رود برای بیان مطالب علمی و فلسفی دو راه وجود دارد. پاره‌ای ملل چاره را در پذیرفتن یکی از زبانهای خارجی برای بیان این مطالب علمی دیدند مانند هندوستان ولی ملل دیگر بواسطة داشتن میراث بزرگ فرهنگی نتوانستند این راه حل را بپذیرند که یک مثال آن کشور ایران است.
باید خاطر نشان کرد که در پاره‌ای زبانها به علت ساختار ویژة آنها جبران کمبود واژه‌های علمی کاری بس دشوار و شاید نشدنی است. زبانهایی که در اروپا و خاور نزدیک وجود دارند به دو طبقة عمده تقسیم می‌شوند که عبارتند از: 1. زبانهای هندواروپایی و 2. زبانهای سامی.
زبانهای فارسی از خانوادة زبانهای هندواروپایی هستند و زبان عربی و عبری از خانوادة زبانهای سامی. مرحوم محمود حسابی در مقاله‌ای به نام «توانایی زبان فارسی» با کاربرد روشی ریاضی به نام جبر ترکیبی نشان داده است که در زبان عربی واژگانی که بر اساس ریشه‌های ثلاثی و رباعی این زبان می‌توان ساخت حداکثر دو میلیون واژه است. امکان ساختن واژگانی بیش از این در ساختمان این زبان وجود ندارد. حال آنکه در زبان فارسی و زبانهای هندواروپایی دیگر که دارای شمار کمی ریشه در حدود 1500 عدد و دارای تقریباً 250 پیشوند و درحدود 600 پسوند هستند با کاربست همان روش ریاضی می‌توان 226 میلیون و حتی بیشتر از این، واژه ساخت. قابل توجه این است که برای فهمیدن این میلیونها واژه فقط نیاز به فراگرفتن 1500 ریشه و 850 پیشوند و پسوند داریم در صورتی که در یک زبان سامی باید دست کم 25000 ریشه از برداشت و قواعد پیچیدة افعال و اشتقاق را نیز فراگرفت و در ذهن نگه داشت.
توانایی‌ای که در هر زبان هندواروپایی مانند یونانی و لاتین و آلمانی و فرانسه و انگلیسی وجود دارد در زبان فارسی هم همان توانایی وجود دارد. بنابراین هیچ بهانه‌ای برای کوتاهی در ساخت معادلهای فارسی در برابر واژگان بیگانه وجود ندارد. این هدفی است که ابن سینا با نگارش دانشنامة علایی نخستین گام را برای رسیدن به آن برداشت. متأسفانه، پس از ابن سینا برای رسیدن به این هدف مطلوب پیشرفت اندکی حاصل شده است. ولی اگر بنشینیم و دست روی دست بگذاریم دیری نخواهد کشید که سیل کلمه‌های خارجی در تمامی عرصه‌های فکری، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی کشور جاری خواهد شد و عده‌ای افتخار خواهند کرد زبان فارسی را که حامل فرهنگ اسلامی-ایرانی ماست کنار گذاشته و به زبان بیگانه سخن می‌گویند. (رجوع کنید به: «توانایی زبان فارسی»، محمود حسابی، عضو فرهنگستان زبان ایران، از شمارة مهرماه انجمن فرهنگ ایران باستان)
دربارة شرح و تصحیح رساله منطق دانشنامه علایی چاپ بنیاد حکمت اسلامی صدرا
دانشنامة علایی ابن سینا شاهکار زبان فارسی در فلسفةاسلامی است، از این رو، چاپ دوبارة آن و حتی چاپهای چندین‌باره آن با شرح و تصحیح‌های تازه و روزآمد نه تنها جای توجیه دارد که ضرورتی جدی و حیاتی است. چنانکه در بالا یاد شد دانشنامة علایی به همت دانشمند فقید محمد معین تصحیح شده است. ولی این تصحیح و دیگر تصحیح‌های این کتاب کاستی‌های فراوانی دارد. یکی آن که چنین تصحیح‌هایی تنها برای عده‌ای معدود از متخصصان و نسخه‌شناسان مناسب و سودمند است. در تصحیح مرحوم معین اختلاف‌های موجود در تمامی نسخه‌ها در پانویس کتاب آمده است و خواننده خود می‌بایست با تطبیق و مقایسة آن اختلاف‌ها دست به انتخاب بزند و چه‌بسا در این انتخابها به راه خطا برود. بنابراین وظیفة هر مصححی که به تصحیح کتاب‌هایی از این دست می‌پردازد این است که علاوه بر آوردن نسخه‌های متعدد خود با پژوهش دقیق و ذوق ادبی دست به انتخاب بزند و متنی ویراسته‌تر و پیراسته‌تر از نسخه‌های موجود عرضه کند. بویژه، در تصحیح زنده‌یاد محمد معین از رسالة منطق دانشنامة علایی بسیاری غلط‌های آشکار دست نخورده مانده‌اند. برای نمونه، واژة «مشهودات» به جای «مشهورات» در صفحة 120 کتاب مزبور به غلط به کار رفته است. مصحح از این غلط آگاه است ولی آن را دست نخورده در متن باقی گذاشته است. یا «فضولیات» به جای «فضولان»، «ذاک» که به غلط به جای «زاگ» فارسی به کار رفته است. وانگهی، بسیاری واژگان مهجور که در زبان فارسی امروز کاربرد ندارند، همچون، «سخته»، «زاگ»، «مازو»، «دمداری»، «زفر»، «پیداگر چندی» و مانند اینها بدون توضیح رها شده‌اند. مطالعة کتاب نیز به سبب رسم الخط نامنقح و نبود اعراب‌گذاری واژگان کهن بسیار دشوار است.
تصحیح رساله منطق دانشنامه علایی چاپ «بنیاد حکمت اسلامی صدرا» مزیت‌هایی دارد که آن را از تصحیح‌های دیگر دانشنامة علایی متمایز می‌کند:
نخست آنکه تمامی زیرنویس‌های حاوی نسخه بدلها حذف شده‌اند، و تنها متن دانشنامه به شیوه‌ای روان، خوانا و اعراب‌گذاری شده در جاهایی که نیاز به اعراب‌گذاری داشته‌اند در برابر دیدگان خواننده قرار داده شده است.
دوم آنکه واژگان مهجور و دشوار که خوانندگان ناآشنا ممکن است با معنای آنها آشنا نباشند در زیرنویس به‌کوتاهی توضیح داده شده‌اند.
سوم آنکه متن دانشنامه تقطیع و مَفصَل بندی شده است. رسالة منطق برروی هم، شامل 35 قطعه است. تک‌تک قطعه‌ها بااتکا به منابع معتبر منطقِ صوری شرح داده شده‌اند و در قسمت «شرح قطعه» درپایان متن اصلی کتاب گنجانده شده‌اند. این شرح‌ها، البته، برای مبتدیان و ناآشنایان به زبان منطق و فارسی دری است که در فهمِ بیشتر متن خوانندگان را یاری می‌رسانند. متخصصان و پژوهشگران که با آثار ابن سینا آشنایی دارند نیازی به مطالعة این بخش ندارند.
چهارم آنکه برای نخستین بار واژه‌نامة توصیفی‌ای نیز درپایان کتاب گردآوری شده است که می‌تواند به خوانندگان در بهره‌برداری بیشتر از واژگان و معادلهای فارسی ابن سینا کمک کند. توصیف تمامی واژگان نیز از زبان خود ابن سینا عرضه شده است. کسانی که فرصت مطالعة سراسر کتاب را ندارند می‌توانند چکیده‌ای از مطالب کتاب را در واژه‌نامة توصیفی بخوانند یا اصطلاح مطلوب خود را ذیل مدخل مربوط ببینند.
سرانجام آنکه هدف از انتشار کتاب حاضر چیزی نیست جز ترغیب و تحریض خواننده فارسی زبان به خواندن اثر ماندگار ابن سینا، «دانشنامة علایی». خواندن صفحات این کتاب یکی پس از دیگری بهجت‌آور و نافذ است؛ در حالی که تجربة عهدهای پیشین و دنیاهای دور را در کلامی نو و طرزی تازه گرد آورده است، چیزی برتر از یک کتاب که در یک میلیون کتاب بدست می‌دهد.
ابن سینا یکی از قله‌های باشکوه فرهنگ مردم ایران زمین است و نباید کسانی را متصور شد که به زبان فارسی و میراث فلسفة ایرانی- اسلامی دلبسته باشند و این صفحات را بی‌مطالعه رها کنند.
