بحرانی انسانی، تلاشی انسانی؛ هرات به روی مهاجران رانده شده از ایران لبخند زد
- جمالالدین موسوی
این روزها یک شهرک مرزی کوچک در افغانستان در نقطه کانونی یک بحران انسانی است. در پی تشدید سیاست اخراج پناهجویان و مهاجران افغان، شهرک اسلام قلعه پذیرای صدها هزار نفر در مدت چند ماه بوده است. شمار افغانهایی که در چند ماه اخیر از ایران به افغانستان بازگشت داده شده اند، تا یک میلیون نفر تخمین زده میشود.
تصور کنید که در مدت چند ماه نزدیک به یک ملیون نفر وارد شهری مثل لندن و یا پاریس شوند. افرادی رانده شده، خسته، گرسنه، بیمار. به احتمال زیاد نظم عادی شهر مختل میشود. آنچه در مورد بازگشت گسترده و سریع افغانها از ایران رخ میدهد، یک بحران تمام عیار است.
خروج افغانها با این وسعت و در چنین مدت زمانی، غیر منتظره بوده است. به همین دلیل نه تنها شهرک اسلام قلعه بلکه شهر هرات و البته تمام افغانستان غافلگیر شده است. علی رغم این، تا اینجا نظم و ترتیب و رسیدگی به مهاجران بازگشته به وطن چشمگیر بوده است.
حضور میلیونی در ایران
مقامهای ایران میگویند که شاهد حضور بیرویه افغانها در کشورشان هستند. بر اساس آمارهایی که مقامهای ایرانی اعلام کردهاند، شمار افغانها در ایران به بیشتر از ۶ میلیون نفر میرسیده است. به گفته نادر یاراحمدی، رییس مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی در وزارت کشور ایران، از این تعداد ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر مدارک اقامتی مجاز دارند. دو میلیون نفر دیگر به شکلی غیر مجاز در ایران به سر میبردهاند و ۲ میلیون نفر دیگر هم سرشماری شده و مدارکی موقت داشتند.
از مدتها قبل حکومت ایران میگفته است که توان برداشتن بار این تعداد از مهاجران و پناهجویان افغان را ندارد. بالاخره بعد از مدتها طرحی ضربتی برای اخراج آنها شروع شد. اجرای این طرح بعد از جنگ دوازده روزه ایران و اسرائیل تشدید شد، که بخشی از آن به نگرانیهای امنیتی حکومت ایران بر میگردد.
در هر صورت، به یکباره صدها هزار افغان در ایران خود را در موقعیتی یافتند که چارهای جز بازگشت نداشتند. بعضی هم داوطلبانه بازگشتهاند.
در این میان افرادی دههها در ایران زندگی کردهاند و مدارک اقامتی آنها باطل اعلام شده است. کودکانی که تا چشم باز کرده و زندگی کردهاند، جایی غیر از ایران را ندیدهاند. آنها باید برگردند.
فشار بر اسلام قلعه
اخراج و بازگشت دادن افغانها از مرز اسلام قلعه و نیمروز انجام شده، ولی بار اصلی بر دوش اسلام قلعه افتاده است. موج بازگشت در اوج گرمای تابستان شدت گرفته است. هوا در نقاط مرزی بین ایران و افغانستان گاهی به ۴۰ درجه میرسد. در همین حال باد ۱۲۰ روزه مشهور هرات هم با شدت تمام در حال وزیدن است. گاهی، غلظت گرد و غبار آنقدر شدید است که چشم چشم را نمیبیند.
بسیاری از مهاجرانی که به مرز رسیدند، با خانواده بودند. در میان آنها کهنسالانی که طاقت ایستادن در صفهای طولانی رسیدگی به مدارک هویتی خود را نداشتند. کودکانی خردسال که صدای گریه آنها بلند بود و یا افراد معلول و زنان بارداری که در میان گرد و غبار در جستجوی کمک بودند.
این صحنهها که عمدتا در شبکههای اجتماعی منتشر شده، ولولهای به پا کرد.
هزاران نفر از مردم هرات و ولایتهای همجوار با امکانات شخصی برای کمک به مرز شتافتند.
حکومت طالبان سعی کرد تا با کمکهای مردمی همراه شود و زمینه آن را تسهیل کند. شمار اندکی از سازمانهای بینالمللی که همچنان در افغانستان فعالند هم وارد عمل شدند. یک پویش گسترده برای کمک به مهاجران بازگشته به وطن راه افتاد، با سیلی از کمکهای مردمی.
حالا اوضاع چطور است؟
یک اردوگاه در نزدیکترین نقطه به مرز ساخته شده است که کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان در ساخت آن نقشی مهم بازی کرد.
به محض اینکه اتوبوسی از مهاجران بازگشت داده شده از مرز میگذرد، عده زیادی از داوطلبان محلی آنها را به اردوگاه منتقل میکنند. مهاجران بازگشته در آنجا تثبیت هویت میشوند و مدارک قانونی آنها بررسی میشود.
بعد در یک سالن سرپوشیده، مشخصات بیومتریک آنها از جمله اثر انگشت ثبت میشود و در قدم بعدی به هر نفر ۲ هزار افغانی معادل ۲۸ دلار پرداخت میشود.
یکی از فعالترین موسسات خیریه محلی، «بنیاد خیریه مردم انار دره» است. انار دره در ولایت فراه واقع شده است و مردم آن، عمدتا تاجر پیشه و متمول هستند. این موسسه خیریه برای کسانی که صبح زود از مرز وارد شدهاند، صبحانه آماده میکند. همچنین روزانه برای ۵ هزار نفر غذای گرم میپزند. در کنار اینها به مهاجران بازگشته وسایل اولیه مثل دمپایی و لباس میدهند.
مهاجران بعد از دریافت کمکها با اتوبوس به هرات، کابل و یا شهرهای دیگر منتقل میشوند. صدها دستگاه اتوبوس توسط موسسات خیریه و یا بازرگانان محلی برای کمک به انتقال رایگان مهاجران اختصاص یافته است.
از اسلام قلعه تا کابل، بیشتر از هزار کیلومتر راه است. انتقال مجانی مهاجران بازگشته، کمک بزرگی به بسیاری از آنهاست.
مقامهای محلی طالبان حضوری پر رنگ دارند. عبدالغنی کامل، فرماندار شهرستان کُهسان که اسلام قلعه هم جزء آن است، در میدان حضور داشت. عبدالسلام هجرت، از وزارت توسعه روستایی حکومت طالبان تمام روز بر کار کمک رسانی به مهاجران و توزیع غذا نظارت میکرد. افراد طالبان با دقت و وسواس بر امنیت کنترل داشتند.
در اطلاع رسانی برای ما دو محدودیت قایل شدند. یکی هر جایی که صحبت میکردیم، حتما فردی از طالبان حضور داشت. و دیگر اینکه اکیدا از ما خواستند تا با زنان گفتگو نکنیم، بلکه فقط با محرمهای آنها حرف بزنیم!
اگرچه تا حالا پذیرش صدها هزار مهاجر در مدت زمانی کوتاه به شکلی تحسین برانگیز و با مشارکت گسترده مردمی انجام شده، ولی این اول کار است.
چرا که قرار است که اخراج مهاجران از ایران ادامه پیدا کند. آنهایی که بازگشتهاند به بیشتر از کمکهای ابتدایی نیاز دارند. صدها هزار نفر شغل و مسکن میخواهند باید برای آنها روزنهای از امید به آینده گشوده شود.
