نیل

نيل
25. همان طور که از واژه انگليسی "indigo" (بر گرفته از indicum لاتين) برمی‌آيد، خاستگاه اين ماده رنگی هند بوده است. گياه نيل (Indigofera tinctoria) از هند وارد ايران شده و ابومنصور با نام نيل، nil يا ليله līla از آن یاد کرده است. گویند برگهای اين گياه مو را تقويت کنـد. اگر از پیش مورا با حنا رنگ کرده سپس کوبيده ی نيل زنند به رنگ مشکی بــــراق درمی‌آيد. گونه‌ای ديــگر از آن، I. linifolia، هنوز در ايران برای سياه‌ کردن موی سر و ريش به کار می‌رود. واژه‌های فارسی از nīla سنسکريت اند؛ نیلج** nīlej عربی نيز به همچنين. در فارسی نیل هندی nili hindi نيز به کار می‌رود. گارسيا دا اورتا صورت anil را نيز فرونگاشته، و در اسپانيايي اين گياه anil نام دارد (anil در پرتغالی و ايتاليايي). اين گمان پذيرفتنی است که نيل نخستین بار در دوران ساسانی و در دوره سلطنت خسرو انوشيروان یکم (579-531 ميلادی) وارد ايران شده باشد، زيرا مسعودی که پیرامون سال 943 ميلادی می‌نوشته است، می‌گويد اين پادشاه کتاب کليله و دمنه، شطرنج، و رنگ موی مشکی بنام هندی را از آنجا دريافت کرد.
چينی‌ها با نيل راستين با نام ts'in tai ("بزکی کبود برای رنگ کردن ابرو") آشنا شدند و روش یاد شده کاربردش را از ايرانيان گرفتند. اين نام نخستین بار به عنوان فرآورده ای از تسائو Ts'ao (جغتای/ Jāguda)
و کوـ‌لان (Kü-lan) در نزديکی تخارستان فرونگاشته شده است؛ در دوره تانگ، زنان فرغانه سفيداب نمی‌کردند، اما بـــــــه ابروهای خود ts'in tai می‌ کشیدند. مــــا چی (Ma Či)، که در سده دهم می‌زيست، می‌گويد، ts'in tai از سرزمين پوـ‌سه (ايران) می‌آمـــــــد اما اکنــــــون در رنـگی با خواـص مشابه از tien (Polygonum tinctorium بومی چين) گیرند. " لی شی ـ چن بر اين باور است که ts'in tai همان lan-tien بیگانه (Indigofera tinctoria) است. نبايد فراموش کرد جنس Indigofera شامل سيسد گونه است و از همین رو هیچ اميدی نیست که بتوان آن را بر مبنای نوشته های خاور زمين به دقت شناسايي کرد. وات در اين مورد می‌گويد: "گونه‌ای Indigofera در سرتاسر مناطق استوائی جهان (چه در بّر قديم و چه جديد) به مرکزیت آفریقا پراکنده است. اضافه بر گياهان اين تيره، از چندين گياه یکسره متفاوت نيز ماده‌ای مشابه بدست می‌آمد. از این رو چندین سده پیاپی دربیشتر زبانها نامی مشابه داشته تا بدان پايه که نمی‌توان به روشنی دانست آيا نيلی که در آثار نويسندگان کلاسيک هند به کار رفته همان گياهی است که رنگی را که امروزه در تجارت نيل می‌نامند به دست می‌دهد." بنابراين، "نيل" نام تجاری فراگیری است برای ماده رنگی کبود، بی‌آنکه از نظر گياه‌شناسی اعتباری داشته باشد. به همين ترتيب، نيل چينی‌ نيز در قسمتهای گوناگون آن کشور از گياهانی متفاوت به دست می‌آيد.
شگفتا که چينی‌ها که زمانی نيل را از ايران وارد می‌کردند و ايران نيز بروشنی آن را از هند گرفته بود، اشاره‌ای به هند به عنوان کشور عمده توليد کننده نيل نکرده‌اند. هيرت مقاله‌ای جالب درباره ts'in tai نوشته است. از کتاب در دست انتشار مرکز نشر دانشگاهی، به شناخت دو سویه ایران و چین باستان، ، بـــــرگردان فارسی مهرداد وحدتی دانشمند از ساینو-ایرانیکا اثر جــــــاوید برتولد لوفر، آمریکائی آلمانی تبار.