الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعه الحیل" نوشته‌ی ابی‌العز اسماعیل الجزری؛مبانی نظری و عملی مهندسی مكانیك در تمدن اسلامی

پنجشنبه, اکتبر ۷, ۲۰۱۰
الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعه الحیل" نوشته‌ی ابی‌العز اسماعیل الجزری
مبانی نظری و عملی مهندسی مكانیك در تمدن اسلامی

نویسنده: ابی‌العز اسماعیل الجزری

مترجمان: محمد جواد ناطق، حمیدرضا نفیسی، سعید رفعت‌جاه

ناشر: مركز نشر دانشگاهی(چاپ اول 1380)

این كتاب ترجمه‌ی اثری با نام "الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعه الحیل" نوشته‌ی ابی‌العز اسماعیل الجزری است كه در نیمه‌ی دوم قرن ششم تا سال‌های آغازین قرن هفتم هجری می‌زیست. این كتاب كه مهم‌ترین اثر برجای مانده در زمینه‌ی تاریخ فناوری در جهان اسلام است و میزان پیشرفت دانش فنی مسلمانان را تا سال‌های پایانی قرن ششم هجری نشان می‌دهد.

نویسنده‌ی كتاب، بدیع‌الزمان جزری، شیوه‌ی كار و ساختن 50 دستگاه را كه خود وی ساخته و به كار برده است با دقت و روشی تحسین برانگیز شرح می‌دهد. این دستگاه‌ها شامل ساعت‌های آبی و شمعی، ظرف‌ها و فواره‌های خودكار، ابزار خودكار نواختن نی، ابزار آب‌رسانی از نهر و چاه، درب‌های فلزی با نقش‌های زیبا، ابزار هندسی، قفل رمزی و قفل كلون‌دار مركب است.

روش وی در شرح دادن مساله‌های مهندسی و ساختن و نگارش یك كتاب فنی در مقایسه با كار پیشینیان كم‌نظیر و برای مهندسان امروز نیز آموزنده است. به طوری كه می‌توان از توضیح‌های وی مبانی عملی مهندسی مكانیك و تنظیم خودكار و ساختن و تولید را در تمدن اسلامی برداشت كرد.

در این كتاب علاوه بر متن اصلی جزری، مقدمه‌های پژوهشی مفصلی از پروفسور هیل و پروفسور یوسف الحسن و نیز شرح تفصیلی دستگاه‌ها به زبان مهندسی امروزی همراه با نقشه‌های توضیحی از پروفسور دونالد هیل آمده است. پروفسور هیل در معرفی كتاب و نویسنده‌ی آن در مغرب زمین نقش چشمگیری داشته و یوسف الحسن نیز این كار را در دانشگاه حلب سوریه و برای مشرق‌زمین انجام داد.

یوسف الحسن توانست 15 نسخه‌ی خطی از كتاب جزری را گردآوری كند كه این رقم بیش‌ترین تعدادی بوده است كه تا زمان انتشار كتاب از سوی وی یافت شده است. مترجمان كتاب به زبان فارسی، در برسی‌هایی كه درباره‌ی جزری و كارهای او انجام دادند، به سه نسخه‌ی خطی دیگر از كتاب جزری در كتاب‌خانه‌ی مدرسه‌ی عالی شهید مطهری دست یافتند. به علاوه، پی‌بردند.

دو نسخه از سه نسخه‌ی موجود در كتاب‌خانه مدرسه‌ی عالی شهید مطهری و نیز یكی از نسخه‌های پاریس، ترجمه‌ی فارسی كتاب جزری است و چنین به نظر می‌رسد كه جزری و اثرش تا حدود 125 سال پیش در ایران شناخته شده بود. با وجود این، نسخه‌های فارسی برای خوانندگان امروزی قابل بهره‌برداری نیست و متن‌آن در بسیاری از جاها با همان واژه‌های عربی تكرار شده است و برخی از بخش‌های آن به طور كامل ترجمه نشده است. جالب این كه در متن عربی كتاب جزری تعداد قابل توجهی واژه و اصطلاح فنی فارسی یافت می‌شود كه نشان‌دهنده‌ی تاثیر شگرف ایرانیان و نقش آنان در فناوری جهان اسلام است. اسلامی است.

درباره‌ی زندگی جزری اطلاعات كافی در دست نیست. هر چند ملیت وی به درستی مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد در دیار بكر می‌زیسته است كه امروزه در تركیه قرار دارد. وی در دربار سلجوقیان مورد توجه قرار گرفت و كتاب خود را به فرمان ناصر الدین محمود بن محمد، از فرمانروایان اُرتُقی، نوشت.(ارتق‌ها دومانی تركمن از تبار ارتق بودند كه حكوكت مستقل كم‌دوامی در ناحیه‌ی بكر برقرار كردند.)



جزری كتاب خود را به شش"نوع" تقسیم كرده است:

نوع اول: ساختن ساعت‌هایی كه با آن‌ها گذشت ساعت‌های مستوی و زمانی با آب و شمع معلوم می‌شود.

دستگاه اول: ساعتی "بنكام" كه با آن گذشت ساعت‌های زمانی با آب معلوم می‌شود

دستگاه دوم: ساعت آبی طبال‌ها كه با آن گذشت ساعت‌های زمانی معلوم می‌شود

دستگاه سوم: ساعت آبی قایق

دستگاه چهارم: ساعت آبی فیل كه با آن گذشت ساعت‌های مستوی معلوم می‌شود

دستگاه پنجم: ساعت آبی جام كه با آن گذشت ساعت‌های مستوی و اجزای آن معلوم می‌شود

دستگاه ششم: ساعت آبی طاووس‌ها كه با آن گذشت ساعت‌های مستوی معلوم شود

دستگاه هفتم: ساعت شمشیرزن كه با آن به كمك شمع گذشت ساعت‌های مستوفی معلوم می‌شود

دستگاه هشتم: ساعت منشی كه با آن گذشت ساعت‌های مستوی و اجزای آن به وسیله‌ی شمع معلوم می‌شود

دستگاه نهم: ساعت میمون كه با آن گذشت ساعت‌های مستوی و اجزای آن به وسیله‌ی شمع معلوم می‌شود

دستگاه دهم: ساعت درها با آن گذشت ساعت‌های مستوی به وسیله‌ی شمع معلوم می‌شود

نوع دوم: ساختن ظرف‌ها و مجسمه‌های مناسب مجالس شربت‌خوری

دستگاه اول: جامی كه در مجالس شربت‌خوری حكم می‌كند

دستگاه دوم: جامی كه در مجالس شربت‌خوری حكم می‌:ند و من شكل ظاهری و طرز كار آن را توصیف می‌كنم

دستگاه سوم: حكم مجالس شربت‌خوری

دستگاه چهارم: قایقی كه در مجالس شربت‌خوری درون یك آبگیر قرار می‌گیرد

دستگاه پنجم: ظرف شربتی كه گوشه‌ی مجلس شربت‌خوری گذاشته شود و در آن رنگ‌هایی از شربت و آب ریخته می‌شود، یك شیر دارد كه از آن می‌توان تنها یك رنگ گرفت

دستگاه ششم: مجلس ندیم مردی كه باقی‌مانده‌ی شربت شاه، یعنی شربتی را كه در ته جام می‌ماند، می‌نوشد

دستگاه هفتم: غلام ایستاده‌ای كه در دستش یك ماهی و یك جام قرار دارد و از آن شربت به شاه می‌نوشد

دستگاه هشتم: آدمكی كه در دستش یك جام و یك صراحی قرار دارد، از صراحی به درون جام شربت می‌ریزد و آن را می‌نوشد

دستگاه نهم: تختی كه دو شیخ روی آن قرار دارند، در دست‌های هر یك از آن دو جام و یك صراحی است كه از آن به درون جام رفیقش شربت می‌ریزد و آن را می‌نوشد

دستگاه دهم: كنیزكی كه هر از گاهی در حالی كه در دستش یك جام حاوی شربت قرار دارد از گنجه‌ای خارج می‌شود

نوع سوم: ساختن آفتابه‌ها، تشت‌ها و مانند آن‌ها

دستگاه اول: آفتابه‌ای كه از آن آب داغ، آب سرد و آب مخلوط می‌ریزد

دستگاه دوم: آفتابه‌ای كه خدمتكار در كنار یك تشت روی پایه‌ای زیبا جلو حاكم می‌گذارد. خدمتكار از آن فاصله می‌گیرد، سپس پرنده‌ی روی آن سوت می‌زند و آب بیش از اندازه‌ای كه برای وضو گرفتن لازم است از لوله آن خارج می‌شود

دستگاه سوم: غلامی كه بر دست‌های حاكم آب می‌ریزد تا وضو بگیرد

دستگاه چهارم: طاووسی كه از منقارش آب می‌ریزد و خواجه با آن وضو می‌گیرد

دستگاه پنجم: تشت راهب كه با آن مقدار خون ریخته شده در آ» معلوم می‌شود

دستگاه ششم: تشت منشی‌ها برای رگ‌زنی كه با آن مقدار خون جمع‌شده در آن مشخص می‌شود

دستگاه هفتم: تشت مساحب برای رگ‌زنی است با آن مقدار خون جمع‌شده در آن مشخص می‌شود

دستگاه هشتم: تشت قصر كه با آن مقدار خون ریخته شده در آن معلوم می‌شود

دستگاه نهم: تشت طاوس برای شستن دست‌ها

دستگاه دهم: تشت غام

نوع چهارم: فواره‌هایی كه در فاصله‌های زمانی معین تغییر شكل می‌دهند و طرز كار نی دایمی

دستگاه اول: فواره‌ای كه دو كفه دارد و رد فاصله‌ی زمانی معین تغییر شكل می‌یابد

دستگاه دوم: دو فواره با دو كفه و یك لوله با چهار خروجی

دستگاه سوم: فواره‌ای با دوئ شناور كه تغییر شكل می‌دهد

دستگاه چهارم: دو فواره با دو شناور

دستگاه پنجم: فواره‌ی طرجهار كه در فاصله‌های زمانی معین تغییر شكل می‌دهد

دستگاه ششم: فواره‌ای با دو كفه كه در فاصله‌های زمانی معین تغییر شكل می‌دهد

دستگاه هفتم: ابزار نی‌زنی دایمی با استفاده از دو گوی

دستگاه هشتم: ابزار نی‌زنی دایمی با استفاده از دو كفه

دستگاه نهم: ابزاری با یك ترازو برای نی‌زنی دایمی

دستگاه دهم: ابزاری با دو شناور برای نی‌زنی دایمی

نوع پنجم: دستگاه‌هایی كه آب را از آبگیر، چاه كم‌عمق و رود جاری بالا می‌آورند

دستگاه اول: دستگاهی كه با استفاده از چهارپایی كه بازویی را می‌چرخاند، آب را از یك آبگیر به مكانی مرتفع می‌رساند

دستگاه دوم: دستگاهی است كه با استفاده از چهارپایی كه آن را می‌چرخاند آب را از یك آبگیر یا چاه بالا می‌آورد.

دستگاه سوم: آبگیری كه ستونی توخالی در وسطش است و قرصی روی آن ستون قرار دارد و روی قرص مجسمه‌ی گاوی است كه چرخی را می‌چرخاند و چرخ آب را از آبگیر حدود ده وجب بالا می‌آورد

دستگاه چهارم: دستگاهی كه آب را از چاه بالا می‌آورد

دستگاه پنجم: دستگاهی كه آب را با استفاده از یك چرخ حدود بیست ذرع از آب روان بالا می‌آورد

نوع ششم: در وضوع‌های گوناگون است و دستگاه‌های آن شبیه هم نیستند

دستگاه اول: دری كه از برنج ریخته‌گری شده برای سرای ملك در شهر آمد ساختم و شاهكاری است كه برای تماشایش سفرها می‌شود. به درستی چون مرواریدی است بی‌همتا و كالایی گرانبها

دستگاه دوم: ابزاری كه با آن بدون استثنا مركز هر سه نقطه‌ی دلخواه واقع بر سطح یك كره یا بر صفحه‌ای موازی افق بجز وقتی كه بر یك خط مستقیم واقع می‌شوند، به دست می‌آید. همچنین زوایای رایج تند یا باز كه به كار می‌روند با آن به دست می‌آید

دستگاه سوم: قفلی كه با دوازده حروف از حروف الفبا، در یك صندوق را قفل می‌كند

دستگاه چهارم: چهار كلون پشت یك در

دستگاه پنجم: قایقی زیبا كه با آن گذشت یك ساعت مستوی معلوم می‌شود



Book of the Knowledge of Ingenious Mechanical Devices by al-Jazari, A.H. 715/ 1315-16; Mamluk period (1250-1517) Abu'l Izz Isma'il al-Jazari, Author; Farkh ibn `Abd al-Latif, Copyist, The Metropolitan Museum


هر چند جزری دستگاه‌هایی را كه در كتاب خود شرح می‌دهد، ساخته است، اما به نظر نمی‌رسد همه‌ی آن‌ها را خود اختراع كرده باشد. برای مثال، نخستین ساعتی كه او در كتاب خود شرح می‌دهد، كه مهم‌ترین دستگاه او نیز هست، تا اندازه‌ی زیادی به ساعت باب جیرون در مشق شباهت دارد كه محمد‌ساعاتی، دانشمند ایرانی، ساخته بود. پسر محمد ساعاتی، رضوان ابن ساعاتی، مشهور به ابن ساعاتی، در همان دوران كه جزری می‌زیست كتابی درباره‌ی ساعت‌های ساخت پدرش و شیوه‌ی كار و نگهداری از آن‌ها نوشت. این ساعت را جهان‌گردانی مانند قزوینی و ابن‌بطوطه نیز در كتاب‌های خود توصیف كرده‌اند.

بنابراین، جزری به دانش فیزیك‌دانان و مهندسان پیش از خود آگاه بوده و البته خود مهندس و مخترع بزرگی است . ابزارهای مكانیكی و هیدرولیكی پیچیده‌ای نیز اختراع كرده است كه تا زمان وی شناخته شده نبود. با وجود این كتاب او این ضعف را دارد كه سرچشمه‌ی دانش و مهارت خود و ابزارهایی را كه دیگران ساخته یا او با الهام از كار آنان ساخته است، مشخص نكرده است.

كتاب جزری به طور گسترده از سوی پژوهشگران تاریخ فناوری در غرب نیز برسی شده است. با وجود این، با انتشار ترجمه‌ی كتاب او، نخستین‌بار است كه جزری و تنها اثر برجای مانده از او به پژوهشگران ایرانی معرفی می‌شود. مطالعه‌ی این كتاب می‌تواند برای علاقه‌مندان تاریخ فناوری، پژوهشگران و دانشجویان مهندسی، به‌ویژه دانشجویان مهندسی مكانیك، ساخت و تولید، فلزشناسی و صنعت، مفید باشد.

مترجمان علاوه بر ترجمه‌ی روانی كه از این اثر تهیه كرده‌اند، برخی از دستگاه‌های جزری را نیز بازسازی كرده و مشاهده كرده‌اند كه هنوز هم كار می‌كنند. آنان دو نمونه از دستگاه‌ها، یكی مجموعه‌ی توربین و پمپ آب‌رسانی از نهر جاری و دیگر قفل رمزی، را طی طرح اعطای كمك‌های فنی و تكنولوژی به صنایع و نمونه‌سازی ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی و با كمك وزارت صنایع و مدیریت صنایع و معادن سازمان برنامه و بودجه، ساختند كه آزمایش و تایید شد.

به نظر می‌رسد بازسازی این دستگاه‌ها در موزه‌های علوم در كنار جذابیتی كه برای بازدیدكنندگان خواهد داشت، تاریخ علم را به صورت زنده نیز برای آنان روایت خواهد كرد. چنین كاری در چند موزه‌ی علمی جهان در حال انجام است كه می‌تواند الگوی خوبی برای كار مشابه در ایران باشد. برای مثال نگاه كنید به :

Museum of Ancient Inventions

از وب سایت جزیره دانش