«کلثوم ننه» یا عقائد النساء، قدیمی‌ترین کتابی است که درباره اخلاق و آداب و رسوم زنان عامی ایران نوشته شده است.
این کتاب، در دوره صفویه و به زبان فارسی نوشته شده است و منسوب به محمد بن حسین خوانساری، معروف به آقا جمال خوانساری یا آقا جمال اصفهانی است که در خوانسار زاده شد و در اصفهان زیست و همان جا درگذشت و در تخته فولاد به خاک سپرده شد. تاریخ وفات او را ۱۱۲۵ ق، گفته‌اند.
این کتاب، با زبان طنز، به نقد آداب و رسوم خرافی که در میان توده مردم، به نام دین رواج داشته، پرداخته است.
به نظر محمود کتیرایی، مصحح این کتاب، هدف نویسنده، گردآوری فرهنگ توده نبوده، بلکه هدفش ریش خند کردن خرافات و معتقدات مردم روزگارش و به ویژه زنان اصفهانی و افرادی بوده که خودشان را عالم می‌دانستند؛ به خصوص با توجه به دوره زندگی نویسنده و مکان زندگی او.
کتاب، به زبان طنز و شامل یک مقدمه، شانزده باب و یک خاتمه است و به شیوه رساله‌های عملیه مراجع تقلید نوشته شده است.
برخی از مطالب رساله، عقاید و رسومی هستند که مردم هم زمان نویسنده رساله؛ یعنی مردم زمان پادشاهی صفویان به آن‌ها باور داشته‌اند و آن‌ها را در زندگی خود به کار می‌برده‌اند و امروز هم که نزدیک به سی صد سال از آن زمان می‌گذرد، هنوز برخی از زنان سنتی ایران به پاره‌ای از آن‌ها پای بندند و آن‌ها را همان گونه که پیشینیان به کار می‌بسته‌اند، به کار می‌برند و پاره‌ای از مطالب آن، امروزه اغراق آمیز به نظر می‌آید، زیرا بیشتر عادات و خرافاتی که از آن‌ها یاد شده، امروزه منسوخ گردیده و از بین رفته است و حتی پیرزن‌ها هم آن‌ها را با دیده تمسخر می‌نگرند.
در بیان غسل و وضو و تیمم؛
در بیان نماز؛
در بیان روزه؛
در بیان نکاح؛
احکام شب زفاف؛
احکام و اعمال زاییدن زنان و ادعیه وارده درباره زائو؛
در بیان حمام رفتن؛
در بیان سازها و افعال آن‌ها؛
در بیان معاشرت زنان با شوهران خود؛
در بیان مطبوخاتی که به نذر واجب می‌شود؛
در بیان تعویذ به جهت چشم زخم؛
در بیان محرم و نامحرم؛
در بیان استجابت دعا؛
در بیان آمدن مهمان؛
در بیان صیغه خواهر و برادرخواندگی و چیزهایی که بعد از خواهرخواندگی برای یک دیگر می‌فرستند.
خاتمه کتاب، در بیان ادعیه و اذکار متفرقه و آداب کثیر المنفعه است.
بدان که افضل علمای زنان پنج نفرند: اول، بی بی شاه زینب؛ دوم، کلثوم ننه؛ سوم، خاله جان آقا؛ چهارم، باجی یاسمن؛ پنجم، دده بزم آرا و آنچه از اقوال آن‌ها به دست بیاید، نهایت وثوق دارد و محل اعتماد است و به غیر از این پنج نفر، بسیاری نیز هستند که ذکر آن‌ها موجب طول کلام می‌شود. بدان که هر زنی که سنی داشته باشد و پیری و خرافت او را دریافته باشد، دیگران به افعال او وثوق تمام دارند و هر زنی که خلاف فرموده ایشان کند، آثم و گناه کار باشد.
بدان که اجماع فتوای علمای زنان است که وضو و غسل، واجب است، مگر در چندین موضع: وقتی که دست را حنا یا نگار بسته باشند یا ابرو گذارده باشند یا زرک بر ابرو چسبانیده باشند؛ در این صورت، ترک وضو و غسل واجب می‌شود و اکثر علمای مذکور نگار را تا سه روز ساقط می‌دانند و می‌گویند: بی بی شاه زینب، تا پنج روز یا شش روز وضو را ساقط می‌داند و هم چنان قبل از بستن نگار تا هفت روز وضو بسازند، حرام است و بعضی هم مکروه دانسته‌اند.
واجب است تمام بندها را بگشاید، حتی بند زیر جامه و طشتی سرنگون گذارده، در زیر آن چراغی بسوزاند از روغن طعام و دختر بر روی زین بنشیند و باجی یاسمن گفته: هر گاه زین یافت نشود، بالشی گذارد و روی آن نشیند و قدری نبات بر بند ازار خود گذارد و بی بی شاه زینب آن را واجب و دیگران مستحب می‌دانند و کلثوم ننه گفته که هل نیز در میان دست خود بگیرد و خاله جان آقا گفته که آن نباتی که بر بند ازار گذاشته، در وقت بیرون آوردن، به دست خود به دهن داماد گذارد که در نظر داماد بسیار شیرین می‌نماید و این قول، خالی از قوت نیست و دیگر، چادری که داماد آورده در وقت عقد، باید بر سر عروس انداخت و جمیع علما اتفاق دارند که هیچ یک از لباس‌های عروس نباید گره داشته باشد، زیرا که گره به کارش می‌افتد و دده بزم آرا گفته که عروس در وقت عقد، بر آینه نظر کند...
رخت خواب داماد و عروس را باید زنی بیندازد که نیک بخت باشد؛ یعنی هوو نداشته باشد و دو شوهر نکرده باشد و شوهردوست باشد.
اول، سمنو و در هر وقت می‌شود پخت؛
دوم، شله زرد و آن را باید در ماه محرم پخت، گرچه برخی، عقیده به تعیین وقت ندارند و به اجماع علما، هر وقت بخواهند توانند پخت؛
سوم، حلوای سوهان که از سمنو پخته می‌شود و کلثوم ننه گفته که به بعضی می‌افتد، خوب است و به بعضی نمی‌افتد، بد است؛
چهارم، آش شله قلم کار و آن نیز مشهور است و احتیاج به ذکر ندارد.
اول، در وقت زدن نقاره، هیچ دعایی رد نمی‌شود؛
دوم، در وقت زدن هر ساز، خواه سرنا باشد و خواه کمانچه و امثال این‌ها و باجی یاسمن گفته که وقت سوتک زدن، البته دعا، مستجاب است و این خالی از قوت نیست؛
سوم، در وقت باز کردن دیگ حلیم و سمنو و آش برگ و برگ ریختن در دیگ و باجی یاسمن گفته که در وقت گندم ریختن نیز هیچ دعا رد نمی‌شود؛
چهارم، در وقت حنا بستن عروس، باجی یاسمن گفته و دده بزم آرا نیز قائل است که دعا رد ندارد؛
پنجم، وقت خواب رفتن؛
ششم، وقت ختنه کردن پسران، باجی یاسمن گفته که وقتی که دلاک تیغ می‌زند و... هیچ دعا رد نمی‌شود، به خصوص دعای دخترانی که هنوز شوهر نرفته باشند؛
هفتم، در شب زفاف باید که دور هم بنشینند و حرف‌های شیرین در میان آورند که باعث خشنودی مادر عروس شود، بعد دعا کنند که مستجاب می‌شود؛
هشتم، وقت میوه بستن؛ باید روزی که انگور یا خربزه می‌بندند بگویند که خربزه گرفتیم برای خرجی خانه و آن خربزه و انگور را به سلامت بخورند؛
نهم، وقت جا کردن آذوقه سالیانه است؛ باید که آش عدس بپزند که باعث تبرک است؛
دهم، وقت عقد بستن و وقت تولد فرزند.
کتاب شناسی
[ویرایش]این کتاب، در دوره صفویه و به زبان فارسی نوشته شده است و منسوب به محمد بن حسین خوانساری، معروف به آقا جمال خوانساری یا آقا جمال اصفهانی است که در خوانسار زاده شد و در اصفهان زیست و همان جا درگذشت و در تخته فولاد به خاک سپرده شد. تاریخ وفات او را ۱۱۲۵ ق، گفته‌اند.
این کتاب، با زبان طنز، به نقد آداب و رسوم خرافی که در میان توده مردم، به نام دین رواج داشته، پرداخته است.
هدف نویسنده
[ویرایش]به نظر محمود کتیرایی، مصحح این کتاب، هدف نویسنده، گردآوری فرهنگ توده نبوده، بلکه هدفش ریش خند کردن خرافات و معتقدات مردم روزگارش و به ویژه زنان اصفهانی و افرادی بوده که خودشان را عالم می‌دانستند؛ به خصوص با توجه به دوره زندگی نویسنده و مکان زندگی او.
ساختار
[ویرایش]کتاب، به زبان طنز و شامل یک مقدمه، شانزده باب و یک خاتمه است و به شیوه رساله‌های عملیه مراجع تقلید نوشته شده است.
گزارش محتوا
[ویرایش]برخی از مطالب رساله، عقاید و رسومی هستند که مردم هم زمان نویسنده رساله؛ یعنی مردم زمان پادشاهی صفویان به آن‌ها باور داشته‌اند و آن‌ها را در زندگی خود به کار می‌برده‌اند و امروز هم که نزدیک به سی صد سال از آن زمان می‌گذرد، هنوز برخی از زنان سنتی ایران به پاره‌ای از آن‌ها پای بندند و آن‌ها را همان گونه که پیشینیان به کار می‌بسته‌اند، به کار می‌برند و پاره‌ای از مطالب آن، امروزه اغراق آمیز به نظر می‌آید، زیرا بیشتر عادات و خرافاتی که از آن‌ها یاد شده، امروزه منسوخ گردیده و از بین رفته است و حتی پیرزن‌ها هم آن‌ها را با دیده تمسخر می‌نگرند.
ابواب کتاب
[ویرایش]در بیان غسل و وضو و تیمم؛
در بیان نماز؛
در بیان روزه؛
در بیان نکاح؛
احکام شب زفاف؛
احکام و اعمال زاییدن زنان و ادعیه وارده درباره زائو؛
در بیان حمام رفتن؛
در بیان سازها و افعال آن‌ها؛
در بیان معاشرت زنان با شوهران خود؛
در بیان مطبوخاتی که به نذر واجب می‌شود؛
در بیان تعویذ به جهت چشم زخم؛
در بیان محرم و نامحرم؛
در بیان استجابت دعا؛
در بیان آمدن مهمان؛
در بیان صیغه خواهر و برادرخواندگی و چیزهایی که بعد از خواهرخواندگی برای یک دیگر می‌فرستند.
خاتمه کتاب، در بیان ادعیه و اذکار متفرقه و آداب کثیر المنفعه است.
نمونه‌هایی از مطالب کتاب
[ویرایش]← افضل زنان در علم
بدان که افضل علمای زنان پنج نفرند: اول، بی بی شاه زینب؛ دوم، کلثوم ننه؛ سوم، خاله جان آقا؛ چهارم، باجی یاسمن؛ پنجم، دده بزم آرا و آنچه از اقوال آن‌ها به دست بیاید، نهایت وثوق دارد و محل اعتماد است و به غیر از این پنج نفر، بسیاری نیز هستند که ذکر آن‌ها موجب طول کلام می‌شود. بدان که هر زنی که سنی داشته باشد و پیری و خرافت او را دریافته باشد، دیگران به افعال او وثوق تمام دارند و هر زنی که خلاف فرموده ایشان کند، آثم و گناه کار باشد.
← استثنائات وضو و غسل
بدان که اجماع فتوای علمای زنان است که وضو و غسل، واجب است، مگر در چندین موضع: وقتی که دست را حنا یا نگار بسته باشند یا ابرو گذارده باشند یا زرک بر ابرو چسبانیده باشند؛ در این صورت، ترک وضو و غسل واجب می‌شود و اکثر علمای مذکور نگار را تا سه روز ساقط می‌دانند و می‌گویند: بی بی شاه زینب، تا پنج روز یا شش روز وضو را ساقط می‌داند و هم چنان قبل از بستن نگار تا هفت روز وضو بسازند، حرام است و بعضی هم مکروه دانسته‌اند.
← مراسم عقد در نظر ایشان
واجب است تمام بندها را بگشاید، حتی بند زیر جامه و طشتی سرنگون گذارده، در زیر آن چراغی بسوزاند از روغن طعام و دختر بر روی زین بنشیند و باجی یاسمن گفته: هر گاه زین یافت نشود، بالشی گذارد و روی آن نشیند و قدری نبات بر بند ازار خود گذارد و بی بی شاه زینب آن را واجب و دیگران مستحب می‌دانند و کلثوم ننه گفته که هل نیز در میان دست خود بگیرد و خاله جان آقا گفته که آن نباتی که بر بند ازار گذاشته، در وقت بیرون آوردن، به دست خود به دهن داماد گذارد که در نظر داماد بسیار شیرین می‌نماید و این قول، خالی از قوت نیست و دیگر، چادری که داماد آورده در وقت عقد، باید بر سر عروس انداخت و جمیع علما اتفاق دارند که هیچ یک از لباس‌های عروس نباید گره داشته باشد، زیرا که گره به کارش می‌افتد و دده بزم آرا گفته که عروس در وقت عقد، بر آینه نظر کند...
رخت خواب داماد و عروس را باید زنی بیندازد که نیک بخت باشد؛ یعنی هوو نداشته باشد و دو شوهر نکرده باشد و شوهردوست باشد.
← اعاظم نذورات نزد زنان
اول، سمنو و در هر وقت می‌شود پخت؛
دوم، شله زرد و آن را باید در ماه محرم پخت، گرچه برخی، عقیده به تعیین وقت ندارند و به اجماع علما، هر وقت بخواهند توانند پخت؛
سوم، حلوای سوهان که از سمنو پخته می‌شود و کلثوم ننه گفته که به بعضی می‌افتد، خوب است و به بعضی نمی‌افتد، بد است؛
چهارم، آش شله قلم کار و آن نیز مشهور است و احتیاج به ذکر ندارد.
← اوقات استجابت دعای زنان
اول، در وقت زدن نقاره، هیچ دعایی رد نمی‌شود؛
دوم، در وقت زدن هر ساز، خواه سرنا باشد و خواه کمانچه و امثال این‌ها و باجی یاسمن گفته که وقت سوتک زدن، البته دعا، مستجاب است و این خالی از قوت نیست؛
سوم، در وقت باز کردن دیگ حلیم و سمنو و آش برگ و برگ ریختن در دیگ و باجی یاسمن گفته که در وقت گندم ریختن نیز هیچ دعا رد نمی‌شود؛
چهارم، در وقت حنا بستن عروس، باجی یاسمن گفته و دده بزم آرا نیز قائل است که دعا رد ندارد؛
پنجم، وقت خواب رفتن؛
ششم، وقت ختنه کردن پسران، باجی یاسمن گفته که وقتی که دلاک تیغ می‌زند و... هیچ دعا رد نمی‌شود، به خصوص دعای دخترانی که هنوز شوهر نرفته باشند؛
هفتم، در شب زفاف باید که دور هم بنشینند و حرف‌های شیرین در میان آورند که باعث خشنودی مادر عروس شود، بعد دعا کنند که مستجاب می‌شود؛
هشتم، وقت میوه بستن؛ باید روزی که انگور یا خربزه می‌بندند بگویند که خربزه گرفتیم برای خرجی خانه و آن خربزه و انگور را به سلامت بخورند؛
نهم، وقت جا کردن آذوقه سالیانه است؛ باید که آش عدس بپزند که باعث تبرک است؛
دهم، وقت عقد بستن و وقت تولد فرزند.
پانویس
[ویرایش]| ۱. | ↑ کلثوم ننه، آقا جمال خوانساری، ج۱، ص۵. |
| ۲. | ↑ کلثوم ننه، آقا جمال خوانساری، ج۱، ص۱۹. |
| ۳. | ↑ کلثوم ننه، آقا جمال خوانساری، ج۱، ص۵۳. |
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
