گنبد چوپان

بیستم





هرات، گنبد چوپان


محل
در انتهای شمالی خیابان در محل جایگاه سوخت فعلی. این بنا در 1306/1927 فروریخت؛ مهم ترین سندی که در مورد آن در دست داریم عکسی است که ندرمایر گرفته است (لوح 20.1).

نقشه نما
تمام آنچه مشهود است یا در روایت های ییت یا سلجوقی آمده گنبد خانه ای چهارگوش است. در اصل بخش پائینی پوششی از خط بنائی داشته، با آجرهائی لعابدار که طرح لوزی تشکیل می داده است. احتمالا" این بخش مستقیما" تا زیر پایه گریوامتداد داشته اما پیش از 1916 شدیدا" آسیب دیده بود طوری که قوس های گوشه ها و سوراخی در پشت سه کنج دارای طاق آجری نمایان شده بود.
بخش پائینی گریو را خط بنائی ، ظاهرا" به رنگ نخودی یک دست می پوشانده، با روزنه ای که به فضای میان دوپوش گنبد منتهی می شده است. در بالا نواری از اسلوب اندرگذاری مبتنی بر ستاره های هشت پر، احتمالا" با کاشی معرق وجود داشته، با حاشیه ای از کاشی های پنج گوش سفید. بالاتر کتیبه ای قرار دارد، باز هم ظاهرا" از کاشی معرق. آخرین نوار، مرکب از واحد های چهارگوش مکرر، شبیه آنچه در مدرسه دودر و مسجد شاه وجود دارد، به قرنیزی از یک ردیف مقرنس منتهی می شده است. نوار نازکی از ترنجها به پهنای تقریبی 40سانتیمتر گرد گریو را گرفته بوده. اینکه گنبد از این نقطه به بعد حجیم می شد از روی عکس معلوم نمی شود؛ اما اگر هم چنین بوده افزایش حجم بیش از آنچه در گنبد آرامگاه گوهرشاد صورت گرفته نبوده است. در بالا نواری از کاشی های تکرنگ، احتمالا" آبی روشن، نظیر کاشی های محلی مشابه در مدرسه تومان آغا، قرار داشته، در حالی که مقادیری کاشی های پراکنده آبی سیر و روشن در بالای آن حکایت از استفاده از طرحی هندسی به سمت بالای گنبد دارد. دیده شدن مردی در عکس تخمین ابعاد را امکان پذیر می سازد:
از زمین تا پایه گریو 5.4 متر
از پایه گریو تا پایه گنبد 5.4 متر
گنبد 4.6 متر
درون
ییت از روزنی در کف نام می برد که به اطاقی زیر زمینی منتهی می شده هرچند در آن موقع بیشتر آن پر شده بود. سلجوقی[1]
می افزاید ظاهرا" روزن به چهار اطاق باز می شد. این توصیف با شرح بیشتر سرداب های گنبد خانه های دوره تیموری، مثل گور میر، آرامگاه بی بی خانم، یا سرداب های گنبد خانه های مدرسه دو در می خواند. از منابع هیچ اطلاع دیگری در مورد داخل بنا به دست نمی آید جز این که هیچ سنگ قبری در آن نبود و نزدیک ترین سنگ حدودا" چهل یا پنجاه متر آنطرف تر است[2]. با این همه وجود سرداب و شکل گنبد خانه با گنبدی دوپوش روی گریوی بلند عملا" ثابت می کند این بنا آرامگاه بوده است.
تاریخ گذاری و شناسائی
با توجه به تحلیل بسیار محدودی که می توان از روی عکسی تکرنگ به عمل آورد شخص از شباهت میان این آرامگاه وآرامگاه تومان آغا در کوهسان در شگفت می افتد. اولا" تقسیم تقریبا" یکسان نما به صورت یک سوم برای اطاق زیرین، یک سوم برای گریو و یک سوم برای گنبد در دو بنا تقریبا" مشابه است، و دو گنبد مقطعی مشابه دارند. ثانیا" تزئینات نیز مشابه است، با خط بنائی روی مکعب زیرین، نواری از از آجر ساده در پایه گریو، همراه با نوارهای تزئینی و کتیبه در بالا و گنبدی با سطحی از کاشی های ساده بالای نوار ترنجی کوچک تر.
گرچه این بنا ما را در میانه قرن پانزدهم قرار می دهد پافشاری بر کاستن یا افزودن سال هائی معدود بر این تخمین عاقلانه نیست.
به استثنای مسجد شاه در مشهد تمامی آرامگاه های دارای گنبد دوپوشه در خراسان چسبیده به مدرسه اند. از آنجا که گنبد چوپان به جای چهار، هشت گوش است، احتمالا" این گنبدخانه یکی از دو گنبدخانه واقع در گوشه های مدرسه را تشکیل " می داده است.
به هر روی گنبد یقینا" به بنائی تعلق داشته که بهترین طرح و تزئین معماری موجود را در آن به کار برده اند و قطعا" باید همان باشد که خواندمیر در خلاصة الاخبار نام برده است. از میان مدارسی که وی در این منطقه کلی، در سر خیابان نام برده ، یک مصداق محتمل مدرسه امیر علیکه کوکلتاش است که در844/1-1440 "در گنبدخانه مدرسه ای که سر خیابان ساخته بود به خاک رفت."[3] گرچه تعدادی بناهای دیگر در این منقطه[4] جمع شده است شرح خواندمیر از مدرسه کوکلتاش[5] نشان می دهد در میان بهترین های عصر خود بوده است. امیر علیکه کوکلتاش غیر از ساخت بنیادهای عریض و طویل خیریه در خراسان، زمین هائی در آناطولی و مصر[6] داشت، و احتمالا" ساخت بنائی درجه یکی چون گنبد چوپان را باید به بانی خیری با این درجه ازثروت و مکنت نسبت داد.

تاریخ ترجمه
پنج شنبه هجدهم مهر یکهزار و سیصد و هشتاد و هفت، تهران.
ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند از معماری تیموری در خراسان، اثر برنارد او کین:
Bernard O'Kane, Timurid Architecture in Khurassan, California, Mazda Publishers, 1987.

کتابشناسی



Niedermayer, Pl. 164.
Saljuqi, Khiyaban, pp. 77-80.
Idem, RMH, 4, p. 189.
Yate, Notes on the City of Hirat," p.99.
Allen, Catalogue, No. 567.









1- خیابان، ص. 77.
2- ییت.
3- مطلع السعدین عبد الرزاق سمرقندی، ص 746؛ تاریخ حبیب السیر خواندمیر، سوم، ص 629؛ آلن، فهرست، شماره 450.
4- برای مشاهده فهرستی از این بناها نگ. آلن، فهرست، شماره 468.
5- خلاصةالاخبار خواندمیر، ص 21.
6- بارتولد، دوم، صص 4-123.




[6]