چاه چرخ گاوی به لهجهٔ محلی (گاو و گوچه) ، یا «چرخاب» ، وسیله‌ای برای آب‌کِشی از آبِ جاری یا چاهِ آب. این وسیله با جریان آب یا نیروی حیوان یا انسان می‌چَرخَد و آب را تا ارتفاع موردنظر بالا می‌برد. به آن دولاب، چرخ دولاب، چرخ دلو نیز گو یند.
«چاه چرخ گاوی» وسیله أی آبیاری وابتکاری جالب أست که سالیان دراز برای تأمین آب کشاورزی در کوخردمعمول بوده أست.
أهمیت این روش در آن أست، بایک سیستم ساده نیروی محرک گاو را که درجهت أفقی أست در یک جهت عمودی که صرف بالا آوردن مشک سی لیتری آب از داخل چاه می‌شود تبدیل می‌نماید، بر روی چاه آب دوپایه بأرتفاع سه متر ساخته شده و روی آن‌ها سه تیر بموازات هم وبه فواصل معین نصب شده آند که بر روی یکی از آن‌ها چرخ چوبی دایره أی بقطر پنجاه سانتیمتر نصب شده أست که نام آن به لهجهٔ محلی ( بــِوهِ ) نامیده می‌شود.
در سمت دیگر چاه استخری ساخته شده أست وسمت رو بروی آن یک راهرو بطول مساوی باعمق چاه ساخته أند که از سمت چاه برشیب آن اضافه می‌شود بنحوی که انتهای راهرو دریک گودی به عمق ۳ متر قرار دارد، نام این رهرو ( گوچی ) أست، طنابی که برای کشیدن آب از چاه درست شده یک سرش بمشک (هِز) چَرمی آب بسته شده و پس از عبور روی چَرخ سر دیگر آن بگردن گاو بسته می‌شود، وقسمت دیگری از این طناب به یک قطعه تخته أی بسته شده که آن ( جی ) می‌نامند در وقت سرازیر شدن گاو بطرف گوچی این تخته روی کمر گاو قرار می‌گیرد.
طول این طناب معمولاً کمی از عمق چاه بیشتر أست، این طناب به لهجهٔ محلی (ها ) نام دارد، وقتی که مشک یا ( هِز ) پر از آب وداخل چاه أست گاو نزدیک چاه ایستاده أست که بافرمان گاویار در راهرو خود حرکت می‌کند تا وقتیکه بأنتهای مسیرش که در گودی قرار دارد می‌رسد مشک آب به ارتفاع نیم متری بیرون آمده بوسیلهٔ شخص دیگری که کِنار چاه ایستاده در استخر تخلیه می‌شود، این شخص ( هِز گیر) نام دارد، وقتی که گاو او گوچی دوباره بالا می‌آید، مشک خالی درچاه پایین می‌رود، تا بآب برسد ودوباره این عمل تکرار می‌شود، البته وجود سراشیبی راهرو باعث می‌شود که حیوان کمتر صرف قواکند.
بدنهٔ چاه از سنگ و ساروج (۲) ساخته شده‌است، واکثر مقطع آن مربعی شکل بأبعاد یک متر در ۲ متر أست، بزرگی استخر وقطر آب راه آن طوری أست که آب بأندازهٔ معینی ودائمی در جوی جاری می‌شود، مقداری آب بستگی به قدرت گاو و بزرگی مشک وعمق چاه دارد بطور معمول مقداری آب جوی حد اکثر از چهار پنج لیتر در ثانیه تجاوز نمی‌کند، از این چاه‌ها علاوه بر أمور کشاورزی تأمین آب أماکن مانند: مساجد، ومردم و أهالی دِه هم استفاده می‌شود، در ساختمان بعضی از أین چاه‌ها دقت ومصالح وهزینه زیادی به کار می‌برده أند که هنوز به حالت متروک دیده می‌شود.
بطور کلی برای هرچاه آب دونفر کارگر ویک گاو لازم است، بعضی أوقات ودر بعضی چاه‌ها بادوگاو نیز کار می‌کردند و آن را (چاه دوگاوه) می‌گفتند، تا ۳۰ سال پیش دو چاه از این چاه‌ها در کوخرد بوسیلهٔ گاو برای تأمین آب مسجد اقدام می‌کردند، یکی در «چاه شنو قبله» و دومی در «چاه شنو لوز» ، چاه لوز پر از خاک کرده أند، أما چاه قبله هنوز وگاهی بوسیلهٔ موتور پمپ آب از آن می‌کشند، در بعضی از این چاه‌ها بانصب موتور پمپ بصورت چاه نیمه عمیق بهره برداری می‌کنند.
متأسفانه باوجود چنین سابقه ی جالب توجه وپر ارزش از نظر فعالیتهایی که در تأمین آب کشاورزی بعمل آمده أست، در حال حاضر در دهستان کوخرد واطراف آن یک رکود سنگینی در کشاورزی پیش آمده‌است که تفاوت فاحش وتأسف آور این دو صحنه برای هربیننده أی به خوبی آشکار أست، هم اکنون در اکثر دهات مردم چاه‌های سابق چرخ گاوی را ترک نموده وفقط چشم به باران دوخته أند وتاریخ پدر وأجدادشان از دست داده أند،وقتی صبح زود آن چرخ گاوی به کار می‌افتاد وصدای چیخ چیخ خرج ( بــِوهِ ) (۲) با صدای زق زقهٔ گنجشکها مختلط می‌شد یک صدای سیمفونی جالبی ایجاد می‌کرد که هر ره گزری این صدارا می‌شنید از آن لذت می‌برد.
پی نوشت‌ها:
- (۱) ـ مرحوم حاجی محمد عبدالرحمن حسن.
- (۲) ـ ساورج أو صاروج: مخلوطی است ازآهک وخاکستر و یا روث حیوان که با گل و آب خلط می‌کنند و بعد از اینکه خشک شد آن را در کوره آتشین می‌سوزانند تا اینکه به ساروج تبدیل شود.
منبع
- محمدیان، کوخردی، محمد، “ (به یاد کوخرد) “، ج۱. چاپ اول، دبی: سال انتشار ۲۰۰۳ میلادی.
