(دولاویرا در تمدن هاراپان « هند » )

قبل از سال 1947 اطلاعات در باره عصر مس درهند به استثنای چند نقطه در پنجاب و سند و فرهنگ هایی در بلوچستان و برهمگیری ( در ایالت کا رناتاکا ) بی نهایت محدود بود . حفاری ها در نقاط باستانی در طول پنج دهه گذشته وجود محل هایی از جنوب هند آشکار کرد یک ویژگی جالب که در زمینه عصر مس آشکار شد این بود که جوامعی که از مس استفاده می کردند به چند گروه فرهنگی تعلق داشتند و از ابزار های ریز سنگی ، به ویژه تیغه ها ، خراشنده ها و سوزن ها هم استفاده می کردند و به این ترتیب از نظر فنی دررده عصر مس قرار می گیرند .»( کارلکار ـ 1383ـ ص 742 )

«قدیمی ترین اماکن مربوط به عصر مس در هند به وسیله ای . (گوش) در جریان حفاری هایش برای یافتن آثار سکونت گاه های « هاراپان » در بخش هندی کمربند بیابانی راجستان در خلال سال های 1950ـ 1925 مشخص شد . او در این حفاری ها ، سکونت گاه های هاراپان و همچنین موارد دیگر را با موفقیت کشف کرد که کالیبانگان یکی از از آنها بود .» ( همان ـ ص 742)

«بسیاری از آثار حیات عصر مس غیر هاراپان در حفاری های زیر سطح هاراپان کشف شدند . به این علت ، باستان شناسان هندی آنها را به عنوان « پیش از هاراپان » تعیین کردند که زمان ظهورشان به حدود ابتدای هزاره سوم پیش از میلاد مسیح یا حتی اندکی زودتر می رسد . به نظر می رسد این فرهنگ ها از مناطق گونا گون بخش شمالی غربی شبه قاره سر چشمه گرفته باشند و همچنین شباهت هایی با بعضی از فر هنگ های عصر مس در سمت دیگر مرز هند در پاکستان شباهت هایی با بعضی از فرهنگ های عص مس در سمت دیگر مرز هند در پاکستان دارند . وسایل مربوط به قبل از هاراپان در چند محل ها هند پیدا شده که از همه مهم تر در کالیبانگان در ناحیه گنگا نگار ایالت راجستان ، باوناوالی و میتا تال ، هر دو در هارایانا ، دو لاویرا و لوتال در گجرات بود که در عین حال سکونت گاه های دو ره های هار اپان نیز به شمار می روند .» ( همان ـ ص 742)

« ازمجموعه آثار حیات هارپان در گجرات کشف شده ، از ناحیه  سورندرانگر و دولاویرا و سورکوتدا ، هر دو در ناحیه کوچ است که کارشناسان موسسه تحقیقات باستان شناسی در آنجا حفاری کرده اند .» ( همان ـ ص 744)

 دولاویرا،جزیره ای کوچک درکوچ،بزرگترین وقابل توجه ترین شهرهاراپان است که تاکنون درهند کشف شده است.کاشف این شهر یعنی «آر.اس.بیشت»ازموسسه تحقیقات باستان شناسی هند،آثار قابل تقسیم به سه دوره فرهنگی پیدا کرد:قبل ازهاراپان،هاراپان،واواخرهاراپان که درهفت مرحله توزیع شده بود.قسمت پیش ازهاراپان این محل با سکونت گاهی محصورشروع می شدکه هاراپان نیزیک دژدر درون شهری پایین ترازاستحکامات مربع شکل به آن اضافه کرده بودند. بین استحکامات و شهر پایینی نیز شهر دیگری ساخته بودند . دولاویرا ، به عنوان یک شهر هاراپان ، دارای امکانات گستردهای برای توزیع آب ، شاید به علت نزدیکی آن به دریا، بوده . از جمله کشفیات قابل ذکر در اینجا بقایای ساختاری شبیه یک استادیوم در کنار یک گورستان بود که گور های گوناگونی داشت که بیشتر آنها بدون اسکلت ، و بعضی ها دارای تعدادی سنگ بودند که به صورت مدور دورشان چیده شده بودند در این محل ظروف و ابزار های خاص هاراپانه نیز به دست آمد . در مرحله پنجم نشانه های ا فول شهر نشینی هاراپان آشکار می شود و پس از خالی ماندن آن برای مدتی کوتاه در مرحله ششم ، دوره اواخر هاراپان فقط بعضی از ویژگی های فرهنگی خود را حفظ کرد . به دنبال تخلیه ای دیگر ، گروه دیگری  در این مکان اقامت گزیدند که در کلبه های مدور ساخته شده از قلو سنگ زندگی می کردند .

 موقعیت جغرافیایی و موقعیت مکانی دولاویرا

یکی از شهر ها در میان پنج شهر از شهر های بزرگ شبه قاره  هاراپان شبه قاره دو لاویرا است که در معرفی تمدن نقش بسزایی داشته است. با کا وش در میان ته نشت عظیمی از بخشهای این منطقه زیستگاهها یی کنار هم با بیش از 1500 سال قدمت به هزاره سوم و اواسط هزاره دو م بعد از میلاد مسیح بر می گردد. علاوه بر فرهنگ و آثار تاریخی ، سبک معماری زیبا ، سیستم کاشت و برداشت محصولات آبی ، تنوع در معماری تدفین قابل ذکر است .

مکان تاریخی دو لاویرا  ( تالو کا ـ بی چوا ) در یکی از بخش های ایالت گجرات در جزیره خدیر با زمینهای بایر نمکی محاصره شده است ، زیستگا هی تاریخی است که دو آبراهه باران های موسمی با نامهای مانهار و مانسار آنرا در بر گرفته است

معرفی کالبد و نظام تشکیل دهنده معماری دو لاویرا

از100 هکتار مختص زیستگاههای هاراپان که نیمی از آن به گورستا نهای و خرابه ها اختصاص داده شده است عامل چشمگیر چشم انداز شهر ی نشو و نما یافته است که شامل: یک دژ دو جداره ، یک شهر میانی و یک شهر پایینی ، دو ورزشگاه ، یک ساختمان فرعی و یک سری از آب انبار های درون برج عظیم که از چهار طرف کشیده شده است ، قرار گرفته است . همچنین درون شهر سیستم پیچیده ای از برجهای قرار دارد . شهر شاید شبیه متوازی الاضلاع با دیوارهای بزرگ و گستر دهای باشد که محور تقارنشان از غرب به شرق کشیده شده است که براساس موقعیت ، نقشه ، حصار های و معماریشان سه بخش اساسی را به طور آزمایشی طراحی کرد که شامل : دژ ، شهر میانی ، شهر پایینی

دژ دولاویرا در جنوب مناطق شهری بر خلاف مو هانجو دارو ، هاراپا و کالیبانگان شبیه آنچه در باوناوالی وجود دارد طراحی شده است مانند کا لیبانگان و سورکوتدا دو زیر مجموعه پیوسته دارد که در دولاویرا دژ محوطه به ترتیب در غرب و شرق واقع شده اند و یکی از دیگری مستحکم تر است .دژ که به وسیله حصار های تسخیر ناپذیری محافظت می شود و از نظر زیبایی شناسایی با دروازه های با عظمت و بر جهای بر جسته و نمایان مزین شده است .  

در شمال دژ ، زمین گسترده و طویلی که احتمالاً برای هد فهای چند منظوره مانند جشنها ، جلسات ، مراسم سوگواری ، یک استادیوم ، یک بازارچه برای تبادل کالا در زمان تجارت به کار می رفته وجود دارد در شمال دیوار های شهر میانی قرار دارد و در غرب آن شهر میانی وجود دارد .

طرحی را که به طور مختصر در بالا توضیح داده شد مربوط به شکل کامل توسعه یافته شهر هاراپان است . هفت مرحله فرهنگی بزرگ وجود دارد که توضیح داده شده  که مرحله 1 تا مرحله 7 اسناد مدارکی از سیستم اوج تا سقوط تمدن هاراپان و بر عکس را نشان می دهد .زیستگاهی که بیش از دوره زمانی از یک تا نیم هزاره گسترده شده است مدت زمانی است که از هزاره سوم شروع و تا نیمه هزاره بعد از آن نیز ادامه داشته است .   

مرحله I

اولین زیستگاهی  از مرحله اول یک دژ محکم بود که اکنون زیر خاکریز قلعه دفن شده است . قسمتی از شاخه جنوبی دژ با اندازه 10/11 m نمایان بود این نشان دهنده ان است که اطراف آن تا ارتفاع 4 متر به تدریج باریک می شود بنیان این طرح به عنوان مرکز دژ قرار داشتند حتی مصالح ساختمانی ، آجر های استاندارد 36×8×9 سانتی متر با نسبت 4، 2، 1، یا سنگ در آن به کار رفته شده بود.

مرحله П

مرحله П یک دیوار بنایی آجری ضخیم به قطر 80/2 متر به دیواری دفاعی اضافه شده بود که طرف داخل و جلوی آن  حداقل 15 بار گل رس سفید و صورتی اندود شده بود . توسعه چشمگیری دیگری اتفاق افتاده بود منطقه مسکونی بود که در شمال این زیستگاه پیدا شد. به علاوه تنوع ظروف سفالی و قدیمی از نظر کیفیت و هم از نظر کمییت در این مرحله افزایش پیدا کرده است .

مرحله ІІІ   

مرحله ІІІ  به دو بخش تقسیم می شود : ІІІ A ، ІІІ B که از خیلی جنبه های مهم ترین و خلاقترین مرحله به شمار می آید  . قسمت جنوبی دیوارهای قلعه از سمت داخل با افزوده شدن بنا های آجری در حدود 5/4 متر به سمت داخل عریض تر شده است در بخش شمالی منطقه مسکونی گسترده دیواری از سمت غرب که بعدها دلبخواهی ان را دیوار حیاط خارجی قلعه ملوک الطوایفی نامیدند که یک زمین چند منظوره با بنایی حکاکی شده بود آشکار شد . در امتداد شمال دیوار های شهرثی پیدا شد که شهر میانی نا مگذاری شد آب انبار های در جنوب غربی و شمال با طراحی و مقیایس با شکوه ساخته شده بود و سر انجام در طول این مرحله یک برج بیرونی تر به منظور محاصره و حفاظت از قسمتهای درونی ساخته شده بود . برای اولین بار سه میدان با اشکال مختلف اما بدون دست نوشته نمایان شده است از این گذشته شمار قابل توجهی از اشکال ( اجسام ) سفالی با نگار ه رنگ آمیزی شده به عنوان اولین تجربه هندی ساخته شده است .

در این مرحله در اثر سانحه شهر آسیب دیده است و نشانه های این فاجعه بر روری دیوارهای دفاعی قلعه به وضوح نمایان بود . تعمیرات در دست اجرا بود . شهر پایینی نیز به این مکان افزوده شده بود و دیوار های شهر به سمت شرق به منظور محصور کردن این اضافات جدید گسترده تر شده بود در نتیجه شهر سابق چشم انداز شهری کاملی شد که سناریو فرهنگی را برای قرنها در مرحله چهارم و پنجم تحت شعاع خود قرار می داد . به طور چشمگیر ی در مراحل اول و دوم و سوم ساکنان شهر از خاکهای رس رنگی با رنگهای صورتی ، سفید برای ساختار های بی نظیر مانند دیوار های دفاعی ، جاد ه ها و خیابانها ، زمین گورستانها ف دیوار ها و کف دیوارهای شخصیشان استفاده می کردند حتی بام و سقف خانه ها را باخاک رس رنگی اندود می کردند . این رسم مربوط به اواخر مر حلهІІІ B و آغاز مرحله چهارم گویی تحت یک فرمان حکومتی یا یک اتفاق نظر عمومی صورت گرفته استدر این مرحله چشم اندازبه کاملترین  رشد خود رسید .

مرحله VІ

مرحله چهارم که شکلی از فرهنگ کلاسیک هاراپان است که به طور خیلی گسترده ای با شمار زیادی از مکانهای حفاری شده شباهت دارد تقریبا همه ویژگیهای بر جسته از نقشه شهر بر روی بنا های تاریخی مانند دروازه شهر بر جها و ساختار های چشمگیر شده است . تابلو دست نوشته معروف با اندازه بزرگ غیر معمولی در طی این مرحله مورد استفاده قرار گرفته است تمام عناصر سبکها ی باستانی مانند ظروف سفالی ، مهره ها ، قطعات طلا ، نقره ، مس، عاج ، صدف بدل چینی ، خاک رس ، سنگهای به وفور یافت می شد .

مرحله V    

مرحله پنجم بوسیله نزول اجمالی مخصوصا در حفاظت از شهر ها مشخص و نمایان است این نزول اجمالی دردژ (قلعه ) واضح تر است . اگر چه دیگر اشیاء مانند ظروف سفالی ، وزنه ها و... هنوز مورد استفاده قرار می گرفته است . این مرحله با یک ترک موقت این مکان ادامه پیدا کرد اگر چه بیش از چند دهه طول نکشید .

مرحله ІV

مرحله ششم حالتی از یک انتقال فرهنگی را ارائه می دهد.کاشیکاری جدید مرسوم از اطراف  راجستان وگجرات و درشمال نمایان شده بود زمانیکه شهر به شهر کوچکتری تبدیل شد تنها به دژ و حاشیه جنوبی شهر میانی محدود شد اگر چه هنوز بعضی از دیوار های برج سالم بودند یک دیوار جدید با ساختار متفاوت روی قسمت شمالی برای مرزبندی شهر بنا شده بود طرح سبکهای باستانی عمده ملاک قرار گرفته بود.

خانه کار گران و مستخدمان با یک نقشه متفاوت طراحی شده بود . آجر ها مدتها مورد استفاده نبودند در حالیکه تعداد زیادی از اشیاء و اجسام سفالی و تزئینی هنوز رایج و متداول بودند . سفا لها جدید با شکلهای از اشیاء و و اجناس فروش با رنگ آمیزی سفید ، و سیاه وقرمز و خاکستری ، با اشیاء درشت و نامرغوب ترک برداشته یا هر دونوع از طرحیها و همچنین بعضی از ظروف سفالی مربوطه ظاهرشان را ساخته بودند تعداد از اشیاء هنوز مورد استفاده قرار می گرفت . اگر چه تغییراتی پیدا کرده بودن د نسبتا در شکل مربع آنها مستطیل هایی طویل با یک سطح یا مثلث پشت آن با سو راخهایی برای ریسمان به چشم می خورد . مهر ها با تکه های دست نوشته اما بدون شکل به خوبی نگه داری شده بود بعد از یک قرن زندگی در هاراپان در اواخر مرحله ششم زیستگاههای به حال خود رها شد . این متروک شدن مدت زمان طو لانی تری به احتمال طول کشیده است که زمان و مدت آ ن مشخص نیست

مرحله ІІV

تازه واردان به مرحله هفتم طرحها ، شکلها ، و سبکها باستانی شهر هاراپان را فراموش کرده اند . تازه واردان به طرز عجیبی خانه ها را در یک شکل جدید که مدور بود ساخته بودند . تمام ویژگیها و علامتها شهر ی با فقدان این طرحها و سبکها آشکار شد .

 نتیجه گیری از هفت مرحله استقراری

بنابر این شروع تدریجی شهر نشینی که از مرحله І آغاز شد و پیشرفتش در مراحل ІІ ،ІІІ ، VІ ، ادامه یافت. در مرحله ІV با یک احیاء ضعیف ادامه یافت و کسی بعد از آن هر گز در این مکان زندگی نکرد قرار گرفتن میان آبراهه ها و سرا شیبی آن به سمت جنوب این مکان را برای زیستگاه و ساختن سد و آب انبار ها مناسب کرده است . مقیایس کاملا دقیق شهر دولاویرا و ابعاد بندی آن امکان تر کیب بندی آن را به ما می دهد و با پس گیری یک سری از قواعد و نقشه ها و معماری و محاسبات دقیق با گسترش دادن علم اختر شناسی حتی می توان برای جهت یابی نیز از آن استفاده کرد . در حال حاضر سه بخش با برجهای فرسوده اما کا ملا سالم با کاوش در این شهرتایید شده است.زمانیکه زوایای داخلی شرق به غرب مناطق شهری درامتداد دیواردفاعی شمالی وشمال به جنوب درامتداد غرب ایجادشد به زوایای(   771.10m و 616.87 m) محاسبه شد بنابر این مقیایس دقیق 5 : 4  به ان اندازه دیگر بخشهای شهر همچنین مقیایس های حیر ت آور دیگر را نیز آشکار کرد جدول زیر اطلاعاتی را برای ما آشکار می کند .

Sl. No.	Division	Width	Length	Ratio
1	City, internal	616.87	711.10	4 : 5
2	Castle, internal at available top	92	114	4 : 5
3	Castle, external (as per present exposure)	118	151	4 : 5
4	Citadel (castle + bailey), external approximately (including bastions)	140	280	1 : 2
5	Bailey, internal	120	120	1 : 1
6	Middle Town + Stadium, internal	290.45	340.5	6 : 7
7	Middle Town, excluding Stadium, internal	242	340.5	5 : 7
8	Stadium, internal	47.5	283	1 : 6
9	Lower Town, built-up area	300	300	1 : 1

مقیاس	طول	عرض	بخش	شماره
4 : 5	711.10	616.87	درونی ـ شهر	1
4 : 5	114	92	درونی ـ برج	2
4 : 5	151	118	خارجی ـ برج	3
1 : 2	280	140	خارجی ـ دژ	4
1 : 1	120	120	درونی ـ دژ	5
6 : 7	340.5	290.45	استادیوم درونی + شهر میانی	6
5 : 7	340.5	242	استادیوم داخلی و خارجی + شهر میانی	7
1 : 6	283	47.5	اندرونی + استادیوم	8
1 : 1	300	300	منطقه و شهر پایینی	9

جدول بالا ارتباط مقیاسی را میان شهر و قلعه را نشان می دهد جالب اینکه اگر خط موربی با زاویه شمال شرقی و زاویه شمال غربی قلعه تماس پیدا می کند دو زاویه باقیمانده جنوب شرقی هنوز گم شده است ویا پیدا نشده است .

بنابر این این خط مورب نصف زاویه شمال غربی همچنین زاویه شمال غربی میانی و درادامه یک مسیر از چهار خیابان جدا شده است و سرانجام زوایه شمال شرقی از قلعه را به دو نیم می کند این می توانست با محاسبات دقیق ریاضی و ترسیم که بر روی زمینی با شیب 13 mدرجه انحنا میآفت منتقل شود این در واقع بزرگترین دستاورد مهندسی بود. در نقشه کامل منطقه محصور شده قلعه49  (7 X 7)  بخش از شهر می شد درحالیکه تمام منطقه ساخته شده  25   ( 5×5) بود

 به علاوه این خیلی بااهمیت است که دوسوم از شهر میانی و تمام شهرپایینی با برآمدگی های ( برجسته ) و پس نشستگی مشخص طراحی شده است . درست مانند آنچه بعدها در معبدی واقع در هند یافته شد جدای ازآنچه گفته شد در کنار بخشهایی  از شهر فضا ها ویا محدود ه هایی یافته شده که به عنوان محل تخلیه زباله های خانگی مورد استفاده قرار می گرفته است.

دیگر ویژگی با اهمیت دیگر خیابان اصلی است که از غرب به شرق کشیده شده است همه واحد هایی که در بالا ذکر شد از این خیابان جدا شده اند و زیر واحد ها به دو نصف مساوی و یک خیابان شمالی ـ جنوبی و هر کدام واحد های کوچکتری را از خود جدا کرده اند .

شهر پایینی همچنین به چندین واحد تقسیم شده بود . هر واحد از نظر بر جستگی و فرو رفتگی ها و مرزبندی یک فضا باز را شامل می شود . خیابان اصلی با اندکی تغییرات از شهر میانی از میان یک دروازه در دیوار های برج شرقی می گذرد و به سمت شهر پایینی کشیده شده است که به یک منطقه مسکونی منتهی می شود دیگر خیابان های بزرگ و کوچک و کوچه ها از اینکه به منطقه مسکونی تبدیل شوند بی نصیب نبوده اند .

دروازه ای که روی دیوار های برج ساخته شده است بسیار جذاب دیدنی است و تاکنون بی حفاظ مانده است که این دروازه ها به 17 بخش نیز تجزیه شده است . به 5 مکان برای رمه ، 2 برج ، 4 استادیوم ، 1 شهر میانی ، 2 ساختمان فرعی ، و 3 باقیمانده متعلق به اواخر مرحله 6 شهر هاراپان است هر دروازه طراحی متفاوتی دارد 4تا از این دروازه ها دقیقا در مرکز ستو نهای برج ساخته شده است دروازه جنوبی یک دالان مخفی است که از طریق پله هایی به یک آب انبار سنگی منتهی می شود .

سه دروازه باقیمانده که در شرق ، غرب و شمال تقسیم شده اند . شامل دالانها عمیق و گستره و پله های و سکو های بلند و راهی با یک سراشیبی که با بیرون مرتبط است دروازه شرقی که با یک شبستان بزرگ و مرتفع بالای یک دالان گرد افتاده که با پله های با لای برج مرتبط بود گسترده شده بود .

دروازه شمالی گرچه گسترده ترین و ظریف ترین و در یک موقعیت بسیار سودمند و در منظره ای عاری از بی نظمی و در چشم انداز جذاب و گیرا قرار داشت دو اتاق بزرگ و گسترده دارد در سمت دالان فرورفته ای که با یک راه پله L مانند با سمت بلا و انتهای برج مرتبط می شد واقع شده بود ارتفاعش از پلکان 6 متر و عمقش 12 متر بود و یک راهرو و گسترده با یک سراشیبی به سمت شرق جایی که به یک استادیوم ( سالن ) بزرگ ختم می شد مرتبط شده بود دروازه شمالی همچنین به خاطر دست نوشته ای فارق العاده ای که با ده حرف بزرگ هاراپانی را روی یک دروازه چوبی پوسیده حک شده است قابل توجه است اما به خاطر سایز و شکل خطوط که با پهنای در همخوانی دارد کاملا قابل تشخیص است و از مصافت  دور خطی سفید و درخشان نمایان است از موارد جالب توجه ستونهایی است که داخل اتاقکهای واقع در دروازه های شرقی و غربی را مزین شده است . آنها روی دیوارهای کنار شبستان به عنوان تکیه گاه سقف نصب شده اند . هر دیوارشامل یک ستون مرکزی و یک ستون چهارگوش در انتهای دیگر است که به طور ماهرانه ای صاف و حجاری شده است با سنگها ی آهکی که استخراج شده است از اطراف به اندازه 5/2 کیلومتر به هم محکم شده است . هر ستون یک صفحه  پایه ای  بلند دارد که از یک سری بلوکهای مستطیلی که از آجر های گلی ساخته شده است حفاظت می کند که احتمالا با سر تخته های چوبی با زبانه های مناسب برای شیارهای که در بالای هر بلوک ایجاد شده است به کار می رفته است در حالیکه الوار سومی از دو طرف به وسیله اتصال زوایای جانبی ثابت و پوشیده شده است . به علاوه ستون مرکزی یک تخته سنگ بنیادی برای حفاظت از یک سری بلوک مربع مانند با اجزاء دایره ای کنده کاری شده است .

ما ممکن است دیگر دروازه های این شهر را بسط نداده باشیم اگر چه دروازه شرقی از استادیوم بزرگ واقع در شهر میانی و ارتباط داخلیشان با شهر پایینی به طور کامل شرح داده شد . در دروازه غربی همین استادیوم با یک دالان طویل و گسترده با یک آبراهه آب جوشان پیوسته زیر آن در ارتباط است . دروازه شمالی و شرقی بیشتر برای کار های سلطنتی (حکومتی ) و همچنین یک استادیوم کوچک نیز به همین منظور به کار می رفت .

موهنجودارو و کالیبانگان یک فضای باز میان دژ و شهر پایینی داشته اند در هاراپان این فضا از شرق قلعه تا شمال شهر پایینی کشیده شده است . باستان شناسی می گوید تا کنون هیچ سندی برای استفاده از این فضا پیدا نشده است . اکنون دو لاویرا می تواند راه حلی برای این راز ارائه کند چرا که فضای مذکور در دولاویرا با توجه به شواهد معماری و اشیاء دارای کاربردی چون :استفاده های چند منظوره ماننداجتماعات مردمی ، انجام مراسم سوگواری ، و مکانی برای انجام ورزشها و سر گرمیهای و فعالیت های تجاری فصلی بر پا می شده است و این فضاهای یافته شده از دو لاویرا سندی است در ارائه کاربرد واقعی که البته این نظر را باستان شناسان بر اساس شواهد معماری و اشیاء به دست آمده از دو لاویرا ارائه کرده اند

دومیدان نزدیک به هم وجود دارد . یکی میان قلعه و شهر میانی و دو دروازه مجهز شده که یکی در شرق و دیگری در غرب و در اندازه های 283متر شرقی ـ غربی و 45 به 47 متر شمالی ـ جنوبی  با مقیایس 1/6 برای سهولت ما ممکنه به آن عنوان استادیوم یا استادیوم های بزرگ در حالیکه از دیگری خیلی کوچکتر است و استادیوم کوچک نامیده شده است رجوع کنیم . این استادیوم کوچک با یک غرفه بزرگ از دیگری استادیوم اما مرتبط از سمت راست زیر سایه قلعه بر جسته که در گوشه شمال غربی قرار گرفته است ، جدا شده بود . هر دو استادیوم برای بعضی عملکردهای جداگانه معمولی استفاده می شده است .

ازدیگر ویژگی های مناطق دو لاویرا و شهر های هاراپان  طرحها های مهندسی سازندگان آنها برای کشاورزی آبی، با توجه به مدیریت و توجهی است که به مدیریت آب سدها ، آب انبارها ، و آبراهه ها و اهمیتی که به آنها داده می شد را می توان نام برد

در برنامه ریزی بخشی از شهر هدفهایی دنبال می شد به عنوان مثال آب انبار هار را نام برد که با سایز های مختلف در هر چهار طرف وجود دارد یک براورد سطحی نشان می دهد که ساختار آبی و فعالیتهای مربو طه برای 10 هکتار از منطقه به عبارت دیگر 10 درصد از کل منطقه که8 شهر درون برج را به خود اختصاص داده است ، حساب می شود .

13 متر از شیب میان مناطق بالا و پایین از غرب به شرق از میان دیوار ها به نحوی مطلوب جهت ایجاد آب انبارها که از یکدیگر به بوسیله مجموعه های گسترده و متفاوتی که هنوز از طریق آبگذر ها به هم مرتبط هستند به کار رفته است .

شش تا از تانکها ی آبی ، یکی در شرق قلعه و پنج تای آنها در جنوب به طرز چشمگیری بی حفاظ گذاشته شده بودند بزرگترین ، مجلل ترین و مجهزترین آب انبار  مستطیل شکل با اندازه 40/73متر شمالی جنوبی و 30/29 متر شرقی غربی با مقیایس 5 به 2 پیدا شده بود . کف این که در سه جهت کنده شده بود در گوشه شمالی غربی و شمال شرقی و جنوب غربی که عمیق ترین آنها 60/10 متر ارتفاع دارد مجهز به یک پلکان 30 پله ای است در حالی که چهارمین منبع آن باید یک رودخانه بوده9 باشد که باثید با کاوش بیشتر پیدا شود که اکنون به یک خاکریز تبدیل شده این خاکریز از دو جهت به عنوان یک مسیر پیاده روی به کار می رود

5 ساختمان دیگر بیرونی در امتداد جنوب قلعه به طور کامل یا تا حدی کشف شده بود . این بنا ها در سایز ها و عمق های مختلف با سنگهای آهکی شنی رسو بی نرم در یک وضعیت منظم ساخته شده اند . یک دو از شرق شکل یک واحد و باقیمانده آن مخزنهای واقع در مرکز که حقیقتاً نوعی از معماری سنگی را به نمایش می گذارند که در زیبایی و مهارت و همچنین در اهمیت و استفاده از آن بی نظیر است مرکب از هر دو ویژگی های خروجی و ورودی ، یک رودخانه عمیق ، یک جهت یابی عمیق تر ، یک سطح خارجی محاط ، دو بنای پلکانی ، یک راه ورودی ، و یک کانال سنگ خروجی ، یک خاکریز در شهر یک راه پله صعودی ، جهت ورود به دروازه غربی قلعه ،یک غرفه در جنوب ، یک راهرو در میان دیوار ها منشعب از راهرو شمال شرقی موزای با دیوارهای دفاعی قلعه و همچنین شهر ، یک مخزن مستطیل شکل به اندازه 6/33 شرقی غربی ، 90/8 به 45/9 شمال جنوبی در حال که خطوط بالای در عمق 90/5  با 50/6  و پایین تر در 90/7 زیر سطح کار باستانی در حقیقت سطح عمیق تر با آبشخور ی که در نیمه شرقی رودخانه اصلی قرار دارد در ارتباط است آن 50/15 طول از شرق به غرب 65/5 با جوانب عمودیش اندازه گیری شده است که 140 مایل به سمت رودخانه اصلی است با اینکه مخزن ها از هم گسسته است اما نظم و ترتیب هنوز قابل مشاهده است باقی مانده دو مخزن سنگی گسیخته تا غرب کشیده شده است همه مخزنها با جوی ها در ارتباط بوده اند و آب را هدایت می کردند آبهاب اضافی سرانجام در میان یک جویبار بنایی به سمت دیگر رشته های خزانهای کشف شده در غرب دور سرازیر می شوند همه این خزانها همانند خزانه قسمت شرقی در دوره پنجم از بین رفته بود قلعه یک شبکه پیچیده از آبرهه ها را به بار آورده است که همه با یک منشاء اصلی ارتباط داشته اند و با سراشیبی ها پله ها آبشار ها و با کف سنگ فرش مجهز شده است .

آبراهه های اصلی به اندازه ی یک مردبلند قد بتواند در میان آن قد م بردارد ارتفاع داشت آب باران جمع آوری می شده در میان این جویبارها و در آب انبار های دیگر ذخیره شده بود که در نیمه غربی دیوار قلعه قرار داشته است

از طرف دیگر شهر به جوی های فاضلاب ، مکانهای دفع زباله و گودالهای بهداشتی مجهز شده بود جویبار ها تنوع جالبی حتی شامل تکه سنگ ها و لوله های سفالی را نشان می دهد مثال همه عامل های حیرت آوری که در دو لاویرا در رابطه با معرفی تمدن به وجود آورده است معماری آرامگاهی است

گورستان واقع در غرب شهر و منطقه بزرگی از شهر را می پوشاند .

مقبره سربازان گمنامی یافته شده است که ساختار دایره ای  و مستطیل مانند دارند چندان که تعیین موقعیتهای شمال ، جنوب و یا شمال شرقی ، جنوب غربی ، اهمیت زیادی پیدا کرده است تعداد زیادی از این مقبره ها که در امتداد محور تقارن قرار دارند مطمئنا ویژگی های شهر هاراپان در آن یافت نمی شود جذاب ترین آنها هفت ساختمان نیم کره ای هستند که دو تا از آنها موضوع مطالعه برای کاوش بوده آنها ساختار های بلند ، آجری ، گلی و عظیمی بودند که یک نقشه دایره ای و نیم کره ای دارند در حالی که یکی از آنها به شکل پره ی از یک چرخ طراحی شده است و دیگری بدون پره اند هر دو ساختار بالای شبستانهای سنگی در اندازه های بزرگ ساخته شده بود اساساً همه ساختار های مقبره ای بدون اسکلت بودند اگر چه در بسیار از موارد آنها با کا لا های بزرگی به شکل سفال مزین شده بود یکی از ساتختار های نیم کر ه ای که به معرض نمایش گذاشته شده بود یک گردن بند با مهر هایی شبیه دانه تسبیح و در یک رشته از سیم مسی با قلابی در انتهای دیگرش و یک النگو طلا ، مهر های از تراشه طلا بود ساختار نیم کره ای یاد آور مقبره های قدیمی نوعی از طراحی به شکل پره چرخ و دیگری چرخ بدون پره همچنین یادآوریکی از قبور مناطق :(Sara,Rata,Chakra,Citi  ) و( ,Citi  Chakra Sapradhi,Rata,   ) و( Sulbasutra,Satapatha,Brahmana   )اگر چه یک مثال تنها از قبری با اسکلت با یک آیینه مسی در آن وجود دارد در میان مقبره های کوچکتر آب انبارها و یا آب انبار در یک قلمرو سنگی وجود دارد شماری از بنا های مقبره به شکل دایره یا نیم دایره در این مکان یافت می شود مطمئنا در هاراپان جامعه ای با نژادهای و قبیله های مختلفی وجود داشته که هر کدام هدف خاص خودشان را دنبال می کرده اند .در واقع دولاویرا ابعاد جدیدی را برای معرفی تمدن ارائه کرده است    

 منابع ومآخذ :

1ـ متن ترجمه شده از سایت asi.nic.in

2ـ کارلکارـ هیرانمای ـ هند مستقل ـ مترجم علی اصغر کیا ـ انتشارات آرون ـ تهران 1383