بازگشت بازار نشر به دوران مشروطه؛ از دست و دلبازی برای قاسم سلیمانی تا تبدیل کتاب‌فروشی به چلوکبابی
- مسعود آذر
- بی‌بی‌سی
در شرایطی که بازار نشر و کتاب در ایران بحرانی است و کتاب‌فروشی‌های خیابان انقلاب یکی پس از دیگری تبدیل به چلوکبابی و فست‌فود می‌شوند، رسانه‌ها صحبت از از دست و دلبازی وانتشار کتاب‌هایی می‌کنند که که از نظر کیفیت و کمیت و محتوا فاقد ارزش هستند و بیشتر جنبه تبلیغات حکومتی و «متملقانه» دارند.
روزنامه فرهیختگان روز پنجشنبه سیزدهم دیماه در یک بررسی میدانی از انتشار کتاب‌هایی درباره قاسم سلیمانی خبر داد که «کپی» هستند و به نوعی با سرهم‌بندی چند سخنرانی از قاسم سلیمانی و چند جمله از علی خامنه‌ای به عنوان کتاب به بازار نشر آمده است.
این گزارش کیفیت این کتاب‌ها را «ضعیف» ارزیابی کرد و نوشت صفحات بعضی از این کتاب‌ها از ۱۲ تا ۷۸۰ صفحه می‌رسد و در راستای «ارادت» به قاسم سلیمانی منتشر شده‌اند و با استقبال خوانندگان کتاب روبرو نشده است.
همزمان با پنجمین سالگرد کشته شدن قاسم سلیمانی، خبرگزاری‌های داخلی اعلام کردند که از دی ماه ۱۳۹۸ تا دیماه امسال هزار و۵۸۰ عنوان کتاب با موضوع قاسم سلیمانی منتشر شده است و شمارگان این کتاب‌ها به ۳ و نیم میلیون نسخه می‌رسد.
در پنج سال اخیر بخصوص در دولت سه ساله ابراهیم رئیسی این رویکرد تبلیغاتی و تولیدات کمی منحصر به حوزه نشر نبوده و در تمام بخش‌های فرهنگی بخصوص جشنواره‌های فیلم، تئاتر،هنرهای تجسمی، و شعر، برنامه‌ها و جوایزی به بزرگداشت قاسم سلیمانی اختصاص یافت.
کاربران شبکه‌‌های اجتماعی می‌گویند این کارها بیش از آن که برای معرفی قاسم سلیمانی به جامعه باشد برای کسب منافع مالی و «رضایت» رهبر جمهوری اسلامی ایران انجام می‌شود.
مشت، نمونه خروار
بازار نشر در ایران همزمان در عروسی و عزا به سر می‌برد؛ ناشران حکومتی و خصولتی که ردیف بودجه‌ای دارند و دست‌شان به جایی بند است مشغول کار و چاپ کتاب‌های مختلف هستند و نشریات خصوصی یکی پس از دیگری بسته می‌شوند و کتاب‌فروشی‌ها نیز مجبور به تغییر کاربری شده‌اند.
گزارش انتقادی روزنامه فرهیختگان بیانگر گوشه‌ای از اوضاع نشر و شکاف عمیق بین دو دسته از ناشران در ایران است.
این گزارش، به پرفروش‌ترین کتاب نمایشگاه کتاب امسال با موضوع قاسم سلیمانی اشاره کرد و آن را «شاهکار» خواند و نوشت: کتاب «منم میشم یه حاج قاسم» در ۳۶ صفحه و برای کودکان منتشر شده است و در مجموع ۵۳ نفر (که احتمالا از ارگان‌ها و نهادهای دینی و مذهبی بودند) هزار و ۵۷۶ نسخه از این کتاب را خریدند.
این روزنامه آمار ۵۳ خریدار برای پرفروش‌ترین اثر مربوط به قاسم سلیمانی را «چیزی نزدیک به فاجعه» خواند.
گزارش فرهیختگان بهانه‌ای شد که به محتوای این کتاب و کتاب‌های مشابه درباره قاسم سلیمانی نگاهی بیندازیم. در مرور کتاب «منم میشم یه حاج قاسم» ملاحظه می‌شود که ناشر در معرفی این کتاب آن را حائز «چند ویژگی منحصر به فرد» و متفاوت با سایر آثار توصیف کرده و یکی از ویژگی‌های این کتاب چند صفحه‌ای را «آماده سازی و تربیت کودکان برای تشکیل یک جامعه آرمانی» دانسته است.
در نمونه‌های دیگر، کتاب‌های «عموقاسم» در ۴۸ صفحه، «خسته نباشید عمو قاسم» در ۱۶ صفحه و کتاب «حاج قاسم قهرمان» در ۱۷ صفحه منتشر شده است.
محتوای کتاب «حاج قاسم قهرمان» حول و حوش قاسم سلیمانی، علی خامنه‌ای و امام دوازدهم شیعیان می‌چرخد و در شناسنامه کتاب گفته شده که تاکنون ۶ هزار نسخه از آن منتشر شده، قیمت آن ۵ هزار تومان، و ناشر آن حوزه علمیه قم، مرکز تخصصی مهدویت است.
براساس آمار منتشره از مجموع کتاب‌های مربوط به قاسم سلیمانی، ۲۳۶ عنوان در حوزه کودک و نوجوان بوده است.
نکته حائز اهمیت در این است که چاپ کتاب‌های چند صفحه‌ای و تکراری و کپی‌برداری اختصاص به موضوع قاسم سلیمانی ندارد و بیشتر انتشارات مذهبی و نزدیک به حکومت همین روند را دنبال می‌کنند.
مثلا در انتشارات «کتاب جمکران» ۹۳۷ عنوان کتاب به چشم می‌خورد که بخشی از آنها مربوط به کودکان و نوجوانان است. اکثر کتاب‌های حوزه کودک با محوریت قاسم سلیمانی در بیست و چند صفحه خلاصه می‌شود و در بین آنها، کتاب‌هایی مانند «سردار ایرانی» انگشت‌شمارند که در ۱۷۸ صفحه، در ۱۴ دیماه امسال منتشر شده است.
بازار نشر در انحصار تبلیغات حکومتی
به استناد آمار خانه کتاب ایران، در سال گذشته ۱۰ هزار عنوان کتاب مذهبی منتشر شده است و این تعداد عنوان کتاب، حدود ده درصد از نشرسالیانه را شامل می‌شود.
براساس سخنان محمدمهدی اسماعیلی وزیر سابق فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال‌جاری صد میلیارد تومان یارانه برای مجموعه نشر، کتاب و مطبوعات اختصاص یافته است. درباره اینکه چه میزان از این یارانه به حوزه نشر کتاب اختصاص دارد اطلاعات دقیقی در دست نیست اما طبق بررسی‌ها، یارانه بخش نشر کتاب صرف خرید کتاب می‌شود و بخش محدودی از آن به یارانه کاغذ برای چاپ کتاب‌های خاص مانند قرآن، نهج‌البلاغه، مفاتیح و از این دست می‌شود.
داود علی‌بابایی، ناشر «امید فردا» در نهم دیماه امسال در روزنامه اعتماد نوشت: ناشران خصوصی هیچ یارانه کاغذ دریافت نمی‌کنند. به گفته او، «در زمان کنونی ناشران، سرمایه‌گذارانی هستند که به مرحله ورشکستگی بالفعل رسیده‌اند. یعنی یا در حال ورشکستگی هستند یا ورشکست شده‌اند.»
با وجود اوضاع بد ناشران خصوصی، تولیدات ناشران وابسته به دولت و بخصوص ناشران مذهبی در دولت ابراهیم رئیسی رشد صعودی داشتند و در سال ۱۴۰۱ صحبت از رشد ۷۶ درصدی در تولید و انتشار کتاب‌های دینی بود.
براساس آمارها از ۲۲ هزار ناشر در ایران، در خوشبینانه‌ترین حالت حدود ۶ هزار ناشر در بازار نشر فعال هستند. از این تعداد ناشر فعال، تخمین زده می‌شود که حدود ۲۰۰ ناشر دولتی وخصولتی مهم در این صنعت حضور دارند که در عمل بازار نشر در اختیار آنهاست. ولی در حوزه نشر مذهبی آمار دقیقی در دست نیست و به شکل تقریبی در نمایشگاه کتاب سال گذشته اعلام شد از ۳ هزار ناشر شرکت کننده در نمایشگاه، ۷۰۰ ناشر در حوزه قرآنی و دینی بودند؛ چیزی نزدیک به یک چهارم ناشران شرکت کننده در نمایشگاه.
با توجه به آمار نمایشگاه تهران، احتمال می‌رود که در بین ناشران فعال، یک چهارم یا یک پنجم آنها در حوزه مسایل دینی فعال باشند اما مساله اصلی، تیراژ کتاب‌های مذهبی است که ناشران مذهبی در مقایسه با ناشران خصوصی گوی سبقت را از آنها ربوده‌اند و به نوعی شمارگان اصلی نشر مربوط به بخش کتاب‌های مذهبی و حکومتی است.
براساس گزارش خبرگزاری ایرنا سرانه خرید کتاب در استان مذهبی قم با مجموع خرید ۱۸ استان دیگر برابری می‌کند و نشر کتب دینی در این استان رتبه اول را در ایران دارد.
بنا بر گفته مسئولان وزارت ارشاد قم، در این استان از یک هزار و ۵۰۱ ناشر، حدود ۹۰۰ ناشر فعال هستند.
اما یک ناشر با سابقه که خواست نامش فاش نشود، در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی فارسی آمار ناشران فعال در قم را صد ناشر تخمین زد و درباره آمار بالای نشر در این استان گفت: تمام مراجع تقلید و مراکز آموزشی و حوزه‌های علمیه مانند «جامعه المصطفی» دارای انتشارات هستند. کتاب‌های این مراکز و دفاتر مراجع از ردیف بودجه‌ها و اعتبارات چاپ و نشر می‌شود و بخش زیادی از آنها مجانی و به عنوان «هدیه» در اختیار طلبه‌ها و مریدان و کتابخانه‌ها قرار می‌گیرد و بخشی که خریداری می‌شود به نوعی از سوی مراکز مذهبی و حکومتی صورت می‌گیرد.
به عبارت دیگر خرید و فروش آثار دینی به نوعی از این جیب به آن جیب می‌شود؛ به این معنی که این مجموعه‌ها علاوه بر آن که برای چاپ کتاب بودجه دریافت می‌کنند، کتاب‌هایشان را هم نهادها و سازمان‌هایی می‌خرند که برای خرید کتاب بودجه دارند و آن بودجه صرف خرید همین کتاب‌های سفارشی می‌شود.
وزارت فرهنگ و ارشاد یکی از مهمترین مجموعه‌ها برای خرید کتاب از ناشران است. پس از آن، سایر وزارتخانه‌ها و نهادها و مراکز دینی و حکومتی مانند سازمان تبلیغات اسلامی خریدار کتاب هستند.
به عنوان نمونه در مردادماه ۱۴۰۱ روابط عمومی معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد در اطلاعیه‌ای از قول «هیات انتخاب خرید کتاب» اعلام کرد که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای خرید ۵۷۸ عنوان کتاب در ۴۶ هزار و ۹۱۵ نسخه به مبلغ کل ۳۸ میلیارد و ۶۴۱ میلیون ریال اقدام کرده است.
کتاب‌های مصوب که شامل بخشی از کتاب‌های ناشران بخش خصوصی نیز می‌شود، معمولا برای تجهیز کتابخانه‌های شهرستان‌ها، مساجد، حوزه‌های علمیه، مدارس، کارخانه‌ها و نیز نهادها و مراکز ترویج کتابخوانی خریداری می‌شود و بخش خصوصی همواره به نحوه انتخاب و میزان خرید که بسیار اندک و زیر ۱۰۰ نسخه است، اعتراض دارد.
اعتراض ناشران نشان می‌دهد که حمایت وزارت فرهنگ بیشتر شامل نهادها و سازمان‌های خاص دولتی و حکومتی و نزدیک به مراکزی مانند حوزه‌های علمیه و ناشرانی است که در زمینه تبلیغ و ترویج سیاست‌های حکومت کار می‌کنند.
مدیر یک انتشارات به ما گفت: وزارت ارشاد فقط در قم و مشهد کاغذ یارانه‌ای برای چاپ قرآن و نهج‌البلاغه و مفاتیح اختصاص می‌دهد و تنها کاری که وزارت ارشاد برای ناشران بخش خصوصی انجام می‌دهد «نظارت و سانسور» در تولید کتاب است و می‌خواهد قیمومیت خودش را بر ناشران حفظ کند و حاضر نیست که کوتاه بیاید.
بازار ورشکسته نشر در ایران
سایت «خانه کتاب و ادبیات ایران» وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مرجع اخبار حوزه نشر کتاب است. این سایت نشان می‌دهد که در سال گذشته ۱۱۵ هزار عنوان کتاب منتشر شده و از این تعداد، ۶۸ هزار عنوان کتاب برای نخستین بار منتشر شده است. با توجه به قیمت پشت جلد کتاب‌ها، ارزش کل این کتاب‌ها کمی بیش از ۱۳ میلیارد تومان ذکر شده است. خبرگزاری جمهوری اسلامی، ایرنا، به نقل از سومین شماره تصویر کتاب ایران، میزان فروش کتاب در ۱۴۰۲ را ۱۶ میلیارد تومان ذکر کرده است.
مرور داده‌های سایت «خانه کتاب و ادبیات ایران»و آمار و ارقام در ظاهر رونق و فعالیت بازار چاپ و نشر کتاب را نشان می‌دهد اما از نظر ناشرانی مانند داود علی‌بابایی آنچه در زیر پوست تولید و چاپ کتاب در ایران می‌گذرد با ارقام همخوانی ندارد.
داود علی‌بابایی، مدیر انتشارات امید فردا در گفت‌وگو با «عصر ایران» معتقد است صنعت نشر کاغذی در اغماء به سر می برد و تیراژ کتاب به ۱۰۰ نسخه الی ۳۰۰ نسخه رسیده است: «تیراژ کتاب هم اکنون با دوران انقلاب مشروطه برابری می کند. این برای صنعت نشر کاغذی تأسف آور است.»
آقای علی‌بابایی معتقد است «با وجود اینکه عناوین کتاب ها افزایش یافته اما کتاب ها در تیراژ ۵ الی ۱۰ نسخه به صورت دیجیتال به چاپ می‌رسد ولیکن در شناسنامه کتاب حداقل شمارگان کتاب ۵۰۰ نسخه درج می شود و آن هم برای این است که اداره کتاب ، کتابی از ناشر خریداری کند».
این ناشر در ادامه ناشران را به فعال، نیمه فعال و راکد تقسیم می‌کند و می‌گوید: «ناشران مجبورند برای تمدید پروانه نشر کتاب خود هر سال حداقل چهار عنوان کتاب به چاپ برسانند و اگر این کار صورت گیرد هر ساله حدود ۸۸ هزار عنوان کتاب در تیراژهای متفاوت از ۴ یا ۵ نسخه گرفته تا هزار نسخه به چاپ می‌رسد و اکثر اینها هم کتاب‌سازی است.»
داود علی‌بابایی ناشران فعال بخش خصوصی را حدود ۵۰۰ ناشر می‌داند؛ ناشرانی که تیراژ کتاب‌هایشان از ۵۰۰ تا ۲هزار نسخه است.
ناشرانی که چشم به «قبله عالم» دارند
انتشار گزارش روزنامه فرهیختگان درباره اختصاص کتاب‌های بی‌محتوا و تبلیغاتی برای قاسم سلیمانی با واکنش‌هایی در فضای مجازی روبرو شد.
کاربران و فعالان حوزه نشر براین باورند که چاپ کتاب‌های مناسبتی تازگی ندارد و دهه‌هاست که نظام نشر در ایران متاثر از نظام ایدئوژیک و سیاسی بوده است، ناشرانی که خودشان را با حکومت تنظیم نکردند و همراه نشدند از روند چاپ و نشر حذف شدند یا به حاشیه برده شدند و در مقابل بخشی حکومتی و خصولتی فربه شدند و به فعالیت‌شان ادامه می‌دهند.
اکبر دانش سرارودی، نویسنده و فعال سیاسی در کانال تلگرامی‌اش با اشاره به بحران‌های اقتصادی و فقر در کشور، انتشار کتاب‌های «متملقانه» متعدد درباره قاسم سلیمانی را ناشی از نظامی می‌داند که به گفته او «منافق پرور» است.
آقای سرارودی که روز سه شنبه ۱۸ دیماه گفت به خاطر نوشته‌هایش به دادسرای فرهنگ و رسانه تهران احضار شده، در ادامه نوشته است کسانی هستند که برای بالا رفتن از نردبان ترقی دست به «تعریف و تملق حاکم» را می‌زنند و توجه آنها «روی عقربه نگاه قبله عالم» تنظیم شده است تا« بتوانند لبخند رضایتی بر لب ایشان نشانند» و متناسب با مذاق رهبر جمهوری اسلامی ایران دست به نشر و تولید کتاب می‌زنند.
بررسی بازار فروش کتاب در سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که همه ساله رقابت اصلی با ناشران دولتی است و در این میان انچه قابل توجه است انتشارات «نشر انقلاب اسلامی» وابسته به دفتر رهبر جمهوری اسلامی ایران است که در سال گذشته به عنوان یکی از موفق‌ترین ناشران سال معرفی شده است.
خبرگزاری ایرنا به نقل از سومین شماره از تکتا (تصویر کتاب ایران) اعلام کرد که علی خامنه‌ای در بین «پرطرفدارترین پدیدآورندگان» سال گذشته قرار دارد. احتمال می‌رود که دلیل اصلی پرفروش بودن نشر انقلاب اسلامی بخاطر خرید کتاب از بودجه دولتی برای مراکز آموزشی و نهادها و ارگان‌های دولتی و تبلیغاتی و... باشد.
براساس اطلاعیه دفتر نشر انقلاب اسلامی، در نمایشگاه بین‌المللی کتاب امسال تهران ۲۰۷ عنوان کتاب شامل ۴۰ عنوان کتاب جدید از آقای خامنه‌ای عرضه شد. گفته شد که این ۴۰ عنوان کتاب جدید شامل کتاب‌هایی است که از اردیبهشت ۱۴۰۲ به بعد چاپ شده‌اند.
