مذاکره مستقیم یا غیرمستقیم؟ مایه‌ای برای طنز و تردید
مذاکرات میان آمریکا و ایران روز شنبه آینده در عمان برگزار خواهد شد. عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران گفت: «مذاکره غیرمستقیم با آمریکا می‌تواند تضمین‌کننده یک گفت‌وگوی واقعی و موثر باشد.» سخنی که با نظر بخش بزرگی از ناظران و حتی مشاوران حکومت ایران مغایرت دارد. روشن نیست چرا شکل غیرمستقیم مذاکرات با طرف آمریکایی می‌تواند "تضمینی" برای پیشبرد "واقعی"تر و "موثر"تر آن باشد.
عراقچی هم‌چنین تاکید کرده است "ما شیوه دیگری را برای مذاکره نمی‌پذیریم." این در حالی است که دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا به صراحت گفته خواست او مذاکرات مستقیم است. احتمالا زیر این فشار است که مسئولان جمهوری اسلامی راه را برای گفت‌گوی مستقیم هم باز گذاشتند. چنانچه عراقچی در جای دیگری گفت: «اهمیت شکل مذاکره، چه مستقیم و چه غیرمستقیم، به نظر من در درجه اول نیست. آنچه که واقعاً اهمیت دارد، مؤثر بودن یا غیرمؤثر بودن مذاکرات، جدیت طرفین و نیات آنها و اراده آنها در رسیدن به توافق است.»
مذاکره غیر مستقیم حاشیه امن‌تری است؟
وزیر خارجه جمهوری اسلامی هم‌چنین استدلال کرده که دلیل رد شیوه مستقیم این است که "آنها" (آمریکایی‌ها) نتوانند "به وسیله فشار و تهدید نکات خود را تحمیل کنند". این که چرا و چگونه مذاکرات غیرمستقیم "تهدید" کمتری را متوجه منافع نظام می‌کند، این تردید را در میان ناظران دامن زده که حکومت ایران از یک سو به خود اعتماد لازم را ندارد و از سوی دیگر دوباره به دنبال وقت خریدن و "مذاکره برای مذاکره" است. چیزی که وزیر خارجه آمریکا به وضوح و با قاطعیت گفته کشورش به آن تن نمی‌دهد.
بیشتر بخوانید:ترامپ در نامه‌اش به خامنه‌ای چه گفته است؟
تاکید بر ضرورت مذاکرات غیرمستقیم در حالی است که حسن روحانی، رئیس‌جمهور پیشین ایران یک روز پس از افشای مذاکرات پیش رو در عمان، در تایید موثر بودن مناسبات مستقیم گفت: «در مذاکرات برجام، مذاکره مستقیم با وزرای خارجه توانست راه را باز کند، اگر بنا بود مذاکرات غیرمستقیم باشد، نه در دو سال، که در بیست سال هم به برجام نمی‌رسیدیم.»
احمد زید‌آبادی، روزنامه‌نگار و فعال سیاسی به طنز نوشت احتمالا فاصله صندلی‌ها را انقدر زیاد می‌کنند که مذاکره غیرمستقیم شود.
و برخی با استناد به ضرب‌المثل معروف توصیه کردند: «بمیر و بدم»
توپ در زمین آمریکا؟
عراقچی مدعی شده "اکنون توپ در زمین آمریکاست که به پیشنهاد جمهوری اسلامی پاسخ دهد" و گفته "ما عجله‌ای نداریم." بازهم برای بسیاری این سوال مطرح شده که چرا توپ در زمین آمریکاست. چون این جمهوری اسلامی است که با از دست دادن بخش بزرگی از منابع مالی و نیروهای نیابتی خود در منطقه، مجبور شده تن به مذاکره دهد و کارتی برای امتیازگرفتن یا شرط گذاشتن ندارد، جز تهدید به ساخت بمب اتمی.
کاربران در شبکه‌های اجتماعی به خبر مذاکرات میان آمریکا و ایران واکنش‌های متفاوتی نشان داده‌اند. از جمله این که جاه‌طلبی‌های نظام به بهای جوانی و معیشت و امید یک نسل تمام شده است.
برخی به این اشاره کرده‌اند که همین آذرماه گذشته بود که علی خامنه‌ای مذاکره با آمریکا را "غیرعاقلانه، غیرهوشمندانه و غیرشرافتمندانه" دانست و اکیدا گفت با آمریکا "نباید مذاکره کرد".
منتقدین به سخنان سایر سران جمهوری اسلامی هم اشاره می‌کنند، از جمله محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس که بهمن سال گذشته از مسعود پزشکیان، رئیس جمهور خواست "عدم مذاکره با آمریکا را پیش ببرد".
مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم هم پس از این که خامنه‌ای امکان هرگونه مذاکره‌ای را مسدود کرد، گفت اگرچه خواهان حل تنش با غرب از طریق مذاکره است، اما "رهبری گفتند که ما با آمریکا گفتگو نمی‌کنیم بنده اعلام کردم ما با آمریکا گفتگو نمی‌کنیم، تمام شد رفت."
یک ماه بعد از آن، یعنی أواسط اسفند گذشته پزشکیان از چرخش رهبری خبر داد و که "تاکید" بود مذاکره غیرمستقیم با آمریکا می‌تواند ادامه داشته باشد"، آنهم با دولت ترامپ و با تیمی ضعیف‌تر از دور قبل.
این در حالی است که خامنه‌ای سال ۱۳۹۷ در اظهاراتی مذاکره با آمریکا را کلا ممنوع اعلام کرده بود: «مذاکره با آمریکا را امام ممنوع اعلام کرد، من هم ممنوع اعلام کردم. اگر هم بر فرض محال یک وقتی قرار بود دولت جمهوری اسلامی با دولت آمریکا مذاکره بکند، با دولت ترامپ هرگز مذاکره نخواهد کرد.»
بیشتر بخوانید:ترامپ: فکر می‌کنم ایران خواهان گفت‌وگوی مستقیم با آمریکا است
مردم ایران باید از زبان ترامپ واقعیت‌ها را بشنوند
پیرامون مذاکرات روز شنبه گمانه‌زنی‌های بسیاری شده است. عراقچی گفته است "هیچ یک از گمانه‌زنی‌ها درباره اسامی مذاکره کنندگان صحیح نیست." اما واقعیت این است که حتی اگر جمهوری اسلامی بخواهد به سیاق همیشگی مردم را "نامحرم" به حساب آورد و پنهان‌کاری کند، آنها از دهان ترامپ خواهند شنید که چه گذشته است. هم‌چنانکه خبر مذاکرات را از زبان او شنیدند.
این که آیا جمهوری اسلامی این بار نیز می‌تواند از این مذاکره به آن مذاکره زمان بخرد، در این دور ساده به نظر نمی‌رسد. دونالد ترامپ یک مهلت دو ماهه برای ایران تعیین کرده و می‌خواهد هرچه زودتر، حداکثر در پایان آن نتیجه‌ای رضایت‌بخش به دست آورد. این هم روشن نیست که دونالد ترامپ تا چه اندازه برای حفظ ظاهر قضیه و اعلام یک "پیروزی" حاضر باشد به هر شکلی به یک توافق نیم‌بند رضایت دهد.
این گمانه‌زنی نیز می‌شود که آمریکا با آوردن نیروی نظامی بزرگی به منطقه، احتمالا پای میز مذاکره از جمهوری اسلامی خواست‌های بیشتری خواهد داشت و به محدودیت برنامه هسته‌ای آن اکتفا نمی‌کند. آمریکا و اسرائیل عملا همه بازوهای جمهوری اسلامی در منطقه را از کار انداخته‌اند. به گزارش رویترز چهار گروه حشدالشعبی در عراق هم اعلام کرده‌اند که حاضر به زمین گذاشتن سلاح هستند.
از این گذشته آمریکا به دستکم بخشی از خواست‌های اسرائیل نیز باید پاسخ دهد. خواست بنیامین نتانیاهو برخوردی از نوع لیبی با برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی است. اشاره به این که معمر قذافی، رهبر لیبی پس از سال‌ها مناقشه هسته‌ای و نظامی، برنامه هسته‌ای و توسعه تسلیحاتی خود مختومه اعلام کرد تا راه توسعه روابط با غرب را در پیش گیرد. دولت لیبی چند سال پس از توقف کامل برنامه هسته‌ای و کاهش برد موشک‌هایش ساقط شد. این که ترامپ تا چقدر به این سیاست اقبال نشان دهد، روشن نیست.
اختیار و اراده لازم برای توافق وجود دارد؟
بسیاری از منتقدان در داخل و خارج از ایران می‌گویند ایران در سال‌های گذشته می‌توانست در موقعیتی بسیار بهتر پای مذاکرات برود و شاید امتیازهای بیشتری بگیرد. به ویژه با دولت‌هایی که به حداقلی از مناسبات بین‌المللی پای‌بندی محکم‌تری داشتند تا ترامپ. اما رهبر جمهوری اسلامی از نظر این منتقدان هم دست "چدنی" باراک اوباما را پس زد، هم چهار سال دولت بایدن را سر دواند. و حالا مجبور شده است پای میزی مذاکره با همان کسی برود که هر گفت‌وگویی با او را "غیرشرافتمندانه" می‌داند.
این که در این دور از مذاکرات جمهوری اسلامی چقدر انعطاف نشان دهد، هیات مذاکره کننده آن از چه اختیاری برخوردار باشد و تا چه حد راه برای یک توافق باز شود نیز موضوع تردیدها است.
عباس عراقچی، وزیر خارجه یک روز پس از اعلام برگزاری مذاکرات در عمان در مقاله‌ای در واشینگتن پست موضعی نرم نسبت به ترامپ گرفت و این انتظار را مطرح کرد که شاید او بتواند "رئیس جمهور صلح" شود. او در عین حال با توجه به روحیات و علائق تجاری ترامپ به امکان تجارت گسترده میان آمریکا و ایران اشاره کرد. ولی این سوال بی‌پاسخ ماند که واقعا عراقچی به عنوان مذاکراه،کننده ایران در عمان در دیدار با استیو ویتکوف، نماینده ویژه ترامپ در امور خاورمیانه، تا چه حد دست بازی برای پیشبرد مذاکرات دارد.در همین رابطه حمید ابوطالبی، مشاور سیاسی حسن روحانی در دوره ریاست جمهوری او، در تويیتی نوشته است:
«مهم این است که هیئت ایرانی اختیارات کافی برای مذاکره و برنامه دقیق برای تصمیم‌گیری را داشته باشد. مهم این است که هیئت ایرانی از خطای عدم دیدار روسای جمهور ایران و آمریکا، با میانجی‌گری مکرون در نیویورک، درس لازم را گرفته باشد.
اشاره حمید ابوطالبی به تدارک دیدار حسن روحانی و ترامپ سال ۲۰۱۸ در نیویورک از سوی مکرون است که به دلیل مخالفت خامنه‌ای برگزار نشد.
بسیاری از صاحبنظران هم بر این عقیده‌اند که رهبر جمهوری اسلامی و دیگر بازیگران نظام تحت فشار حداکثری در آخرین مهلت برای بقای خود هم که شده تن به هر سازشی خواهند داد. این که پیامد چنین سازشی تا چه اندازه به توسعه و رفاه و زندگی بهتری برای مردم منجر شود، جای تردید است. آنهم با توجه به هزینه سنگینی که پروژه‌های هسته‌ای و منطقه‌ای جمهوری اسلامی برای اقتصاد و موقعیت ژئوپولیتیک ایران داشته است.
