نگاهى به نو يافته‌هاى
باستان شناختى جيرفت
رده بندی
:
محل مرتبط:
رشته مرتبط:
نگاهى به نو يافته‌هاى
باستان شناختى جيرفت
جیرفت با وجود ارزش‌هاى فراوان، تا پیش از سال ۱۳۸۰ از لحاظ باستان شناسى تقریباً ناشناخته بود، اما
یك باره در درجه‌ى نخست اهمیت سایت‌هاى باستان شناسى خاورمیانه قرار گرفت. كشف اتفاقى ظرف تزئینى سنگى توسط یكى از
روستاییان روستاى محطوط آباد در حدود ۳۰ كیلومترى جنوب جیرفت، در ساحل هلیل رود، باعث شد
ده ها هزار نفر از سراسر منطقه، در طى چند ماه، جاى جاى طول ۴۰۰ كیلومترى، از
سرچشمه هاى هلیل رود در كوه هاى هزار و لاله زار در شمال، تا مرداب جازموریان دست
به كاوش های غیر مجاز و تخریب گاه صد در صد محوطه ها و گورستان‌های باستانی حاشیه‌ى
هلیل رود بزنند.شدید ترین ویرانى‌ها در پنج محوطه‌ى گورستانى علاءالدینى، كنار
صندل، ریگ انبار، محطوط آباد و نظم آباد در فواصل ۲۸ تا ۵۳كیلومترى
جنوب جیرفت به وقوع پیوست. حجم عظیم آثار به دست آمده از كاوش ها، سوداگران اموال
فرهنگی را نسبت به اهمیت هنری صنعتی، فرهنگی و تاریخی اشیای پیش گفته آگاه كرد و
باعث شدهزاران اثر نفیس در ازاى مبالغى ناچیز توسط دلالان عتیقه خریدارى با مبالغ
گزافى به بازارهاى جهانى فروخته شوند. این آثار شامل: ظروف ساخته شده از سنگ
صابون، سنگ مرمر با تزئینات سنگ لاجورد و عقیق و ظروف سفالی و مفرغی بود. پس از
چندى مسئولان سازمان میراث فرهنگی، سپاه پاسداران و بسیج، سلسله اقداماتی را نسبت
به توقف چشمگیر كاوش های غیرمجاز، دستگیری شماری از سوداگران اموال فرهنگی و
دلالان آثار عتیقه انجام دادند كه در نتیجه چند صد قطعه شیء، از جمله ظروف سنگی و
سفالی و فلزی، پیكره و مهرها از نوع استوانه ای و مسطح و متعلق به هزاره های سوم و
دوم ق.م از سراسر منطقه جمع آوری گردید. مدارك موجود، غنای هنری آثار به دست آمده و كمیت
و كیفیت آنها نشان داد كه حوزه‌ى فرهنگی هلیل رود در اوایل هزاره‌ى سوم ق.م بزرگترین مركز صنعتی تجاری شرق باستان در
زمینه ى تولید و صدور كالاهای ساخته شده از انواع سنگ صابون و مرمر و مفرغ به سایر
مراكز تمدنی منطقه از جمله بین النهرین بوده است.
جیرفت اَرَتَ یا مرهشى در برخى متون كهن باستانى
به دو حكومت ثروتمند و غنى اَرَتَ و مرهشى به عنوان سرزمین‌هایى كه در آنها منابع
طلا، سنگ لاجورد و سنگ هاى نیمه گرانبها یافت شده، اشاره شده است. از این رو، اكثر محققان با توجه به مدارك باستان
شناسى، جنوب شرق ایران را براى این دو شهر مكان یابى كرده اند. در همین راستا
فرضیه‌هاى دكتر مجیدزاده در رابطه با انتساب جیرفت به اَرَتَ باستانى از اهمیت
ویژه‌اى برخوردارند. آن گونهكه از نوشته‌هاى كهن بین النهرینى بر مى‌آید اَرَتَ
منطقه یا شهرى ثروتمند در سرزمین ایران و شمال اوروك و با هفت رشته كوه فاصله از
آن در هزاره سوم ق.م بوده كه داراى معادن غنى (طلا، سنگ لاجورد، سنگ هاى تزئینى، غله
هاى فراوان) بوده است. در سال ۱۳۵۵ ه.ش دكتر مجیدزاده براى نخستین بار نظریه اى را
مبنى بر وجود سرزمین اَرَتَ در كرمان امروزى مطرح كرد و امروزه با توجه به مدارك
باستان شناختى به دست آمده از حوزه« انِْمِركار» هلیل و تمدن جیرفت با استناد به
سند مهمى از دوران پادشاه اوروك فرمانروای سومرى بین النهرین- كه در آن به فرمانروایى و معادن سنگ ها و فلزات
قیمتی در سرزمین اَرَتَ اشاره شده- وى با سرپرستى۶ فصل حفارى علمى در جیرفت، آگاهى از وجود معادن
غنى از فلزات معدنى و سنگ هاى كلریتى در منطقۀ جیرفت، سرزمین اَرَتَ را منطقه اى
به مركزیت جیرفت كنونى مى‌داند و امروزه بدین نظریه تأكید بیشترى دارد.
لازم به ذكر است كه عقاید متفاوتى در مورد مكان
یابى سرزمین اَرَتَ وجود دارد؛ به نحوى كه هرمان جنوب و جنوب شرق دریاى خزر تا
نهاوند، كوهن همدان، كرمانشاه و نهاوند، كرامر منطقه‌هاى مابین دریاى خزر و
ارومیه، ساریاندى بدخشان، هانسمن، اشتاین كلر و والا شهر سوخته در نزدیكى زابل و
كابلى نیز، شهداد را به عنوان اَرَتَ معرفى كرده‌اند.دكتر عباس علیزاده باستان
شناس مؤسسۀ شرق شناسى دانشگاه شیكاگو با ارتباط دادنِ ارت افسانه‌اى به جیرفت
مخالف است و بیشتر بر نظراتى كه ارت را جایى در غرب ایران - استان كردستان امروزى - مى دانند، تأكید دارد.
در مورد ارت یا مرهشى بودن حوزه ى جنوب
شرق ایران و به نظرات محققان هنوز در حد فرضیه باقى مانده است و تا زمانى كه مدارك
مكتوبى از منطقه به دست نیاید كه اشاره اى به وجود هر كدام از این دو شهر باستانى
داشته باشند، نتیجه به حالت سوال باقى خواهد ماند. در عین حال حتى اگر ثابت شود كه جیرفت اَرَتَ یا
مارهاشى نیست، جیرفت به عنوان راهنماى مؤثرى براى درك بهتر عصرى است كه خط براى
اولین بار در آن جوانه زد و بازرگانان، ادویه جات و حبوبات، طلا و لاجورد را از
سند به نیل منتقل مى‌كرده‌اند.
آثار منقول به دست آمده از جیرفت به طور كلی
آثار فرهنگى حوزه ى هلیل رود از لحاظ جنس و ماهیت مواد به پنج دسته تقسیم می‌شوند:
1.
اشیاء فلزی
2.
اشیاء سفالی
3.
اشیاء سنگی
4.
خط
5.
مهرها
۱- آثار و اشیاء فلزى
آثار و اشیاء فلزى به دست آمده از جیرفت عموماً
در قالب آلیاژ مفرغ و طلا هستند و از لحاظ زمانی بیشتر به هزارۀ سوم ق.م تعلق دارند. تولید آلیاژ مفرغ در این زمان به
علت استحكام و سایر مزیت‌های كاربردى‌اش، تأثیر زیادی بر پیشرفت صنایع سنگ تراشى
از جمله كنده كاری و منقوش كردن ظروف و اشیاء سنگی از طریق تولید انبوه میله‌ها و
درفش‌های مخصوص حكاكى داشته است. همچنین در فلزكارى باستانى باعث خلق آثار شگفت
انگیز مفرغى زیادی درتمدن جیرفت گشته است. از اشیاء مفرغی حوزه ى هلیل رود كه
نمونه هایی از آن در موزه ى جیرفت نیز موجود است می‌توان به انواع ظروف مفرغی و
ابزارهای دیگری نظیر میله‌ها، درفش‌ها، خنجرها، تبرها و... اشاره كرد. طلا از دیگر فلزات به دست آمده از
حوزه ى تمدنى جیرفت است كه در ساخت زینت آلات و وسایل تزئینی كاربرد زیادى داشته
است. اشیاء طلایى كه تا كنون به دست آمده، بیشتر شامل
مهر ههایی برای ساخت گردنبند هستند كه در برخی موارد داراى روش ساخت منحصر به فردى
مى باشند.
۲ - آثار و اشیاء سفالی
دومین دسته آثار و اشیاء سفالى هستند. این آثار
به لحاظ تنوعو كاربرد دارای مصارف بیشتری نسبت به دو گروه دیگر آثار هستند؛ ظروف
سفالى به دست آمده از تمدن جیرفت دارای فرم های مختلفی شامل انواع كوزه های كوچك و
بزرگ، كاسه ها، پیاله ها، خمره ها و ظروف آبریزدار، دسته دار و لوله دار را در بر
مى گیرند، كه هر گروه از این ظروف خود نیز دارای تنوع زیادی است و علاوه بر فرم از
نظر رنگ نیز این اشیاء دارای تنوع رنگى شامل نخودی و قرمز و خاكستری و پرتقالی مى‌باشند.
از نظر تزئین به غیر از ماجراى فرم و رنگ، دو نوع منقوش و ساده یا بدون نقش دارند. با آنكه نقوش روی سفال‌ها دارای تنوع زیادی است
اما در مقابل نقوش ظروف سنگی گسترۀ كمترى دارند. از نظر تكنیك ساخت باید گفت اكثر سفال‌ها چرخ
ساز و دارای پخت مناسبی هستند.
تصویر: گلدان قرمز با خطوط موازى عمودى سیاه رنگ، جیرفت، ۱۳۸۵
۳ - آثار و اشیاء سنگی
آثار و اشیاء سنگی جیرفت همانند دیگر مناطق در
حوزۀ جنوب شرقى ایران غالباً از جنس سنگ سیاه تزئینى و سنگ مرمر، فیروزه، لاجورد و
عقیق هستند. تنوع تزئینى و تكنیكى و فرمى آثار ساخته شده از
سنگ سیاه نسبت به اشیاء سنگ مرمر بسیار زیاد است. به طور كلى مى توان اشیاء ساخته شده از سنگ سیاه
تمدن جیرفت به لحاظ فرمى را در ۱۲ دسته تقسیم بندى نمود كه عبارتند از:
1.
ظروف مخروطى
2.
بشقاب ها
3.
ظروف استوانه‌اى
4.
كاسه ها
5.
وزنه ها یا كیف هاى دستى
6.
جعبه هاى سنگى
7.
تخته هاى بازى
8.
سرمه دان ها و وسایل
9.
مجسمه هاى تزئینى و آئینى آرایش (بزكدان ها)
10.
جام‌ها (انواع پایه دار و بی پایه)
11.
كوزه ها
12.
اشیاء خاص با كاربرد ناشناخته
سنگهاى سیاه تمدن جیرفت برای ساختن ظروف و ایجاد
نقوش تزئینى بسیار مناسب انتخاب شدهاند كه این امر نشان از مهارت فنى و تكنیكى در
به كارگیرى آنها توسط هنرمندان سازنده و قدرت تشخیص معدن كاوان باستانى دارد.
گستره و تنوع نقشى در این حوزه ى تمدنى از اهمیت بسیارى در شناسایى طرز تفكر، تخیل
صناعى و اعتقادات مردمان هزارۀ سوم ق.م این دیار برخوردار است. ظروف ساخته شده از جنس این نوع سنگ دارای تنوع
بسیار زیادی از لحاظ فرم ظروف و همچنین نقش مایه‌هاى مورد استفاده هستند. از این رو، روش‌هاى تكنیكى به كار رفته در ساخت
آنها بسیار قابل توجه است، از جمله روش‌هاى به كار گرفته شده، در ساخت این ظروف مى
توان به تكنیك هاى: حكاكى، ترصیع، مته كارى، برجسته كارى،گودنمایى، تراش، چرخ كارى
و سمباده كارى اشاره كرد. در رابطه با تكنیك‌هایى همچون روغن كارى باستانى
و لعاب دهى و پخت كه از جمله روش هاى فرآورى آثار سنگ صابونى با چنین ویژگى‌هایى
هستند هنوز اطلاعات كافى در دست نیست و به مطالعه ى بیشترى در این رابطه نیاز است.
از آنجا كه ظروف و نقوش اجرا شده بر روى آنها در
نهایت زیبایی، توازن و تناسب، ترسیم و اجرا شدهاند، مى توان تصور كرد، ساخت هر
یك از آنها هفته‌ها و حتی ماه‌ها از مرحلۀ استخراج تا پرداخت نهایى به طول انجامیده
باشد. ژان پرو در رابطه با تاریخ گذارى‌هاى سنگهاى تزئینى: «فرهنگ جیرفت» جیرفت
اعتقاد دارد كه این آثار به مرحله ى قدیمى یعنى اوایل هزاره‌ى سوم ق.م تعلق دارند، به عبارتى دوره‌هایى كه در ۳۱۰۰ ق.م مى‌دانند و همچنین- باستان شناسى، آن را آغاز
ایلامى ۲۶۰۰ تأكید مى‌كند این دوره چند قرن به طول انجامیده
زیرا پختگى و بقایاى هنرى، نشان از تكوین آن دارد از دیگر انواع سنگ‌هایی كه از
آنها به منظور ساخت ظروف و تزئین اشیاء و آثار استفاده می‌شده است می‌توان به سنگ
هایی نظیر مرمر، فیروزه، عقیق و لاجورد اشاره كرد.
بخش دیگرى از آثار سنگى جیرفت از جنس مرمر هستند. ظروف مرمرى میان رودان، ایران و آسیاى میانه
توسط كاسانوا، محقق فرانسوى، مورد مطالعه قرار گرفته و از نظر فرم به ۱۸ گروه اصلى طبقه بندى شده اند و اغلب گروه ها
مابین ۳۰۰۰ تا ۱۸۰۰ق.م تاریخ گذارى شده اند. ظروف و اشیاء مرمرى در حوزه ى فرهنگى جنوب شرقى
ایران در مناطقى همچون شهداد و تپه یحیى و شهر سوخته به مقدار قابل توجهى به دست
آمده اند. با توجه به تنوع وگستردگى این آثار مى‌توان گفت
از جمله آثار مهم در تولیدات سنگى منطقه محسوب مى شوند. در رابطه با منبع تولید سنگهاى مرمرى جیرفت
برخى منابع سنگ هاى رودخانه اى و سیلابى را ذكر كرده اند، اما مطالعات جدى در این
مورد صورت نگرفته ا ست.
فیروزه، عقیق و لاجورد نیز در منطقۀ جنوب شرقى
ایران از كاربرد فراوانى برخوردار بوده‌اند كه از آن جمله مى‌توان به ساخت مُهرها
و مُهرِه‌ها، ترصیع ظروف سنگى و ساخت پیكره‌هاى جانورى و صفحات مشبك اشاره كرد.
توجه به استفاده از سنگ هاى نیمه قیمتى مورد نظر در ترصیع سنگهاى سیاه تمدن جیرفت
ردیابى منابع آنها برخى كارشناسان را به دادن فرضیاتى در این مورد وا داشته است،
از جمله سید سجادى كه معتقد است: معدن اصلى تأمین سنگ لاجورد جیرفت همان معادن
شناخته شدۀ بدخشان افغانستان بوده كه از طریق شهر سوخته به این منطقه(شاید در غالب
بلوك هاى سنگى و قابل حمل) مى‌رسیده است.
۴- خط پرتو عیلامى
در طى كاوش هاى جیرفت تا پایان فصل ششم حفارى
ها، 4 مدرك خطی به دست آمده كه یكی از آنها از كاوش‌هاى دژ كنار صندل
جنوبى حاصل شده و در حقیقت آجری كتیب هدار است. لوح دیگر نیز از 600 متری شمال این منطقه، درون خان‌های5 متر به دست آمده
است. الواح به كار رفته به اعتقاد كارشناسان از جمله دكتر مجیدزاده از نوع خط
ایلامى نوشتارى و ظاهرا خاستگاه آن بوده و مراحل اولیۀ این خطرا نشان میدهد.
كشف خط در جیرفت از جهت اثبات وجود ویژگیهاى
تمدنى با ریشه‌هاى غنى از اهمیتبسیارى برخوردار است. در ساختارى همانند جیرفت كه
نظام هاى شهرى، اجتماعى، صنعتى و دینى موجود بوده‌اند، نوشتار و آن هم در غالب خطى
نو حاكى از شكوفایى اندیشه‌اى مردمان این دیار است.
۵- مهرهاى جیرفت
مهرها از جمله موارد شاخص فرهنگى دیگرى هستند كه
در كاوش‌هاى باستان شناسى حوزۀ هلیل به دست آمده؛ در همین راستا مطالعه متخصص
«هولى پیتمن» و بررسى ده مهر و اثر مهرهاى باستانى توسط مهرهاى باستانى از دانشگاه
پنسیلوانیاى آمریكا در طى دو فصل حفارى جیرفت، نشان دهندۀ گستردگى و تنوع تجارت
این منطقه در دنیاى باستان است.به نحوى كه مى‌توان گفت این منطقه همانند یك پل
تجارى ارتباطى براى تمدن هاى اطراف عمل مى‌كرده است.
لازم به ذكر است غالب مهرها از نظر نقشى همانند یافته‌های مشابه از جنوب شرق ایران – تپه یحیی و شهداد- مى‌باشند.
لازم به ذكر است غالب مهرها از نظر نقشى همانند یافته‌های مشابه از جنوب شرق ایران – تپه یحیی و شهداد- مى‌باشند.
نتیجه گیرى
نتایج مقدماتى ۷ فصل كاوش در چهار محوطۀ كنار صندل جنوبى و كنار
صندل شمالى، گورستان محطوط آباد و گورستان سلطنتى قلعه كوچك با كشف آثار معمارى
عظیم یادمانى(خشتى)، صنعت معمارى شهرى، بقایاى تدفین‌هایى در هزارۀ سوم ق.م و مجسمۀ یادمانى در كنار صندل جنوبى همراه
بوده است. علاوه بر آثار منقول به دست آمده از كاوش‌ها، اشیاء بسیارى از حفاران
غیر مجاز ضبط گردیده كه در كل شامل انواع: آثار سنگى، فلزى و سفالى به علاوه چندین
مهر و نقش مهر به همراه ابزار هاى سنگى و كتیبه هاى خطى پرتو عیلامى است. داده‌هاى منقول حوزۀ تمدنى جیرفت، نشان از تمدنى
غنى و تأثیر گذار در این منطقه دارد. با توجه به نتایج تاریخ سنجى رادیوكربن،
حكاكى هاى هنرى و سفال‌هاى به دست آمده، مربوط به عصر برنز بوده ۲۲۰۰ ق.م را آشكار مى‌سازند. مطالعات فصول-و تاریخ مابین ۲۸۸۰ گذشته نشان داد
آثار این منطقه از هر لحاظ با آثار بمپور، تپه یحیى و تل ابلیس مطابقت دارد. اما براى گشودن رازهاى پنهان آن به چندین سال
كاوش علمى نیاز است.
برای مطالعات بیشتر
مراجعه شود به اصل مقاله :
نگاهى به نو يافته هاى باستان شناختى جيرفت،
نویسندگان : مهدى رازانى، سید محمد امین امامى، عباس عابد اصفهانى،
زیر نظر : یوسف مجید زاده
دوفصلنامه تخصصی دانش مرمت و میراث فرهنگی، سال پنجم، شماره ۳، تابستان و پاییز ۱۳۸۸
نگاهى به نو يافته هاى باستان شناختى جيرفت،
نویسندگان : مهدى رازانى، سید محمد امین امامى، عباس عابد اصفهانى،
زیر نظر : یوسف مجید زاده
دوفصلنامه تخصصی دانش مرمت و میراث فرهنگی، سال پنجم، شماره ۳، تابستان و پاییز ۱۳۸۸
نویسنده - گردآورنده:
وحید رستمی
