هجدهم


آرامگاه جغتائین

محل
هفتاد ودو کیلومتری شمال غرب گناباد، نزدیک قلعه کهنه جیسور.[1]

نقشه کف
(ش.18.1) گنبد خانه، در برون هشت گوش، در درون چهار گوش.

نقشه نما
الف) برون: این بنا کاملا" متقارن است،، با ایوانهای ورودی در محور های اصلی و طاقچه هائی هم عرض و هم ارتفاع در بین آنها. تمامی جرزهائی که این قوس ها را سر پا نگاه می داشت در قسمت بالا آسیب دیده اند. بالاتر بقایای گریوی هشت گوش موجود است. هرگونه پشت بندی که برای تقویت چهار قوس گوشه ها به کار رفته بود اینک از میان رفته است؛ احتمالا" نوعی پیش آمدگی ساختمانی در کار بوده که در خارج با نوک طاقچه های قطری پوشانده می شده است. گنبد از میان رفته است. ظاهرا" هیچ نوع کتیبه یا کاشیکاری در بنا وجود ندارد.
ب) برون: سوای درگاههای ورودی که هر یک دریچه ای در بالا دارند، دیوارها تا منطقه انتقال بی تزئین است. منطقه انتقال از هشت قوس تشکیل می شود، با شبکه ای از سه کنج ها که تشکیل پایه ای شانزده بر می دهد. به نظر می رسد شبکه سه کنج ها از تویزه های نازک آجری با اندود گچ ساخته شده و به جای ایجاد طاق، عملا" برای پیش کردگی به کار گرفته شده تا طاق زنی؛ احتمالا" بدین جهت بوده که معمار تصمیم گرفته در در محورهای مرکزی منطقه انتقال از پنجره استفاده نکند زیرا موجب تضعیف سازه می شد. پوششی از گچ، احتمالا" نظیر مزارسپهسالار به کار گرفته شده بود تا پشت قوس های گوشه ها را در زمانی که هنوز دست نخورده مانده بود تزئین کند.
ویژگی های ساختاری
در بیرون بنا سوراخ های داربست روی جرزها درست زیر خیز قوس ها به چشم می خورد.
کارکرد
این بنا را در محل مقبره جغتائین می نامند، که احتمالا" شکلی دیگر از جغتائی، بر گرفته از نام پسر چنگیزخان است که بنا بر مشهور در اینجا دفن شده است. ظاهرا" دلیلی برای ساخت آ ن به عنوان آرامگاه وجود ندارد.
تاریخ
همانطور که زمانی اشاره کرده است شمار بزرگی از مقابر هشت گوش در دوره مغو ل وجود دارد و همین دلیل اصلی او در انتصاب بنا به دوره مغول بوده است. اما به احتمال قوی تر یکی از شبیه ترین نمونه ها که نام می برد، یعنی زیارت تیمور لنگ، تیموری است[2]. ویژگی هائی غیر از نقشه کف حکایت از تعلق بنا به دوره تیموری دارد:
1) شبکه سه کنج ها پیشرفته تر از آن است که به تاریخی جلوتر تر از 1400 میلادی تعلق داشته باشد.
2) طرح قوس های بیرونی با شانه قوس پر انحنا و بخش فوقانی نسبتا" راست به نمونه های تیموری نزدیک تر است تا مغولی. قوس های بسیار مسطح شده پنجره های بالای درگاه ها نیز به عنوان مثال همتای خود را در پنجره ایوان تایباد می یابد.
3) بی اعتنائی به ارزش های ساختمانی در استفاده از پیش کردگی به جای طاق زنی بیشتر حکایت از تاریخی تیموری دارد تا مغولی.
با در نظر گرفتن معیار های فوق تاریخ ساخت بنا قرن پانزدهم پیشنهاد می شود.

وضعیت
خراب. ترک هائی عمیق در قوس های گوشه ها به چشم می خورد. پی و احتمالا" منطقه انتقال در نتیجه آجر دزدی لطمات فراوان دیده است.
تاریخ نگارش
خود بنا دیده نشد.
ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند از معماری تیموری در خراسان، اثر برنارد ا کین؛ (Bernard O'Kane, Timurid Architecture in Khurassan, California, Mazda Publishers,1987.)

سه شنبه شانزدهم مهر یکهزار و سیصد و هشتاد و هفت، تهران.




کتابشناسی

- زمانی، "جغتائیان"


[1] - آدامک، مشهد، ص 177.


[2] - فهرست، شماره 16.