بیست و پنجم




تایباد،بقعه شیخ زین الدین


از آنجا که این بنا اخیرا" پژوهیده شده است صرفا" شمه ای از مهم ترین ویژگی های آن را در این جا می آوریم.

محل
نزدیک مرز افغانستان، کنار جادهّ هرات ـ مشهد،60 کیلومتری جنوب تربت جام.

نقشه کف
گنبد خانه چلیپائی بزرگ با ایوانی با شکوه و حجره های مسکونی دو آشکوبه در طرفین.

پیشینه تاریخی
اسفزاری گوید وزیرغیاث الدین پیر احمد خوافی جماعت خانه ای سرِ مزارِ شیخ زین الدین تایبادی بساخت. شیخ زین الدین صوفی برجسته ای بود که هشت سال پس از آن که تیمور به سال 1381، سر راه فتح هرات به دیدارش شتافت راه سرای باقی سپرد. گور او در جلوی ایوان است.
کتیبه تأسیس به مردی اشاره دارد با دانش و زهدی عظیم، با این طرفگی که از او به نام یاد نمی شود. با این وجود نام پیر احمد خوافی به عنوان بانی آمده، بنا بقعه نامیده شده، و تاریخ ساخت آن 848/¬1444 ذکر شده است. در پایان کتیبه قرآنیِ روی جدار درگاه مزیّن ورودی، رقم خوشنویس، جلال الدین محمد ابن جعفر، آمده که در خرگرد و مسجد گوهرشاد هرات نیز کار کرده است.
استفاده از لفظ بقعه برای نامیدن بنا غیر متعارف است. نگاهی به سیاهه نمونه های قرن های دوازدهم تا پانزدهمِ ایران و آناطولی نشان می دهد در کلیه موارد این لفظ به بناهایی اطلاق شده که تلویحا" کارکرد تدفینی داشته اند. همچنین گفته شده بقاع معانی ضمنی صوفیانه نیز داشته اند. اخیرا" شیلا بلر در مورد معانی محتمل بقعه اظهار نظر کرده و درعین اذعان به احتمال وجودمعانی ضمنی تدفینی، شواهدی ارائه می دهد که بقعه الزاما" با صوفیان مرتبط نبوده است. اولا" نمونه هائی از متون را پیش می نهد که در آنها در اشاره به بناهایی غیرصوفیانه به کار رفته است، مثل مشهد علی در نجف، یا به بناهای گوناگون در مجموعه مقابر رشید الدین در رَبع رشیدی و اُلجایتو در سلطانیه. تا آنجا که به نمونه های متون مربوط می شود می توان از شرح خواندمیر از بناهای هرات در خلاصة الاخبار نیز یاد کرد، جائی که از این لفظ به گسترده ترین معنای ممکن در اشاره به مکان یا بنا، وانواعی از بناهای بزرگ دینی به کار رفته است. این نشان می دهد باید از مقایسه استفاده های بناها از کتیبه و کاربرد آنها درمتون هم عصرشان پرهیز کرد: کتیبه های متون دقتَی به مراتب کمتر دارند. وی همچنین به ابراز مخالفت شدید تر با وجود ارتباط میان معانی ضمنی صوفیانه وبقاع می پردازد. کتیبه بقعه نطنز گوید بانی امر به ساخت آن کرده زان پس به عنوان خانقاه وقف صوفیان ساخته است. چنانچه بقعه متضمن معانی تلویحی اعمال صوفیانه می بود نیازی نبود که بعدا" قید خانقاه افزوده شود.
این برداشت قانع کننده به نظر می رسد. بدین ترتیب به نظر می رسد در حالی که هیچ کتیبه نمایانگر استفاده صوفیان از بقعه تایباد وجود ندارد، می توان استدلال کرد پیش بینی حجره های کوچک تر گرد گنبد خانه اصلی و شهرت عارفی که بنا را در نکو داشت او ساخته بودند احتمال اسکان جمع صوفیان در آن به شکلی رسمی یا جز آن را افزایش می دهد.
فضای بیرونی
چشم گیر ترین ویژگی فضای خارجی بنا شیوه ای است که معمار به کار گرفته تا صرفا" در یک جهت دیده شود (ش 25.4). نمای ورودی با ایوانی باشکوه در میان حجره های مسکونی، در همه جا با انواعی از تزئینات پوشانده شده است: شیوه بناَئی، کاشی معرق و شیوه اندر گذاری ( لوحه های25.1، 4-25.3). تمامی دیوارهای خارجی از آجر ساده است ( لوحه 25.2). نمای پشتی چند جزء ناساز را به نمایش می گذارد: توده مکعب گنبد خانه قبه ای را که از بالای آن سرک می کشد کوتوله می نماید، در حالی که توده ی طاق ایوان و جدار درگاه مزیَن ورودی نیز آن هردو را پس قدَ جلوه می دهند. به نظر می رسد در اینجا نیز مثل گازرگاه از بیننده انتظار می رود مستقیما" از نمای ورودی به درون رود.
بی تردید کانون توجه نمای ورودی کتیبه ای است قرآنی که جدار درگاه مزین را همچون قابی در میان گرفته است. این شیوه ای است غیر متعارف از این لحاظ که از قطعات کوچک سفالینه های منقوری تشکیل شده که از زمینه ای ازکاشی آبی روشن بر آمده است. نقطه اوج کتیبه رقم خوشنویس فوق الذکر، جلال الدین ابن محمد ابن جعفر است ( لوحه 25.3). این رقم تقریبا" عین رقم قدیمی تر وی در خرگرد است، هرچند به نظر می رسد یک گردش شیرینکارانه قلم اعتماد به نفسی فزون تر را می نماید، شیوه ای که در آن لامِ جلال جلی شده تا از دالِ دین گذر کند. نتیجه این حرکت قلم شاهدی است بر بَرازی که دراستفاده از خط ثلث امکان پذیر است.
فضای درونی
همانطور که در بالا اشاره شد در نگاه از بیرون، گنبد خانه در مقایسه با ایوان خرد و کم مقدار به نظر می رسد. اما به محض ورود معلوم می شود به هیچ وجه چنین نیست ( لوحه 25.5). گرچه در کل گنبد خانه به نسبت ایوان پست تر است ولی با استفاده از خطوط طاقزنی احساس عمودیت بیشتری بدان داده شده است. این مهم با به کار گیری نظامی از قوس های متقاطع که به وضوح مبتنی بر نظام به کار رفته در خرگرد است محقق شده است (شش. 25.1،25.3). سقف تونشستگی های نقشه چلیپائی را به همین ترتیب و با آنچه اساسا" نیم گنبدی تخت است پوشانده اند؛ به جای طاق گهواره ای که از این پیش در مقبره گوهرشاد به کار رفته بود و همزمان در مدرسه فیروزشاه تربت جام هم استفاده شد.
البته سوای بزرگ تر شدگی دو تفاوت جزئی تر با خرگرد وجود دارد. چهار گنبد کوچک فرعی به صورت مقرنس درون شبکه تویزه هائی که بالا رفته به گنبد اصلی منتهی می گردد که شبیه گنبد مدرسه خرگرد است، با این تفاوت که به جای پنجره از طاقچه نما استفاده شده است.
معمار
بقعه تایباد همان معمار و خوشنویس خرگرد را داشته است، و با توجه به شباهت های طاقزنی آندو می توان گفت معمارشان نیز یک تن بوده است. گرچه ساخت هردو در یک سال ،848/5-1444، به پایان رسیده بسا که کار ساختمانی خرگرد پیش از مرگ قوام الدین شروع شده باشد که به سال 842/1438رخت به دیگر سرا کشید. تایباد ساختمانی کوچک تر دارد و تکمیل آ ن نباید خیلی طول کشیده باشد؛ پس دور نیست که غیاث الدین شیرازی که در خرگرد جانشین قوام الدین شد در عین حال در تایباد نیز به کار گرفته شده باشد.
خاستگاه نقشه کف
گرچه ترکیب گنبد خانه با پیش طاقی در جلو در معماری ایران رایج است، گنجاندن حجره های مسکونی دو آشکوبه در نقشه، تایباد را از دیگر بناهای پیشین جدا می کند. یک الگوی محتمل می تواند بقعه شیخ لقمان در سرخس بوده باشد که دو حجره مسکونی داشت که ورود به آنها از درون ایوان ورودی صورت می گرفت. اخیرا" شیلا بلر به تالی دیگری اشاره کرده است؛ بقعه شیخ علاءالدوله در روستای صوفی آباد نزدیک سمنان. گرچه هیچگاه نقشه این بنا منتشر نشده، ظاهرا" مرکب از ایوانی بوده که به گنبد خانه بزرگی منتهی می شده با چند اطاق کوچک تر در دو طرف. احتمالا" کار کرد این نقشه شبیه تایباد بوده، با شبستانی بزرگ بهر اقامه جماعت یا ذکر و حجره هائی بهر اقامت مسافران زائران و خُدّام ِ مقیم خانقاه.
تایباد از این لحاظ نیز به خانقاه علاءالدوله شباهت دارد که به جای آن که روی قبر شخصیتی که بزرگ می دارد ساخته شود در مقابل آن بنا شده است. متأسفانه نمی توان در مورد دلائل این تصمیم مطمئن شد، اما وجود الگوئی در تربت جام که چندان دور از این محل نیستف، یا این حقیقت که قبر به مدت نیم قرن پس از مرگ شیخ سقفی نداشت می توانند از عوامل موثر بوده باشند.

دلائل ساخت بقعه در تایباد
با توجه به این که پیر احمد خوافی مکنت کافی برای ساخت و وقف بنائی دینی را داشته چرا باید گور زین الدین در تایباد را برای این منظور برگزیند؟ سه عامل می تواند بر انتخاب او تأثیر گذارده باشد. اولا" در مورد خرگرد احتمالا" کلّ املاک وی در زادگاهش خواف قرار داشت و چنانچه بنا و اُمنای آن( که ظاهرا" اعضای خانواده خودش بودند) و اراضی موقوفه نزدیک یکدیگر قرار می گرفتند امکان اختلاس کاهش می یافت. ثانیا" دیدار تیمور با شیخ زین الدین رویدادی بود که هنوز از یاد معاصران زنده ی پیراحمد نرفته بود. تیمور شیخ را در زمره حامیان معنوی خویش قرار داد، و به همین علت بزرگداشت گور وی راهی بود تا نه تنها پرهیزگاری حاصل از اعمال نیک تحصیل شود بلکه راهی باشد به دل شاهرخ پسر تیمور. ثالثا" احتمال وجود عامل رقابت هم می رود، زیرا جلال الدین فیروز شاه به تازگی ساخت مدرسه و خانقاهی را در تربت جام به پایان برده بود تا احتمالا" پاسخی باشد به ساخت مدرسه پیراحمد در خرگرد. احتمالا" هر یک از آن دو فعالیت های ساختمانی را معیار شأن و نفوذ خویش می دیدند.
مصالح
آجر در ابعاد 6*6-25*6-25سانتیمتر. برونسوی تو نشستگی ها را با ملاط سفید سخت پوشانده اند و قطعاتی مستطیل از چوب که ابعاد انتهایشان 15*6 سانتیمتر است درون آنها کار گذارده شده است. ملاطی که برای اتصال آجرها به کار رفته رس بیشتری داشته نرم تر و قهوه ای تر است.

وضعیت
عالی، پس از مرمت اخیر توسط سازمان حفاظت.

تاریخ نگارش
ژانویه 1975، جولای 1975، فوریه 1977.
تاریخ ترجمه
جمعه سوم آبان ماه یکهزار و سیصد و هشتاد و هفت.

2- آدامک، مشهد، ص 638، حافظ ابرو، جغرافیا، به سعی کراولسکی، ص 38.
3- اسفزاری، روضات الجنات، یکم، ص 219.
4- بارتولد، الغ بیگ، صص2-20؛ خواند میر، تاریخ حبییب السیر، سوم، ص 543.
5- فصیحی، مجمل فصیحی، سوم، ص 131.
6- برای کتیبه ها نگ. مصطفوی.
7- اُ کین، "تایباد،" صص 5-94. همانطور که شیلا بلر اشاره کرده ( نطنز، ص 144) دو قاب بند تزئینی سفارش عضد الدوله در سال 363/4-973 را که احتمالا"مربوط به مقبره وی بوده حذف کردم. نگ. فهرست سَنَوی کتیبه های عربی، شش 2-1381. شماره صفحه ارجاعی مربوط به درب امام در "تایباد،" نادرست است؛ باید بدین صورت اصلاح شود: هنرفر، گنجینه، ص 350.
8- اُ کین، "تایباد."
9- نطنز، صص 6-145.
10- خواندمیر، خلاصة الاخبار،صص17،19، 2-21. برای استفاده از لفظ بقعه به معنای کاروانسرا نگ. خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، سوم، ص 629.
11- نطنز، صص 6-145.
12- نیز نگ. اُ کین، "تایباد،" ص 93.
13- بلر ، نطنز، ص 149.
14- بارتولد، الغ بیگ، صص 2-21.
15- تصویر اُ کین، "تایباد،" لوحه چهارـ ه.



کتابشناسی


- مصطفوی، "مسجد مولانا."
- هنرفر،"یادگارها."
- اُ کین، "تایباد."
- همو، "خرگرد،" صص 85، 88، لوحه چهار ب.
- هیل و گرابر، ص 58، شش 4-171.
- هات و هارو، ایران، صص3-52.
- نظزی به هنر ایران، صص 1142،1162.
- گلمبک، گازرگاه، صص 59، 115.
- پوپ، معماری ایران، شش 9-158.
- السعید و پرمان، لوحه 35، ش 66د.
- پوگاچنکوا، زودچستو، صص2-21، 28، 38، 59، 1-60.
- همو، آثار مهم (Chefs-d' oeuvre)، صص43، 77، 7-156.
- بایرون، جاده، 9-248.
- بلر ، نطنز، ص 149.