بسم الله الرحمن الرحیم
اللهم صل علی محمد و عجل فرجهم
سیاه دار (قره قاط) یار بیماران دیابتی
ژاله رضایی شیراز
عضو کارگروه گیاهان دارویی انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
سیاه دار یا سیاه گیله یا قره قاط گیاهی است بومی ایران که در جنگل‌های شمال ایران می‌روید. در شهرهای رشت و بندر انزلی با نام «سیاه گیله»، در امام زاده ابراهیم، فومن و شَفت با نام «سیاه دار» و در تالش و روستاهای اطرافش با نام‌های «سیاه مامْنی» و «سِرَ‌مامنی (قره قاط قرمز)» شناخته میشود. (براساس تحقیق میدانی) این درختچه در قفقاز، ترکیه و دیگر مناطق اروپا و امریکایی شمالی نیز می‌روید اما قره قاطی که در اروپا و امریکا می‌روید متفاوت است با گونه‌هایی که در ایران به صورت خودرو و وحشی در جنگل‌های کوهپایه‌ای شمال کشور می‌روید. گیاهی است از خانواده Ericaceae، به فرانسویAirelle و به انگلیسی Caucasian Whortleberry گفته میشود و نام علمی آنVaccinium arctostaphylos L. است.
مشخصات
درختچه‌ای است به بلندی حدود 2 متر، برگهای آن تقریباً دُمبرگ، بیضی شکل و نوک تیز به طول 8-3 سانتی‌متر اند. گل‌های آن استکانی به رنگ سفیدِ مایل به سبز یا صورتی به طول 8-6 میلی‌متر است و میوه آن گرد به رنگ ارغوانی مایل به سیاه به قطر 8-6 میلی متر و خوراکی است. معروف ترین انواع قره قاط به شرح زیر است:
1. قره قاط سیاه
این گیاه به فرانسوی Airelle و نام اختصاصی آن Airelle myrtille و myrtille، Myrtille noire، Brimbelle، Raisind'ours، Raisin des Bois و به انگلیسی Blenberry, Bilberry گفته میشود.
گیاهی از خانواده Ericaceae و نام علمی آن Vaccinium myrtillus است.
مشخصات
درختچه بسیار کوچکی است که بلندی آن 50-20 سانتی‌متر است. برگ‌ها و گل‌های آن شبیه گونه ایرانی است. میوه آن شبیه قره قاط ایرانی و به اندازه نخود و پوشیده از غباری سفید رنگ است، رنگ آن سیاه مایل به آبی با طعم شیرین مایل به ترش است. این گیاه در دامنه‌ها و کوهستان‌های اروپا، ترکیه، قفقاز و سیبری به شکل خیلی متراکم می‌روید. قسمت مورد استفاده این گیاه، برگ، ریشه و میوه آن است. برای مصارف درمانی برگ‌ها باید هنگامی چیده شود که گیاه به رشد کامل رسیده باشد زیرا فقط در این موقع است که بیشترین مواد مؤثر در آن یافت میشود. برگ این گیاه دارای 34 درصد تاتن و خاکستر آن نیز دارای مقدار زیادی املاح پتاسیم و منیزیم است.
میوه تازه آن دارای 76 درصد آب است و همچنین قندهای گوناگون، اسیدهای آلی، اسید لاکتیک، پکتین، مواد چرب و مواد رنگی در این گیاه یافت میشود.
2. قره قاط سرخ
این گیـــــاه به فـــــرانســــوی Airelle rouge، Airlle ponctue'e و myrtille rouge و به انگلیسی
Mountain cranberry و cowberry گفته میشود. گیاهی است از خانواده Ericaceae و نام علمی آن Vaccinium vitis-idaea L. است.
Mountain cranberry و cowberry گفته میشود. گیاهی است از خانواده Ericaceae و نام علمی آن Vaccinium vitis-idaea L. است.
مشخصات
درختچه بسیار کوچک و به عبارت بهتر بوته‌ای است با ساقه‌های چوبی به بلندی 30-10 سانتی متر که پوشش متراکمی دارد و برگهای آن بی خزان قهوه‌ای رنگ و تخم مرغی شکل است، و نوک آنها قوسی شکل است. گل‌های آن کوچک و در فاصله اردیبهشت تا تیر ظاهر می‌شوند و میوه آن به اندازه و شکل قره قاط سیاه، اما رنگ آن قرمز است.
از نظر ترکیبات شیمیایی، برگ آن دارای مقدار زیادی تانن 5 تا 6 درصد آربوتین، هیدروکینون (به ویژه در پاییز) و اورسون است قره قاط قرمز غنی است از اسیدهای آلی گوناگون مانند اسید کینیک و اسید وینک، در این گیاه قند نیز یافت میشود.
دانه این گیاه دارای حدود 30 درصد ماده چرب است و روغن حاصل از آن حالت روان، رنگ زرد روشن و اثر خشک شونده قوی دارد. در میوه قره قاط قرمز گلوکوزیدی به نام آیدئین وجود دارد که رنگ قرمز میوه مربوط به آن است. زنبور عسل به سمت گیاه انواع قره قاط جلب میشود و از آن نوش فراوان و مرغوب به دست می‌آورد. گیاه دیگری از خانواده قره قاط قرمز هست، اما از جنس متفاوت، که آن را «عنب‌الدب» یا انگور خرس می‌نامند و در ردیف گیاهان دارویی قابض و دارای خواص مشابه گونه‌های قره قاط است.
در برگهای گونه انگور خرس ترکیبات شیمیایی مانند: تانن، رزین، کمی اسانس و ماده اورسون و گلوکوزید‌های آربوتوزید، اریکولین و متیل آربوتوزید، یافت میشود.
خواص قره قاط از نظر طب سنتی
قره قاط از نظر طبیعت سرد و خشک است و دارای خواص درمانی فراوانی است که مهمترین آنها کاهش قند خون در بیماران دیابتی و کاهش فشار خون است.
دکتر عبدالله احمدیه در کتاب راز درمان آورده است. «در اینجا بعضی از روشهای درمانی و نُسَخ دارویی مرض قند را که در کتب قدیم ذکری در مورد شان نشد و اینجانب بعدها بدان آگاهی یافته‌ام و به گرد‌آوری شان پرداخته‌ام به شرح زیر به اطلاع می‌رسانم. قره قاط ـ میوه ریز ترش مزه ای است مانند زرشک که به قدرِ یک تا دو مثقال آن را دم کرده و می‌خورند قره قاط همراه با برگ زیتون، سیر، زغال اخته، چای مکه و عناب در پایین آوردن فشار خون بسیار مؤثر است. اگر قره قاط را در کنار کدوی مسمایی، تخم خیار، سیب، انار، موسیر، گزنه، گلابی، ازگیل، بومادران، و عناب مصرف شود چربی خون کاهش می‌یابد.»
دکتر خیاوی در دایره‌المعارف گیاهان دارویی چنین آورده است: «قره قاط ثمر درختی است به قدر فلفل، در ترشی شبیه زرشک جهت تصفیه خون و کم و پایین آورنده فشار خون و مقوی جگر و دل است».
حکمای طب سنتی میوه این گیاه را برای قطع خون ریزی از سینه نافع می‌دانند و دم کرده برگ آن را نیز برای تورم قولون و رفع اسهال توصیه می‌کردند. و برگ قره قاط را مدّر و در رفع ناراحتی‌های مزمن مخاطی مثانه و مجاری ادرار مفید می‌دانند. این خاصیت به دلیل وجود تانن و اسید گالیک و به ویژه خاصیت ضد عفونی کنندگی مجاری ادراری، به دلیل وجود ماده آربوتین در برگ آن است. مقدار مصرف از برگ خشک این گیاه 8-4 گرم چهار بار در روز است. برای این کار 20 گرم برگ خشک را در 1000 گرم آب جوش دم کرده و چند فنجان در روز مصرف شود. توصیه شده است که گیاه عنب‌الدب یا قره قاط، با املاح آهن، ژلاتین و آلبومین نباید هم زمان خورده شود. همچنین برگ گیاه قره قاط دارای اثر مقوی، قابض، ضد عفونی کننده و ضد اسهال است و به دلیل قابض بودن برای رفع اسهال‌های ساده ومزمن مفید است.
برای میرتل‌لینِ موجود در برگ این گیاه تأثیری شبیه انسولین تشخیص داده شده است و آن را انسولین گیاهی نیز نامیده اند با این تفاوت که قره قاط تأثیرات منفی انسولین شیمیایی را ندارد. براساس تحقیقات و آزمایشات متعدد، پزشکان و محققان به این نتیجه رسیدند که ماده میرتل‌لین موجود در برگ گیاه قره قاط میزان قند خون را در بیماران دیابتی به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌دهد. برای مصارف خارجی جوشانده برگ گیاه به صورت غرغره، برای رفع التهاب مخاط دهان، و لوسیون و کمپرس آن نیز جهت رفع ورم چشم، بیماری‌های پوست و سوختگی‌ها به کار می‌رود. میوه این گیاه نیز که مهمترین بخش گیاه از نظر درمانی است، دارای اثر مقوی، قابض، مفرح و ضد عفونی کننده است که از آن نوعی شربت تهیه میشود که بهترین نوشیدنی برای بیماران تب دار است.
بررسی‌ها نشان داده است که میوه این گیاه تأثیر مفیدی در تنظیم عمل دفع و جلوگیری از عفونی شدن مواد زاید دفعی در متبلایان به بواسیر دارد و همچنین در رفع نفح و گازهای معده و تحریک اشتها مفیداست از موارد دیگر استعمال خارجی این گیاه جوشانده آن است که اگر از راه بینی به بالا کشیده شود، در رفع زکام تأثیر به سزایی دارد. کمپرس و تنقیه جوشانده ان نیز درد بواسیر را کاهش می‌دهد. و ضماد گرم میوه آن ناراحتی‌های جلدی همراه با خار‌ش‌های شدید را سریع از بین می برد. آب مقطر حاصل از برگهای این گیاه نیز چشم شویی، بسیار عالی برای فرونشاندن التهابات چشمی است. میوه پخته و جوشانده به دست آمده از آن، برای کاهش ورم روده و بیماری‌های عفونی روده مفید است. در این خصوص باید 60 گرم میوه گیاه را در یک لیتر آب جوشانده، و 5-4 فنجان در روز خورده شود. در مورد بیماری دیابت نوع 2 می‌توان 20 گرم برگ خشک گیاه را با 20 گرم برگ خشک تمشک در یک لیتر آب جوش دم، و در عرض 24 ساعت کم کم مصرف کرد.
از برگ گیاه قره قاط قرمز (Cranberry) در رفع رماتیسم، نقرس، دردهای ناشی از سنگ کلیه، سرفه و تب‌های مخاطی استفاده میشود و نیز با مصرف آن مقدار نسبی اسید اوریک ادرار ضمن زیاد شدن حجم آن، کاهش می‌یابد .اثر ضد عفونی کننده برگ این گیاه نیز بیشتر مربوط به هیدروکینون موجود در آن است. هرچه تابستان گرم‌تر و خشک تر باشد میزان درصد وجود هیدروکینون در برگ این گیاه زیادتر میشود.
یادآور می‌شوم باید برگ گیاه قره قاط قرمز را در زمستان از روی ساقه چید و پس از چیدن در سایه با گرمای ملایم اطاق خشک کرد. گاهی از برگ آن به جای چای و قهوه استفاده می‌کنند.
هرچند طبیب معروف جالینوس برگهای گیاه انگور خرس را (که اثر شفابخش آن شبیه قره قاط قرمز است). به عنوان قابض برای درمان زخم‌ها و جلوگیری از خون ریزی تجویز می‌کرده است. اما تا مدتها (قرن سیزدهم) این گاه شفابخش مورد توجه گیاه شناسان مغرب زمین نبود و این در حالی است که در شرق به ویژه حکمای سنتی ایران به خواص درمانی این گیاه (عنب‌الدب) توجه ویژه‌ای داشتند و برای درمان بیماری‌های گوناگون تجویز می‌کردند. وجود مواد گوناگون شیمیایی فعال در گیاه انگور خرس آثار درمانی گیاه را در مورد از بین بردن ناراحتی های مجاری ادراری، کاملاً تأیید می‌کند.
براساس تجربیات گروه زیادی از کارشناسان گیاه درمانی، مصرف انگور سرخ برای از بین بردن بیماری‌های مجاری ادراری مثل مصرف آنتی بیوتیک‌هاست و حتی در مواردی آنتی بیوتیک تأثیر نداشته، انگور خرس بسیار مفید و مؤثر بوده است. (با این حال هنوز محافل علمی عقیده دارند در خصوص بیماری‌های حاد ادراری باید از آنتی بیوتیکها استفاده شود)، مورد بسیار مهمی که در مصرف گیاه انگور خرس باید رعایت شود این است که برای این که خاصیت ضد عفونی کنندگی گیاه بیشترین تأثیر خود را داشته باشد، باید ادرار قلیایی شود به این صورت که حین مصرف این گیاه باید از خوردن غذاها و مکمل‌های شیمیایی و اسیدی مثل مرکبات، آب میوه ترش و ویتامین C خودداری شود. انگور خرس همچنین از نفخ‌های شدید و اضافه وزن کاذب برخی از زنان قبل از عادت ماهیانه، جلوگیری می‌کند و براساس تحقیقات پزشکان، این گیاه برای تحریک انقباض‌های رحمی مؤثر است، لذا زنان باردار نباید از این گیاه استفاده کنند.
آلانتوان موجود در انگور خرس باعث میشود تا زخم ها زودتر خوب شود. (آلانتوان ماده‌ای است شیمیایی که در بسیاری از داروهای شیمیایی کاربرد داردکه به صورت کرم و پماد برای پوست تجویز میشود) این گیاه نیز مانند قره قاط قرمز به دلیل تانن‌های موجود در آن برای از بین بردن اسهال بسیار مفید است. در خصوص فشار خون اگر می‌خواهید از قره قاط سرخ یا انگور خرس استفاده کنید چون این دو گیاه بسیار مدر‌اند و پتاسیم بدن را کاهش می‌دهند ضروری است غذاهای غنی از پتاسیم مانند موز، خرما و سبزیجات تازه زیاد مصرف شود. این گیاه از نظر میزان تانن بسیار غنی است که معمولاً از آن در چرم سازی استفاده می‌شده است.
مربای قره قاط قرمز به دلیل وجود اسید بنزوئیک در میوه آن مدت زیادی می‌تواند بدون خراب و فاسد شدن بماند.
در مطالعه Aboozar Monavar Feshani و همکاران در خصوص استفاده ایرانیان از قره قاط در زمان قدیم به عنوان داروی شفابخش برای مرض قند، ذکر شده است:
«براساس مطالعاتی مشخص شده است که میوه قره قاط در طب سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای داشت، به طوری که از زمان قدیم از این گیاه به عنوان داروی مرض قند (دیابت) استفاده می‌کردند که پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در بهبود سلامتی بیماران دیابتی حاصل می‌شد. محققان ایرانی در این تحقیق و آزمایش‌های انجام شده بر روی موش صحرایی نیز به این نتیجه رسیدند که عصاره میوه
قره قاط می‌تواند قند و تری گلیسرید خون را در حیوانات دیابتی کاهش دهد. مطالعات بالینی نیز نشان دهنده تأثیر این گیاه در کاهش قند و چربی خون بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 است. در این آزمایش مکانیسم اثر آن در مرض قند به این صورت است که میوه قره قاط باعث مهار گلوکز از روده به خون میشود و نیز آنتی اکسیدان موجود در این گیاه موجب میشود سطح تری گلیسیرید خون نیز کاهش یابد».
قره قاط می‌تواند قند و تری گلیسرید خون را در حیوانات دیابتی کاهش دهد. مطالعات بالینی نیز نشان دهنده تأثیر این گیاه در کاهش قند و چربی خون بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 است. در این آزمایش مکانیسم اثر آن در مرض قند به این صورت است که میوه قره قاط باعث مهار گلوکز از روده به خون میشود و نیز آنتی اکسیدان موجود در این گیاه موجب میشود سطح تری گلیسیرید خون نیز کاهش یابد».
در مطالعه Karine Feghali و همکاران در خصوص خواص درمانی گیاه قره قاط قرمز برای محافظت از لثه و دندان، چنین آمده است: «خواص درمانی قره قاط قرمز (Cranberry) از چندین جهات برای انسان شناخته شده است که بیشتر به دلیل ترکیب شیمیایی فلاونوئیدهای (Flavonoids) موجود در عصاره میوه این گیاه است. (یادآور می‌شوم فلاونوئیدها هریک از ترکیبات حاوی حلقه‌ای از آروماتیک مشخص است که به نحو گسترده‌ای در گیاهان یافت میشود) و نیز به خاطر وجود آنتی اکسیدان، دارای خاصیت ضد میکروبی، ضد چسبندگی و ضدالتهابی است. تحقیقات و آزمایشات اخیر نشان داده است که با توجه به خاصیت آنتی اکسیدانی فراوان قره قاط، ممــــــکن است تأثیرات بالقوه‌ای در محافظت از دندان و درمان امراض لثه و بافت استخوانی آن
داشته باشد و از بیماری‌های لثه جلوگیری کند».
داشته باشد و از بیماری‌های لثه جلوگیری کند».
در مجله the American Institute of Nutrition مقاله‌ای چاپ شده است در مورد تأثیر قره قاط سیاه در بیماران دیابتی که این گونه آورده است «قره قاط سیاه دارای مقدارز یادی رنگدانه (Anthocyanin's) است که از این نظر این میوه در گروه میوه‌هایی قرار می‌گیرند که از لحاظ داشتن این رنگدانه‌ها بسیار غنی‌اند. (یادآور می‌شوم (Anthocyanin's) نوعی رنگدانه رایج در بعضی از گیاهان که بی شکر است و خواص درمانی بسیار زیادی دارد، بیشترین مقدار این رنگدانه‌ها در انواع قره قاط یافت میشود). به صورتهای گوناگون می شود از این میوه استفاده کرد. تازه، خشک شده، مربا و آب میوه. خواص درمانی این میوه به دلیل آنتی اکسیدان‌های فراوان موجود در این میوه است محققان ژاپنی در این بررسی دریافتند که یکی از خواص درمانی قره قاط افزایش بینایی در افرادی است که از شب کوری رنج می‌برند. همچنین این تحقیق ثابت کرده است که قدرت و تأثیر عصاره میوه قره قاط در کاهش قند خون و بهبودی بیماران دیابت نوع 2 نقش مهمی دارد به طوری که مصرف این گیاه باعث میشود مواد چرب در کبد بیماران انباشته و تبدیل به قند نشوند و(Hyperglycemia) یا افزایش گلیسمی خون نیز در این بیماران بهبود یابد. در نتیجه مصرف قره قاط در جلوگیری و درمان دیابت نوع 2 بسیار حائز اهمیت است».
منابع
1. میر حیدر، حسین، معارف گیاهی (کاربرد گیاهان در پیشگیری و درمان بیماری‌ها با ارائه آخرین تحقیقات علمی محققان و دانشمندان جهان)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی (چاپ پنجم)، 1383، ص 408 تا 417
2. عقیلی علوی خراسانی شیرازی، محمدحسین، مخزن‌الدویه، راه کمال با همکاری دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1383، ص 612 و 961
3. احمدیه، عبدالله، طبیعت خادم طبیعت است (راز درمان)، انتشارات اقبال (چاپ سوم)، 1382، ص 36
4. دریایی، محمد، معجزات درمانی گیاهان دارویی در طب ایرانی، انتشارات تجسم اخلاق (چاپ دوم)، 1386، ص 182
5. ابن محمد زمان دیلمی، محمد مؤمن حسینی طیب، تحفه حکیم مؤمن یا تحفه المؤمنین، کتابفروشی مصطفوی، ص 203.
6. زرگری، علی، گیاهان دارویی، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، (چاپ ششم)، 1376، ص 174 تا 183
7. امامی، احمد، شمس اردکانی، محمدرضا، مهرگان، ایرج، فرهنگ مصور گیاهان دارویی، مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی (چاپ اول)، 1383
8. Karine Feghali, et al. Cranberry Proanthocyanidins: Natural Weapons against Periodontal Diseases, Journal of Agricultural and Food Chemistry, 2012, 60 (23), pp 5728–5735.
9. Aboozar Monavar Feshani, et al. Vaccinium arctostaphylos, a common herbal medicine in Iran: Molecular and biochemical study of its antidiabetic effects on alloxan-diabetic Wistar rats, Journal of Ethnopharmacology, Volume 133, Issue 1, 7 January 2011, Pages 67–74.
.
موضوعات مرتبط: تغذیه، گیاهان دارویی
