نوزدهم


کُهسان، مدرسه تومان آغا

محل
ده کیلومتری شرق مرز ایران با افغانستان، بر جاده هرات-مشهد. این شهر که کوهستان نیز نامیده می شود در شمال هریرود واقع شده و در تیرپل[1]، با خروج از جاده اصلی خارج شده بدانجا می رسند. نام آن در قرون وسطی کوسویه بوده است.

پیشینه تاریخی
این بنا را امروزه مقبره یا مدرسه گوهرشاد می شناسند. اما این نام تنها در قرن بیستم رواج داشته است. در قرن نوزدهم آن را مدرسه تومان آغا می شناختند، و در 24کیلومتری غرب کوهسان، کنار شاهراه مشهد، کاروانسرائی به نام تومان آغا قرار دارد. کانلی در دهه 1930 سر راه خویش از تربت جام به هرات در آن ماند و گوید به همت یکی از همسران تیمور ساخته شده است.[2] وی کوهسان را متروک یافت اما نوشت کاروانسرائی بسیار عالی دارد. خانیکف که در 1860 از کوهسان گذر کرده اطلاعات کامل تری در اختیار می گذارد:
تیمور آنرا به عنوان سیورغال به ششمین همسرش، تومان آغا ، دخت امیر موسی، داد که در 779 به نکاح خویش در
آورده بود. وی درپی مرگ ( تیمور) به گوشه نشینی در کوهسان پرداخت و مدت ها در آنجا ببود، زیرا مدرسه ای عالی
در آنجا بساخت، با مسجدی که سرای ابدی او شد. نیازی نیست بگویم که اینک مسجد و مدرسه مخروبه اند.[3]
در 1884میتلند و پیکاک، از اعضای کمیته تعین حدود افغانستان، هردو از از کاروانسرای واقع در شمال غرب کوهسان نام می برند که به نسبت در وضعیت خوبی قرار داشت و نام تیمور گورکان هنوز روی درگاه مزین ورودی خوانده می شد. با این وجود به همین زودی نام سازنده از یادها رفته بود و به نوشته میتلند حسن خان شاملو را سازنده بنا می شمردند، بی آن که اطلاعی از خاستگاه نام تومان آغا داشته باشند.[4] اما خاطره ملکه ای تیمموری به عنوان بانی مدرسه زنده مانده و نامش به گوهرشاد، مشهور ترین شاهزاده تیموری تغییر یافته بود.
تواریخ تیموری اساسا" روایت خانیکف را تائید می کنند. تومان آغا کوتاه زمانی پیش از رمضان 768/می1366 از امیر موسی و آرزو ملک آغا، دخت امیر بایزید جلایر به دنیا آمد.[5] تنها یازده سال بعد، درسال 779 برابر با 8-1377در سمرقند به ازدواج تیمور در آمد که به خواست او باغی و قصری موسوم به باغ بهشت را با در هم کردن دوازده باغ در آنجا آراست.[6] پس از این نام وی کرارا" همراه سرای ملک خانم در ظفرنامه می آید و به نظر می رسد تقریبا" هم شان او بوده است. یک نشانه علاقه ای که تیمور به وی داشت این که در اردوی سال5 – 1384/ 786 در مازندران او را نزد خویش نگاه داشت در حالی که دیگر همسران خویش را به سمرقند باز پس فرستاد.[7] حمایت وی از معماری قبل از رفتن به خراسان آغاز شد و گواه آن دو بنای مجتمع شاه زنده است[8] که نام او را بر خود دارد: یک بقعه[9] و مسجدی که در حال حاضر خانقاه نامیده می شود. پس از مرگ تیمور خلیل سلطان همسرانش را به عقد ازدواج بزرگان در آورد؛[10]تومان آغا به شیخ نور الدین داده شد که کمی بعد به دست شاه مالک کشته شد.[11] پس از این ماجرا شاهرخ او را به هرات برد و شهر کوسویه را به عنوان سیورغال به وی داد و "اینک در آن شهر و اطرافش آثار خیرات او نمایان است: مدرسه ای و خانقاهی و رباطی (جملگی) با بنای عالی".[12] تاریخی که روی مدرسه وی به جای مانده، 1-1440/844 ، بدین معناست که به هنگام ساخت به احتمال زیاد 74 ساله بوده، هرچند عمر دراز وی از منابع دیگر نیز به دست می آید. ابن عربشاه در در 840 برابر با ا7-1436 نوشت تومان آغا قصد سفر حج[13] داشت و ابن طغری بیردی روایتی جالب از روز 22 نوامبر1444م. دارد که در آن آورده است که فرستاده شاهرخ با هیئتی بزرگ از همراهان وارد قاهره شد: " از جمله همراهان او پیرزنی بود، از همسران تیمور، تا به زیارت خانه خدا رود و در دمشق مانده بود منتظر سفربه مکه در فصل زیارت."[14] به احتمال زیاد پیرزن همان تومان آغا و این آخرین اشاره تاریخی به وی است.
نقشه
(ش19.1) گنبد خانه ای هشت گوش با ایوانی در برابر، مسجدی چهارگوش در غرب و گنبد خانه کوچک تر و کم ارتفاعی در میان آن دو. یکی از ورودی ها به این گنبد خانه کوچک تر نسبت به نمای مجاور زاویه ای 45º تشکیل می دهد. پوگاچنکوا که شرح مفصل بنا را منتشر کرده حدس می زند احتمالا" گنبد خانه دیگری در طرف مقابل وجود داشته است؛ و این که نمای جنوبی بنا روی محوری که از میان گنبد خانه اصلی می گذشته متقارن بوده است.[15] در واقع بقایای دیوار هائی در ضلع شرقی گنبد خانه اصلی وجود دارد که نشان می دهد بنا در آن قسمت بیشتر امتداد داشته است. اما وجود طاقچه ای در گوشه درزاویه 45º می باید ما را به یاد رایج ترین زمینه ای که این ویژگی در آن یافت می شود اندازد:صحن بناهای مدرسه وار مثل حرم گازرگاه، یا مدرسه های بالاسر، پریزاد، فیروز شاه در تربت جام و خرگرد. در جمع با این حقیقت که ساکنان محل در گذشته و حال آن را مدرسه می نامیده اند روشن است که ایوان جلوی گنبد خانه بزرگ یکی از دو، یا به احتمال قوی تر از چهار، ایوان صحن بوده و گنبد خانه نقطه اوج محوری را تشکیل می داد که از مجتمع ورودی که اینک ویران شده می گذشت. پوگاچنکوا قبلا"به شباهت های بسیار گنبد خانه با آرامگاه بی بی خانم در سمرقند اشاره کرده است،[16] و این که چگونه وجود چاه تهویه که از پی دیوار خارجی گنبد خانه به پائین می رود نشان می دهد این یکی هم سردابی داشته، ظاهرا" با این هدف که پذیرای پیکر تومان آغا باشد. بنا بر این باید گنبد خانه را برابر آن چه خانیکف "خانه ای که در آن دفن شد" نامیده گرفت. آرامگاه بی بی خانم بخشی از مدرسه وی رو به مسجد جمعه بود که مسجد بی بی خانم هم نامیده می شود و احتمالا" نمونه ای ار استقرار آرامگاه چسبیده به مدرسه روی محور اسلی در اختیار می گذارد. نمونه های قدیمی تر در جهان اسلام را مدرسه جفت منار در ارض روم (1242م.)[17] ومجتمع سلطان حسن در قاهره (1362م.) در اختیار می گذارد، اما بی تردید آرامگاه همسر اصلی تیمور در سمرقند منبع بی واسطه الهام بوده است. به نظر می رسد مدرسه سلطان حسین در هرات نیز از همین سرمشق پیروی کرده است.
حتی با این وجود که بخشی چنین ناقص از مدرسه کوهسان باقی مانده، معلوم است که نقشه ای نسبتا" غیر عادی داشته، با مسجدی در یکی از گوشه ها در مقابل مجتمع ورودی، در حالی که معمولا" در دیگر مدارس تیموری یک تالار کوچک گنبد دار وعظ و خطابه و حجره های طلاب وجود دارد. علت می تواند تا حدودی جهت مدرسه بوده باشد ک محور طولی مدرسه را عمود بر قبله قرار می داد. در بیشتر موارد دیگر- مدارس الغ بیگ در سمرقند و غجدوان، مدرسه غیاثیه در خرگرد- درگاه مزین ورودی هم راستای قبله بود و مسجد یا در مجتمع ورودی قرار داشت (غجدوان، خرگرد) یا پشت ایوان در مقابل در گاه مزین (سمرقند)[18]. یا در جاهائی که مثل کوهسان محور طولی عمود بر قبله بود می شد مسجد را در مجتمع ورودی جای داد (الغ بیگ، خرگرد) یا در یکی از ایوان های صحن ( دودر، بالاسر، پریزاد). مدرسه دودر مسجدی هم در یکی از گوشه ها داشت، به همین علت نمی توان منکر وجود مسجدی دیگر در مجتمعی ورودی یا در ایوان غربی کوهسان شد.
نقشه نما
پیش از این پوگاچنکوا به تحلیل و شرح بیشتر ویژگی های این بنای عالی پرداخته است (ش 19.2) که نمونه ای است از نفیس ترین معماری صحن در بخش آخر سلطنت شاهرخ. در این جا می توان به به بحث برخی از ویژگی های جالب آن پرداخت.
پیش از هرچیز می توان به طاقچه های کوچک گنبد خانه اصلی با نقاشی های چشم انداز درخشان نمایانگردرخت و پرنده و جویبار به رنگ آبی روی زمینه سفید اشاره کرد (لوحه های7-19.6 ). نمونه های مقدم بر این ها نگاره ها در دیوار نگاره ها و نسخه های تیموری[19] وجود دارد و اجازه می دهد تنوع و غنای تاثیراتی را که می توان از این مجموعه به ظاهر محدود شکل ها و رنگ ها به دست آورد درک شود.
در حالی که امروز درون گنبد خانه ظاهری نا پرورده با پهنه هائی به رنگ سفید دارد باید دانست علت عمدتا" رنگ باختن رنگیزه هاست. کتیبه ثلث که زمانی گرد بخش میانی منطقه انتقال را می پوشاند به کلی ناپدید شده و تنها بقایای کتیبه کوچک تر کوفی عرصه بالائی آن باقی مانده است. از کتیبه ای که در سطحی پائین تر گرد هشت طاقچه قرار گرفته بود تنها طوماری های خاکستری و شبح حروف ثلث به جا مانده است. در منطقه انتقال بیشتر رنگیزه های آبی رنگ باخته است (لوحه 1905) و به همین علت احتمالا" در اصل به مراتب غنی تر بوده، مثل رنگیزه های آرامگاه گوهرشاد در هرات.
کتیبه ها
یک کتیبه در گنبد خانه اصلی ، روی طاقچه ای که به ایوان جلوی گنبد خانه می رسد، هنوز خوانا است. این کتیبه ثلث آیه هجدم از سوره سوم قران را در دل دارد. فضائی بیشتر برای آیاتی بیشتر، به ویژه آیه های 15و16از همین سوره که بسیار مناسب حال است زیرا از نعیم بهشت می گوید و از غفران گناهان .
کتیبه کاشی معرق نمای گریو گنبد دیگر خوانا نیست اما کتیبه های پائین ترازآن بهتر مانده اند.[20] خط نسخ درشت ترآبی رنگ روی کاشی های چهارگوش سفید چنین است:
قال رس(ول الله صلی) الله علیه و سلم القبر روضه من ریاض الجنته (او حفره من حف) ر النیران
خط کوفی چهار گوش ریزتر روی کاشی آبی روشن میان بالاروهای کتیبه بزرگتر جای گرفته است:
قال الله تعالی انی استحی من عبدی و امتی...فی الاسلام...سنه 844
خط کوفی چهارگوش عقب ایوان به ویژه جالب است؛ مثل خط نسخ درشت روی گریو، حروف سفید روی زمینه کبود کار شده اما آن چه بر جاذبه آن می افزاید وجود حاشیه آبی روشن و شیوه پیروی آن از خط کناره نمای قوس است، درست مثل پیروی طرح های تزئینی محض در طاقچه های خارج گنبد خانه.[21]
از این قرار:
(س) بحان الل(ه و ا) لحمد لله
مصالح
ردیفی از مرمر در پای دیوار به ارتفاع 28 سانتیمتر. آجر به ابعاد 7-26*7-26*5 سانتیمتر. ملاط سفید سخت دارای اندکی ماسه.
قطر تیرهای چوبی داخل پشت بندهای درون گنبد دو پوشه[22] حدودا" 18 سانتیمتر است.
وضعیت
بسیار خراب. از آنجا که خانیکف به هنگام بازدید بنا را مخروبه توصیف کرده احتمالا" در آن هنگام نیز چیزی بیش از آنجه اکنون دیده می شود وجود نداشته است. با این وجود در فاصله باز دید اول و دوم نگارنده وضعیت بافت به شکلی چشم گیر بدتر شده بود، به ویژه در گوشه شمال شرقی.
تاریخ نگارش
ژانویه 1975، مارس 1977.
تاریخ ترجمه
سه شنبه شانزدهم مهر یکهزار و سیصد و هشتاد و هفت، تهران.
ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند از معماری تیموری در خراسان، اثر برنارد ا کین؛ (Bernard O'Kane, Timurid Architecture in Khurassan, California, Mazda Publishers,1987.)

کتابشناسی
Pugachenkova, "Les Monuments," pp. 27-41.
Eadem, " A l'etude," pp.25-7.
Eadem, "Stranitsa."
Conolly, Journey , p. 381.
Khanikoff, Memoire, p. 122.
Yate, Travels, pp. 150, 162.
Maitland, A.B.C., l, p. 148.
Peacocke, A.B.C., lll, p. 63.
Michell (ed.), Architecture, Pl. On p. 264 (mistaken identification).
Allchin and Hammond (eds.), Archaeology, p. 389, figs. 7.26-7.
O'Kane, "Taybad," p. 101, Pls. Vllb, Vlllc.
Idem, "Timurid Stucco," p,75.
Mustamandy, "Building," pp.65-6.
Pugachenkova, Zodchevsto, pp. 24, 41, 59, 89, 101.
Eadem, Chefs-d'oeuvre, pp. 28, 33, 43, 50, 52, 54, 59, 76, 144-7.
Ball, Gazatteer, No. 634.


1- آدامک، هرات، ص 279، جغرافیای حافظ ابرو، ویراسته کراولسکی، صص 39-38.
2- سفر، ص381.
3- خاطرات(Memoire)، ص122.
4- نگ. کتابشناسی. به گفته ییت(Yate) که مطالب خود را در همان زمان نوشته، این خانم از نوادگان تیمور بود و ساخت پل خاتون ، در جنوب سرخس از اوست. نگ. ییت، کتابشناسی. نگارنده شخصا" از محل کاروانسرای تومان آغا که اینک پیش رباط نامیده می شود دیدن کرد اما فقط توده ای از ویرانه ی آن بر جای بود.
5- ظفرنامه،دوم، ص105؛ بارتولد، دوم، ص 31.
6- ظفرنامه، یکم، ص 215.
7- ظفرنامه، یکم، ص 278.)
8- شیشکین"Nadipis v Ansamble…,"صص 5-63.
9- همان.
10- ظفرنامه، دوم، ص 517 ؛ بارتولد، دوم، ص 72. .
11- مطلع السعدین عبد الرزاق سمرقندی، صص 4-122 ؛ ساندرس، ص 277؛ بارتولد، دوم، ص70.
12- مطلع السعدین، ص 124.
13- ساندرز، ص 311.
14- ترجمه پوپر، پنجم، ص96.
15- بناها،"Les monuments… "، ص28.
16- همان، ص 35.
17- در مورد این تاریخ نگ. جی. ام. راجرز، "تاریخ".
18- جهت اطلاع از دیگر بناهائی که در این دوران ساخته شده نگ. "تایباد"، ص 103.
19- نگ. پوگاچنکوا، "بناها..."، ص 36؛ فصل سوم در بالا.
20- مایلم از حسین مدرسی طباطبائی به خاطر کمک به خواندن اینها تشکر کنم.
21- این ترتیب در تزئینات تیموری غیر عادی است. برای اطلاهع از پرداختی مشابه بسنجید با مجتمع ورودی مدرسه خرگرد.
22- نگ. پوگاچنکوا، "A l'etude…"، ص 26.