امیر دوست‌محمد معیرالممالک (۱۲۳۳ خورشیدی – ۱۲۹۱ خورشیدی) از رجال دورهٔ قاجار و داماد ناصرالدین‌شاه بود اصالت و نسب او از خاندان معیر الممالک بود (از روستای ابرسج شهر بسطام)[۱]که از دوره صفوی منصب وزارت را تا دوره قاجار حفظ کرده بودند.
بزرگترین پسر دوستعلی خان نظام‌الدوله و ماه نساء خانم دختر آقا علی اکبر پیشخدمت مازندرانی (پیش‌خدمت فتحعلی شاه) بود.[۲] او در ده سالگی با عصمت الدوله دختر ناصرالدین شاه از تاج‌الدوله (دختر سیف‌الله میرزا پسر فتحعلی شاه) ازدواج کرد.[۳] پس از وفات پدر چون رغبتی به کار دولتی نداشت، مشاغل پدری خاندان معیرالممالک، که از زمان شاه سلطان حسین صفوی متصدی ضرابخانه بودند، را نپذیرفت[۴] و از این رو ناصرالدین شاه خزانه داری را به امین السلطان و عیار زنی مسکوکات را به امین الضرب واگذار کرد. پس از وفات مادرش بدون اجازه شاه به کربلا رفت و از راه فروش اموال پدری در کربلا مخارج سفر را بدست آورد و از راه مصر راهی اروپا شد. ناصرالدین شاه برای ترغیب معیرالممالک به بازگشت به ایران و دلجویی از او، او را به نمایندگی ایران در مراسم گشایش کانال سوئز برگزید، ولی معیرالممالک بی‌اعتنا به فرمان شاه یکسر به پاریس رفت و تا سه سال بعد و هنگامی که با پادرمیانی همسرش عصمت الدوله مورد عفو شاه قرار نگرفت، به ایران بازنگشت.[۵]

معیرالممالک به پرورش قوش علاقه‌مند بود و در غالب شکارها ناصرالدین شاه را همراهی می‌کرد[۶] و مظفرالدین شاه به وی علاقه و التفات بخصوص داشت.[۷] اقامتگاه زمستانی او، مهرآباد بود و سکونتگاه تابستانی او باغ فردوس.[۸] خط نستعلیق و شکسته را به خوبی می‌نوشت و نمونه‌های ارزشمندی از خط خطاطان قدیم ایران گردآورده بود. به نقاشی علاقه داشت و در فن سیاه قلم چیره‌دست بود.[۹] در سفر سوم ناصرالدین شاه، ادیسون یک دستگاهِ فونوگراف به شاه هدیه داد. دوست‌محمد خان در آن هنگام تنها کسی در ایران بود که طرز کار دستگاه را می‌دانست و فونوگراف را برای شاه به کار می‌انداخت. پس از چندی خود نیز دو دستگاه فونوگراف خریداری کرد و از آن‌جا که با هنرمندان عصر، مراوده و آشنایی داشت، شروع به ضبط آواز و ساز خوانندگان و نوازندگان هم‌عصر خود کرد. او صدای هنرمندان بسیاری از جمله آقا حسینقلی، نایب اسدالله، میرزا حبیب سماع حضور و میرزا محمدصادق سرور الملک را بر روی استوانه‌های فونوگراف ضبط کرد. تعدادی زیادی از استوانه‌های معیرالممالک در سال ۱۳۳۸ توسط ساسان سپنتا بازیابی و ضبط شد. برخی از این نواها، تنها مدارک صوتی به جا مانده از آن هنرمندان است.[۱۰] معیرالممالک در باغ معیر، عکاسخانه و نجار خانه‌ای مجهز داشت و میز و قفسه و صندلی‌های کتابخانه‌اش را خود ساخته بود.[۱۱] امین‌السلطان با معیرالممالک دوستی داشت و به‌ این سبب امتیاز تلفن را به نام او صادر کرد.[۱۱] اندکی پس از وفات عصمت الدوله در سال ۱۳۲۱ هجری قمری، دوست‌محمد به بیماری صعب العلاجی مبتلا گشت، به پیشنهاد پزشکان برای درمان به اروپا رفت و برای تأمین مخارج، امتیاز تلفن را فروخت. معالجات اطبای پاریس و لندن سودی نداشت و بیمار به امید بهبودی راهی ادسا شد تا تحت معالجهٔ طبیبی نام‌آور از اهالی آن شهر قرار گیرد. معالجات طبیب بی‌ثمر بود و معیرالممالک در سال ۱۳۳۱ هجری قمری در ادسا درگذشت. جنازهٔ او را برای دفن در امامزاده حمزه (در ضلع شرقی شاه عبدالعظیم) به ایران حمل کردند.[۱۲] معیرالممالک از تنها همسر خود عصمت الدوله صاحب چهار فرزند شد:

    عصمت‌الملوک معیری، همسر میرزا حسن مستوفی‌الممالک
    دوستعلی خان معیرالممالک
    فخرالتاج معیری، که در سفر ادسا همراه پدر بود، سال‌ها در اروپا زندگی کرد و بدون فرزند درگذشت
    دوست‌محمد اعتصام الدوله


معیرالممالک از دیدگاه دیگران

احمدرضا احمدی در نوشته « حقیقت تلخ است» برای ویژه نامه کتاب « نوشتن با دوربین»‌ درباره وی می نویسد: « گلستان نثر و خاطرات او را بسیار دوست داشت.»[۱۳]
پرتره
پرترهٔ دوست محمدخان معیرالممالک اثر کمال‌الملک

کمال‌الملک پس از مرگ دوست محمدخان پرتره‌ای از روی عکس او کشید. این تابلو در حراج تهران سال ۱۳۹۴ از سوی یکی از نوادگان معیرالممالک به معرض فروش گذاشته و با قیمت نهایی پانصد میلیون تومان خریداری گردید.[۱۴]
پانویس

مطلع الشمس(سفرنامه ناصرالدین شاه).
روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص۸۴۶
معیری، دوستعلی. ص ۳۹
معیری، دوستعلی. ص ۱۴۴
معیری، دوستعلی. ص ۱۴۶
معیری، دوستعلی. ص ۱۴۸
معیری، دوستعلی. ص ۱۵۱
معیری، دوستعلی. صص ۱۴۶–۱۴۷
معیری، دوستعلی. ص. ۴۲
سپنتا، ساسان، یادگاری که در این گنبد دوار بماند: مجلهٔ ادبستان، شمارهٔ ۳۴.
معیری، دوستعلی. ص ۱۵۵
معیری، دوستعلی. صص ۱۵۵–۱۵۶
جاهد پ. « نوشتن با دوربین»، چاپ چهارم، ۱۳۹۴، بخش ضمیمه، ص ۲۹۱،‌ خود به نقل از نشریه نگاه نو،‌ ویژه نامه کتاب « نوشتن با دوربین»، شماره ۶۷،‌ آبان ۱۳۸۴

    تابلوی کمال‌الملک در حراج تهران

منابع

    معیری، دوستعلی (۱۳۶۱)، رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران
    امین‌الدوله، علی‌خان (۱۳۴۱)، خاطرات سیاسی امین‌الدوله، تهران: امیرکبیر

پیوند به بیرون

    تصاویری از خاندان معیری، معیرالممالک‌ها.
    تصاویری از فخرالتاج معیری و ملکه جهان همسر محمدعلی شاه، تبعیدی اُدِسا (۱) و تبعیدی اُدِسا (۲)
    تصویر حسن مستوفی و همسرش عصمت‌الملوک معیری، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر
    اسنادی از دوست محمدخان معیرالممالک، دنیای زنان در عصر قاجار

رده‌ها:

    اهالی تهران خاندان معیری خوشنویسان اهل ایران درگذشتگان ۱۲۹۱عکاسان اهل ایران کارآفرینان اهل ایران معیرالممالک