۱۳۹۳ مهر ۸, سه‌شنبه

داشتن و نداشتن خط ویژه



متن تراته تیتراژ اول فبلم سینمایی "خط ویژه" با صدای سینا حجازی....

                                                             
متن ترانه دیدی داری از سینا حجازی
چیه رفیق تیپامون نمیخوره به هم نه؟؟؟ انگار که یه جورایی شما اشراف زاده ای ما گدا زاده؟؟؟
نه عزیزم یه سری چیزا شماها داشتین ما نداشتیم
ما وام داشتیم شما نداشتین ، شما وان داشتین ما نداشتیم
ما با دست تو مدرسه آب میخوردیم ، لیوان داشتین ما نداشتیم
بازیمون تیله و تشتک بود، مال شما اسکی تو شمشک بود
ما رو کهنه بمون میبستن، مال شما خوشگل پوشک بود
دیدی داری دیدی داری داری دیدی داری داری ... مام بام باو
حرف ما دری وری بعد حرف، بیخودی یه دست کتک بود
شما ناز بودی الهی، فحشتون گوله نمک بود
آرزوم توپ هفت سنگی بود، عشقت تلوزیون رنگی بود
خواب من شبا مداد سیاه، خواب تو مداد رنگی بود
ما تو رویا خونه ساخیتم، حقیقت رو دور انداختیم
شما نجنگیدینو بردین، ما جنگیدیمو باختیم
ما غم داشتیم شما نداشتین ، پول کم داشتیم شما نداشتین
شما دردی آهی نداشتین، ما جز آه راهی نداشتیم
دیدی داری دیدی داری داری دیدی داری داری ... مام بام باو
شما آآآه ما نداشتیم، هه هه خب نداشتیم
شما زنده حالشو میبردین، ما فیلمشم حتی نداشتیم
لباس شما خارجی نو از اون مارک دارا
لباس ما خارجی کهنه، ااااه تاناکورا
دیدی داری دیدی داری داری دیدی داری داری ... مام بام باو
رفیق اینا همه اجباری بود، از اونا که توش دست نداری بود
خوب و بدش به من گذشت و رفت، برام شکل یادگاری بود
ولی امروز دست خودمه، حال منو تو فرق داره یه نمه
یه چیزی تو زندگی ما بود، فک نکنم پیش شما بود

شورُ حال داشتیم شما نداشتین ، انگار بال داشتیم شما نداشتین
این بار ما داشتیم شما نداشتین، دااااااااااشتین؟ نداشتین


 موسیقی ایرانیان پاپ، راک و تلفیقیچند رسانه ای (فیلم و صوت) 34
0,,16480078_303,00موسیقی ایرانیان – صنم قلی زاده: سینا حجازی برای تیتراژ ابتدایی فیلم سینمایی «خط ویژه» به کارگردانی مصطفی کیایی خواند.
به گزارش خبرنگار موسیقی ایرانیان، ساخت ملودی این قطعه را آرمان موسی پور برعهده داشته است و کار سرایش ترانه این تیتراژ هم توسط سینا حجازی انجام شده است.
 در ادامه این قطعه را با اجازه صاحب اثر از موسیقی ایرانیان دانلود کنید و آنلاین بشنوید.
تیتراژ ابتدایی فیلم سینمایی «خط ویژه» را آنلاین بشنوید:

۱۳۹۳ مهر ۷, دوشنبه

ایزدیان و ادیان ایران پیش از تاریخ

دین های هند و ایرانی

INDO-IRANIAN RELIGION

Indo-Iranian comparative studies enable us to distinguish a fund of religious concepts, beliefs, and practices that are common to ancient Iran and ancient India.
 
INDO-IRANIAN RELIGION. Indo-Iranian comparative studies enable us to distinguish a fund of religious concepts, beliefs, and practices that are common to ancient Iran and ancient India. It is methodologically possible to reconstruct some elements of an Indo-Iranian religion by using the surviving evidence of ideas and practices that seem to be unrelated to the Zoroastrian tradition in Iran and to the later developments of religious thought in ancient India and yet, at the same time, have something in common. These elements are connected with rituals, the pantheon, myth and epos, concepts of death and afterlife, cosmography—that is to say, several different aspects of a religion, though not ones that enable us to reconstruct an organic system from the standpoint either of doctrine or of ritual or as regards individual or collective behavior.
The highly ritualistic nature of the Vedic religion and of the religious world in which, by way of reaction and deliberate opposition, Zoroaster’s message established itself, features a number of common points. These include the ritual and symbolism of fire (Ātar in Iran; Agni in India), the main theophany in Zoroastrianism, where there are three distinct ritual fires (of priests, warriors, and farmers) and five natural fires (in men, animals, plants, clouds, and the earth), according to a conception that is of Indo-Iranian origin (Duchesne-Guillemin, 1961, pp. 36-37); the cult of *sauma (seeHAOMA), Av. haoma-/Skt. soma; the purificatory rites involving the use of animal urine (see GŌMĒZ); some aspects of the more archaic funeral ceremony (Gonda, 1962, pp. 49-50); and some cosmographic, cosmogonic, and cosmological concepts (Boyce, 1975, p. 130 ff.).
As for the cult of haoma in Iran and soma in India, several studies have long since pointed out the features that help trace it back to a common origin (Hillebrandt; Henry), notwithstanding the specificity of its different developments in the two branches of the Indo-Iranians and in the relative ritual and sacrificial performances (yasna in Iran, yajña in India). Haoma or Soma is not only the name of a plant, or a mushroom (Wasson; Brough; Gershevitch, 1975; Flattery and Schwartz), but it is also the name of a deity or “one worthy of worship” (yazata in the Zoroastrian tradition) in the Avesta and in the Vedas, a divine priest (Boyce, 1975, p. 160).
There are also some precise Indo-Iranian parallels between the “Son of the Waters” (Apąm Napāt in the Avesta; Apąm Napāt in the Vedas; Boyce, 1975, pp. 44-52) and the Avestan Nairyō.saŋha (“of manly utterance”; cf. Vedic narāśaṃsa; Gray, pp. 152-54; Gershevitch, 1959, pp. 205 f.). The same can also be said for the Waters (Āpas) and the other figures connected with ritual practice, sacrifice, and libations (Av.zaoθra; Skt. hotrá).
The Indo-Iranian term for “god” is Vedic deva, Avestan daēva, that derives, like the Latin deus, from an Indo-European root meaning “shine, be bright.” After Zoroaster had condemned the polytheism of the past, this term came to denote in Iran, even in the Achaemenian inscriptions (Old Pers. daiva), false gods and demons (Duchesne-Guillemin, 1962, pp. 189 ff.), while in India it was also used for some deities that were opposed to others designated by the term asura (Av. ahura) “lord” (Kuiper, 1985). The original meaning of daēva or daiva in Iran can be deduced, amongst other things, from the Avestan expression daēva/mašya, similar to the Vedic deva/martya, which have their parallel in the Greek theoi/andres (anthrōpoi) and the Latin dii/homines, all of which mean “gods and men” (Benveniste). As for the term ahura or asura, which was used in Iran and India alike for gods or men, in the Zoroastrian tradition it referred especially to the supreme god, Ahura Mazdā, to Miθra, and to Apąm Napāt, who are regarded by some as being the Three Lords of the Indo-Iranian pantheon (Boyce, 1975, p. 48), while in the Veda, as well as meaning divine beings in general, it often referred in particular to Dyaus Pitar “Father Sky” (ibid., p. 23).
Comparative studies of ancient Iran and Vedic India reveal various aspects of an ancient theology that goes back to a period we can define as Indo-Iranian. The information Herodotus (1.131) gives about the deities of the Persians reveals an archaic situation, with a pantheon that is to some extent Indo-Iranian. The sun, the moon, the earth, fire, water, the atmosphere, and the winds, as well as the whole heavenly vault, have a number of nature gods corresponding to them both in India (Gonda, 1962, pp. 65 ff.) and in Iran, where there is plenty of evidence for them in the Avesta. Divine entities, heavenly or astral bodies, can be found there as deities of the heavens and more generally of nature, especially in the part containing the Yašts. In Iran there are some particularly important beings worthy of worship that have, in various ways, an Indo-Iranian prehistory, such as Miθra (Yašt 10), Vərəθraγna (Yašt14), Vayu (Yašt 15), Haoma (Yasna 9-11). For the purpose of Indo-Iranian comparative studies an important figure is the Iranian Vərəθraγna, a neuter noun meaning the “smiting of resistance,” the personification of victory, that survived in Zoroastrianism (see BAHRĀM). In India the adjective (vṛtrahan) was especially used as an epithet of the god Indra (q.v.), who was demonized in Zoroastrian Iran together with Saurva, the Indian Śarva, the equivalent of the violent, warlike Rudra, and Nåŋhaiθya, the equivalent of Nāsatya in the Rigveda. These deities appear next to Varuṇa as Aryan gods of the Mitanni kingdom in tablets discovered at Boğazköi in Asia Minor (Thieme, 1960; Dumézil, 1961; Mayrhofer, 1966). In Indo-Iranian comparative studies admirable efforts have been devoted to Vərəθraγna and Indra, though the solutions reached are not univocal and give rise to some problems (Benveniste and Renou; Lommel, 1939; de Menasce; Burrow; Boyce, 1975, pp. 62-65).
As for the Indo-Iranian Mitra (Meillet), the Indian equivalent of the Iranian Miθra is evident, although the Indian Mitra is undoubtedly a much vaguer figure in the Vedic pantheon than is the divine entity (yazata) in Yašt 10, the god (baga) in the Achaemenian inscriptions, the Mihr in Pahlavi text theology, or the deity in Iranian-Anatolian and Mesopotamian circles, where the cult of the Mithraic mysteries came into being (Cumont; Vermaseren; Turcan).
As far as female deities are concerned, attempts have been made to reconstruct the figure of an Indo-Iranian goddess who was particularly connected with water, fecundity, and fertility, on the basis of a comparison between the Iranian Arədvī Sūrā Anāhitā (see ANĀHĪD) and the Indian Sarasvatī “She who possesses waters” (Lommel, 1954), although we must bear in mind the influence of Mesopotamian and Semitic religious concepts on the Uranian Aphrodite of the Persians, according to the evidence given by Herodotus (1.131).
Without underestimating the occasional influence that a non-Aryan substratum may have had on the religions of ancient Iran and India, we must bear in mind that an Indo-Iranian comparative study can give important results—for instance, by research into some fossilized remains in the religions of the Hindu Kush area, between Nūrestān and Dardestān, that can possibly be traced back to Indo-Iranian or ancient proto-Indo-Aryan origins (Jettmar, 1975; Tucci, 1977).
Other useful fields for the reconstruction of an Indo-Iranian religion are myth and epos. As well as the aforementioned Vṛtrahan, another highly significant example is that of the Iranian Yima, the son of Vīvaŋhvant, and the Indian Yama, the son of Vivasvant, king of the golden age in Iran (Christensen, 1917 and 1934) and ruler of an underground realm of the dead in India (Boyce, 1975, p. 92). No less meaningful are the examples of the first man, Gayō.marətan (see GAYŌMART) in Iran and Mārtāṇḍa in India (Hoffmann, 1957), and of other heroic figures, especially those belonging to the mythical dynasty of the Paraδātas or Pišdādians (Yarshater, 1983, pp. 420-36), before the Kavyān or Kayānian dynasty (Christensen, 1931; Yarshater, 1983, pp. 436-73): these heroes are connected with the haoma/soma sacrifice and the victorious fight against, respectively, the dragon Aži Dahāka (see AŽDAHĀ) and the dragon Viśvarūpa (Boyce, 1975, pp. 97-100).
Noteworthy contributions to the study of the mythological and epical-legendary motifs of Iran and India have been made by G. Dumézil (1968-73) and S. Wikander (1959), with particular reference to the theory of the tripartite ideology of the Indo-Europeans, in which a common heritage of myths and legends of definite Indo-Iranian origin is highlighted, though at times controversially.
With regard to funeral ceremonies and beliefs concerning the afterlife, an Indo-Iranian comparative approach is still possible, and useful, for the purpose of reconstructing common elements. It is indeed most likely that the funerary customs, with the cremation of corpses in India and their exposition to vultures in Iran—and with the respective burials of the bones—became differentiated as independent, secondary developments, compared to an original practice of inhumation, of which traces can also be found in Iran (see ASTŌDĀNBURIAL ii. and iii.CORPSE), where the Avestan term daxma, which was later used in the Zoroastrian tradition to denote the towers of silence, is thought to be derived from a root meaning “to bury” (Hoffmann, 1965). Cremation and exposition, on the other hand, most probably both had the purpose of favoring a rapid detachment of the spirit from the body, so that it could then ascend to heaven (Boyce, 1975, p. 113).
Some idea, at least an embryonic one, of a paradisiacal existence was not altogether unfamiliar to the primitive Iranian mind, although it cannot have been marked by strictly ethical values. A happy life after death must have been reserved for an elite of priests and warriors, while the background of individual eschatology must have been dominated by the belief in a grey, shadowy survival of the spirits of the dead in a nether region, which was approached along the paths trodden by deceased ancestors (Oldenberg, pp. 546 f.). There is an echo of a similar afterlife, which is neither good nor bad, in the Zoroastrian concept of an intermediate zone, halfway between heaven and hell, for those who have deserved neither too much nor too little in their life on earth (see HAMĒSTAGĀN), while those who succeed in possessing Truth (Av. Aša; Ved. ṛta) and who are therefore ašavan or ṛtāvan (see AŠA and AŠAVAN) are assured of a state of blessedness.
The very concept of aša and ṛta is a fundamental theme of Indo-Iranian comparative studies. The term, which can be translated “truth” (Lüders; Gershevitch, 1959), also has the meaning of “order” in the broad sense of the word: cosmic, ritual, social, and moral order. The possession of aša/ṛta is the sign of a spiritual fulfillment that enables the ašavan/ṛtāvan to enter into a new dimension of life which, in spite of its being characterized by a post-mortem state of blessedness, does not belong entirely to the afterlife; such a person is an initiate or a seer, one whose intimate bond with the other life, which eludes the physical senses, gives him access to the mysteries of earthly life (Gnoli, 1979). Zoroaster did not repudiate these concepts but gave them new ethical meanings that were coherent with his dualistic idea, and he used the language that was typical of the religious tradition in which he had been trained as an expert in the art of priesthood.
The idea of a sort of initiation for the purpose of acquiring the supreme wellbeing ofaša/ṛta was therefore of Indo-Iranian origin. It formed the basis of an “Aryan mysticism” (Kuiper, 1964), whose characteristic signs were an experience of inner light and a vision that was seen by the “eye of the soul.”
With regard to cosmography, the idea of a cosmic mountain that rose at the earth’s center as an Axis Mundi is a common Indo-Iranian legacy (Boyce, 1975, p. 134; Schwartz, p. 644). Both the Iranians and the Indians alike believed that the world was divided into seven regions (karšvar in Iran; dvīpa in India) and that it was surrounded by a mountain range. The central region, which was surrounded by the other six, was called Xᵛaniraθa in Iran and Jambūdvīpa in India. In the middle of this region there rose a lofty mountain, the Harā bərəzaitī, the “high Harā” (see ALBORZ), in Iran and mount Meru, or Sumeru, in India (Kirfel); and to the south of this mountain, in both cases, there stood a miraculous tree, the Iranian Tree of All Seeds or the Indian Jambū Tree (see COSMOGONY and COSMOLOGY i.). The peak (Av. Taēra; Pahl. Tērag) of Harā was also known by the Avestan name Hukairya “of good activity” (Pahl. Hukar) or the Pahlavi name Čagād ī dāidīg, the “lawful summit” (seeČAGĀD Ī DĀITĪ).

Bibliography:
É. Benveniste, “Hommes et dieux dans l’Avesta,” in Festschrift für W. Eilers, Wiesbaden, 1967, pp. 144-47.
E´. Benveniste and I. Renou, Vrtra et Vrθ-ragna, Paris, 1934.
G. M. Bongard-Levin and F. A. Grantovskii, De la Scythie á l’Inde. E´nigmes de l’histoire de anciens Aryens, tr. P. Gignoux, Paris, 1981.
M. Boyce, “Ātas-zohr and Āb-zohr,” JRAS, 1966, pp. 100-18.
Idem, A History of Zoroastrianism I, Leiden and Cologne, 1975.
J. Brough, “Soma and Amanita Muscaria,” BSOAS 34, 1971, pp. 331-62.
T. Burrow, “The Proto-Indoaryans,” JRAS, 1973, pp. 123-40.
A. Christensen, Les types du premier homme et du premier roi dans l’histoire légendaire des Iraniennes I, Stockholm, 1917; II, Leiden, 1934.
Idem, Les Kayanides, Copenhagen, 1931.
F. Cumont. Les mystežres de Mithra, Bruxelles, 1913.
R. N. Dandekar. Der vedische Mensch, Heidelberg, 1938.
J. Darmesteter, E´tudes iraniennes, Paris, 1883.
A. de Jong, Traditions of the Magi. Zoroastrianism in Greek and Latin Literature,Leiden, 1997.
J. de Menasce, “La promotion de Vahrām,” RHR 133, 1948, pp. 5-18.
J. Duchesne-Guillemin, Zoroastre. Étude critique avec une traduction commentée des Gâthâ, Paris, 1948.
Idem, Symbolik des Parsismus, Stuttgart, 1961.
Idem, La religion de l’Iran ancien, Paris, 1962.
G. Dumézi1. “Les ‘trois fonctions’ dans le Rgveda et les dieux indiens de Mitani,”Académie Royale de Belgique. Bulletin de la classe des lettres …, 5e série, 47, 1961, pp. 265-98.
Idem, Mythe et épopée, 3 vols., Paris, 1968-73.
D. S. Flattery and M. Schwartz, Haoma and Harmaline, Berkeley, 1989.
I. Gershevitch, The Avestan Hymn to Mithra, Cambridge, 1959.
Idem. “An Iranianist’s View of the Soma Controversy,” in P. Gignoux and A. Tafazzoli, eds., Mémorial Jean de Menasce, Louvain, 1974, pp. 45-75.
G. Gnoli, “Ašavan. Contributo allo studio del libro di Ardā Wirāz,” in G. Gnoli and A. V. Rossi, Iranica, Naples, 1979, pp. 387-452.
J. Gonda. Ancient Indian ‘ojas’ Latin ‘*augos’ and the Indo-European nouns in –es/-os, Utrecht, 1952.
Idem, Les religions de l’Inde, I, tr. by L. Jospin, Paris, 1962.
Idem, The Vision of the Vedic Poets, The Hague, 1963.
L. H. Gray, The Foundations of the Iranian Religions, Bombay, 1929.
S. S. Hartman. Gayōmart, Uppsala, 1953.
V. Henry, “Esquisse d’une liturgie indo-iranienne,” in W. Caland and V. Henry.L’Agnistoma, description compležte de la forme du sacrifice de Soma II, Paris, 1907. pp. 469-90.
A. Hillebrandt. Ritualliteratur, Vedische Opfer und Zauber, Strassburg, 1897.
Idem, Vedische Mythologie, 2nd ed., 2 vols., Breslau, 1927-29.
K. Hoffmann. “Mārtānda und Gayāmart,” MSS 11, 1957, pp. 85-103.
Idem, “Av. daxma-,” KZ 89, 1965, p. 238.
G. Hüsing, Die iranische Überlieferung und das arische System, Leipzig, 1909.
K. Jettmar, Die Religionen des Hindukusch, Stuttgart, 1975.
J. Kellens, Le panthéon de l’Avesta ancien, Wiesbaden, 1994.
W. Kirfel, Die Kosmographie der Inder nach den Quellen dargestellt, Bonn and Leipzig, 1920.
H. Krick, Das Ritual der Feuergründung, Vienna, 1982.
F. B. J. Kuiper, “The Bliss of Aša,” IIJ 8, 1964, pp. 96-129.
Idem, “Note on Avestan ahu,”IIJ 28, 1985, pp. 287-90.
H. Lommel, Der arische Kriegsgott, Frankfurt am Main, 1939.
Idem, “Anāhita-Sarasvatī,” in Asiatica. Festschrift für F. Weller, Leipzig, 1954, pp. 404-13.
H. Lüders, Varuṇa II, ed. L. Alsdorf, Göttingen, 1959.
A. A. Macdonell, Vedic Mythology, Strassburg, 1897.
M. Mayrhofer, Die Indo-Arier im alten Vorderasien, mit einer analytischen Bibliographie, Wiesbaden, 1966.
Idem, Die Arier im Vorderen Orien—Ein Mythos? mit einem bibliographischen Supplement, Vienna, 1974.
A. Meillet, “Le dieu indo-iranien Mitra,” JA, 1907, pp. 143-59.
M. Mok, “L’épopée iranienne après Firdōsī,” La Nouvelle Clio 5, 1953, pp. 377-93.
H. Oldenberg, Die Religion des Veda, 2nd ed., Berlin, 1917.
A. Panaino, Tištrya, Part I: The Avestan Hymn to Sirius, Roma, 1990.
Idem, Tištrya, Part II: The Avestan Myth of the Star Sirius, Rome, 1995.
L. Renou, Religions of Ancient India, London, 1953.
K. Rönnow, Trita Āptya, eine vedische Gottheit, Uppsala, 1927.
B. Schlerath, “Gedanke, Wort und Werke im Veda und im Awesta,” in Antiquitates Indogermanicae. Gedenkschrift für H. Güntert, Innsbruck, 1974, pp. 201-21.
M. Schwartz, “The Old Eastern Iranian World View According to the Avesta,” in The Cambridge History of Iran II, Cambridge, 1985, pp. 640-63.
F. Spiegel, Erânische Alterthumskunde, 3 vols., Leipzig, 1871-78.
Idem, Die arische Periode und ihre Zustände, Leipzig, 1887.
P. Thieme, Der Fremdling im Rgveda, Leipzig, 1938.
Idem, Mithra and Aryaman, New Haven, 1957.
Idem, “The ‘Aryan’ Gods of the Mitanni Treaties,” JAOS 80, 1960, pp. 301-17.
G. Tucci, “On Swāt: The Dards and Connected Problems,” East and West 27, 1977, pp. 9-103.
R. Turcan, Mithra et le mithriacisme, Paris, 1981.
M. Vermaseren, Mithras, der geheimzinnige God, Amsterdam, 1959.
R. G. Wasson, Soma: Divine Mushroom of Immortality, New York, 1968.
G. Widengren, Les religions de l’Iran, tr. by L. Jospin, Paris, 1968.
S. Wikander, Der arische Männerbund, Lund, 1938.
Idem, Vayu I, Lund, 1941.
Idem, “Sur le fonds commun indo-iranien des épopées de la Perse et de l’Inde,” La Nouvelle Clio 7, 1959, pp. 310-29.
E. Yarshater, “Iranian National History,” in The Cambridge History of Iran III, Cambridge, 1983. pp. 359-477.
(Gherardo Gnoli)
Originally Published: December 15, 2004
Last Updated: March 29, 2012
This article is available in print.
Vol. XIII, Fasc. 1, pp. 97-100

لی لی اومد آب بخوره منِ منِ کله گنده...




در یکی از آگهی‌های فروش کالاهای دست دوم٬ چرخ جلوی بوئینگ ۷۲۷ که در بهمن ماه سال ۸۹ در ارومیه سقوط کرده بود به مزایده گذاشته شد.
قیمت چرخ جلوی این بوئینگ٬ ۵ میلیون تومان اعلام شده و فروشنده در متن آگهی نوشته به خریدار علاوه بر این چرخ یک لاستیک دیگر هم به صورت رایگان هدیه خواهد شد.
مشخص نیست فروشنده به چه صورتی این چرخ را بدست آورده است.
بدنبال سقوط بوئینگ ۷۲۷ در بهمن ماه سال ۸۹ ٬ ۷۷ نفر کشته شدند.
 آن شغالی رفت اندر خم رنگ
اندر آن خم کرد یک ساعت درنگ
پس بر آمد پوستش رنگین شده
که منم طاووس علیین شده
پشم رنگین رونق خوش یافته
آفتاب آن رنگها بر تافته
دید خود را سبز و سرخ و فور و زرد
خویشتن را بر شغالان عرضه کرد
جمله گفتند ای شغالک حال چیست
که ترا در سر نشاطی ملتویست
از نشاط از ما کرانه کرده‌ای
این تکبر از کجا آورده‌ای
یک شغالی پیش او شد کای فلان
شید کردی یا شدی از خوش‌دلان
شید کردی تا به منبر بر جهی
تا ز لاف این خلق را حسرت دهی
بس بکوشیدی ندیدی گرمیی
پس ز شید آورده‌ای بی‌شرمیی
گرمی آن اولیا و انبیاست
باز بی‌شرمی پناه هر دغاست
که التفات خلق سوی خود کشند
که خوشیم و از درون بس ناخوشند
لی لی لی لی حوضک ٬جو جو اومد آب بخوره افتاد تو حوضک
یکی گفت بریم دزدی٬یکی گفت چی بدزدیم٬ یکی گفت تشت طلا٬یکی گفت واااای جواب خدا رو کی میده٬یکی گفت من من کله گنده٬من من کله گنده


۱۳۹۳ مهر ۶, یکشنبه

مقایسه ای میان تصور خدا در گیتا و فصوص ابن عربی

تصور خدا

بررسي تصور خدا در دو كتاب فصوص الحكم و گيتا
امين رضا نوشين*
مساعي نويسنده در نوشتار حاضر، مصروف تاكيد بر تمايز سه تصور رايج از خدا، جلب عنايت مخاطب به مقوله‌ تصورات خدا و رسيدن نحوه‌ انفكاك آن سه به طور مشخص در دو متن اسلامي و هندي – فصوص الحكم و گيتا- بوده است. بر بنياد روش مرسوم در مطالعات مقايسه‌اي اديان، پس از تعريف هركدام از تصورات به انضمام احكام و لوازم آن، ديدگاه الهياتي هركتاب به طور مجزا طرح و بررسي شده، تصور مختار آن كتاب كه در متن و بطن نوشته‌ها منطوي بوده، استخراج و با ركن متناظر از تصورات سه‌گانه از خدا تطبيق داده شده است. در اين مسير، به ايجاز و اختصار، مضامين الهياتي هردو كتاب تا آنجا كه به بحث محوري اين متن مربوط بوده است نيز، معرفي و بررسي شده است.
***
1- مقدمه:
دست كم چهار تصور از خدا را مي‌توان از يكديگر بازشناخت: خداي فوق تشخص، خداي نامتشخص، خداي متشخص ناانسان وار و خداي متشخص انسان وار. چندان كه مي‌توان ادعا كرد، «خدا» لفظي مشترك است؛ از اين رو بازشناختن دلالت معنايي اين لفظ و تعيين مصداق از ميان مصاديق چهارگانه، اهميتي بسزا دارد. تشخص دست‌كم به دو معناست: 1- قابل تشخيص بودن و غيريت داشتن در نسبت با عالم و آدم و در يك كلام، ماسواي او. 2- شخص بودن خدا در مقابل شي بودن او. معناي نخست تشخص- قابل تشخيص بودن- را مي توان به دو شيوه‌ سلبي و ايجابي بررسي کرد: الف- به نحو سلبي مي‌توان گفت خدا، موجودي من الموجودات عالم نيست. به اين معنا كه خدا، يكي از موجودات مجموعه‌ موجودات عالم به شمار نمي‌رود. ب- به نحو  ايجابي نيز مي‌توان گفت خدا، نفس الوجود يا وجود صرف است. وجود صرف، موجد همه‌ موجودات عالم است و در عين حال، به هيچ وجه قابل تمييز و تشخيص نيست.1 معناي ديگر تشخص- شخص بودن و نه شي بودن - كه در الهيات قرن نوزدهم و به خصوص الهيات قرن بيستم نضج يافته و محل مباحث دامنه‌دار فلسفي و الهياتي بوده است، بيشتر به مارتين بوبر (1878- 1965م) و كتاب پر آوازه‌اش، معنون به «من و تو»، منسوب و مربوط است. بر بنياد آن كتاب، دو شق ارتباط ميان انسان و خدا، قابل تصور است: يكي رابطه‌ «من- تو» كه به شرايط ميان دو شخص مربوط است و ديگري رابطه‌ «من- آن» كه به رابطه‌ ميان شخص با شي دلالت مي‌کند.2
در اين باب، بحث را تا احصا و شمارش شروط لازم و ضروري شخص‌وارگي يك موجود مي‌توان ادامه داد: عالم، فاعل، مختار و قادر به تخاطب با سايرين بودن، شرايطي است كه حضور و فقدان هركدام از آن‌ها، با ميزان تشخص يا شيئيّت هر موجودي نسبتي مستقيم دارد.3 يا به بيان ديني، فرق بين شخص و شي بودن خدا، نسبتي جدي با فرق بين منزه يا مشبه بودن خدا دارد.4 خداي متشخص ناانسان وار، امر/ موجودي است كه در عين غيريت با ساير موجودات عالم و به تبع قابل تمييز و تشخيص بودن، وراي هرگونه شباهت با انسان و تظاهرات انسان‌گونه است. اما خداي متشخص انسان وار، امر/ موجودي است كه با غيريت از ساير موجودات و تشخص و تمييز منحصر به فرد- به عنوان خدا- انسان‌گونه و واجد تظاهرات انساني است. در اين تصور از خدا، كه به خصوص تصور مختار اديان ابراهيمي است، صفات انساني‌اي نظير دوگانه‌هاي خوش‌آمد و ناخوش‌آمد، رحمت و غضب و... را بر خدا اطلاق مي‌كنند. شايد بتوان گفت، در تصور نخست خدا بيشتر شي‌وار و در تصور اخير بيشتر شخص‌وار مي‌نمايد. خداي نامتشخص نيز، مصداق تصوري از خداست كه بنابرآن هيچ غيريت و تمييزي در كار نبوده، امكان تشخص يافتن و تعين پذيرفتن نيز، متصور نيست. اين تصور مجالي براي مبحث شخص يا شي‌واري خدا، باقي نمي‌گذارد. درحالي كه بنابر تصور خداي فوق تشخص خدا، متشخص نامتشخص يا نامتشخص در عين تشخص به حساب مي‌آيد. به اين معنا كه خدا، هم نامتشخص و هم متشخص است. از آنجا كه فوق تشخص است،‌ مقيد به نامتشخص بودن نيز نيست، از اين رو به كرات و مرات تشخص و تعين مي‌يابد. البته به تعبير تيليش، (1965- 1886) شخص خواندن خداي فوق تشخص، صرفا نوعي بيان رمزي به مثابه‌ تمثيل نزد توماس آكوئيني به حساب مي‌آيد.5 بنابر اين تصور، خدا در مرتبه‌ عدم تشخص وراي شخص يا شي‌وارگي و در مراتب تشخص، به شخص‌وارگي و شي‌وارگي، هردو موصوف و منسوب است. تصريح و تذكار اين نكته نيز ضرورت دارد كه با تجميع دو معناي پيش گفته از تشخص، از انسان وارگي همان تشخص در مقابل شيئيّت را بايد مراد كرد. خاصه‌هايي انساني‌ نظير فاعليت اخلاقي، عقلانيت، تكلم زباني و غيره خدا را به انسان وارگي و به تبع آن، شخص بودن در مقابل شي بودن، منتسب و متصف مي‌کند.6
2- معرفي فصوص الحكم
فصوص الحكم محيّي الدين بن عربي، به انضمام يكي، دو كتاب ديگر، از مهم ترين متون عرفان اسلامي هستند. بنا بر ادعاي ابن عربي در مكاشفه‌اي،‌ كتاب از قبل حضرت محمّد (ص) به دست شيخ افتاده تا آن را با ديگران نيز در ميان بگذارد. اين كتاب مكاشفه‌اي، به هر نحو كه در ذهن و ضمير شيخ صورت بسته باشد، مشحون از گزاره‌هاي عرفاني، فلسفي، تاويلي و به طور كلي الهياتي است. شيخ، فصوص را در بيست و هفت فصل يا به قول خودش فص تدوين كرده و هر فصل/فص را نيز ظاهرا به پيامبري اختصاص داده است. به عبارت ديگر در هر فصل/فص، مدها يا مدعياتي طرح كرده و از آنجا كه نحوه‌اي ارتباط نيز بين آن/ آن‌ها با پيامبري يافته يا بافته است،‌ نام آن پيامبر را برآن فصل/ فص نهاده است. فص، هم به معناي زبده و خلاصه‌ هر چيز و هم به معناي  نگين انگشتري است7 و فصوص الحكم، هم به معناي خلاصه‌ و زبده‌هاي حكمت مي‌تواند باشد و هم به معناي نگين‌هاي حكمت. اقبال به اين كتاب، از خواندن و درس گفتن و درس گرفتن گرفته تا شرح كردن و تعليق نوشتن و تصحيح كردن و حتي ترجمه، كم نظير است. پس از قونوي كه در تمجيد و تبجيل فصوص و صاحب آن، سنگ تمام گذاشت، شاگردان بي‌واسطه و باواسطه‌اش نيز هركدام با پرداختن شرحي يا كتابي در خدمت انديشه‌هاي فصوص، به تعزيز و تكريم، تبليغ و در مواضعي توجيه آن جد و جهد کردند. جندي، تلمساني، كاشاني، قيصري، ركناي شيرازي، خوارزمي، جامي، عراقي و سيد حيدر آملي، تنها از نامبردارترين معلمان و مدافعان فصوص هستند8، وگرنه غير از ايشان، اما از زمره‌ ايشان، بنام و گم‌نام، عالي و داني، متقّدم و متاخّر، بيشتر از آنند كه بتوان به آنها اشاره كرد. در ارج نهادن به كار شارحان فصوص، كفايت مي‌كند بدانيم که ايصال به حتي لب معارف منطوي در آن كتاب نيز، جز از تعاطي فصوص و شروح آن دستياب نبوده است. بي‌ترديد فصوص الحكم از عميق‌ترين و در عين‌حال دشوارترين متون عرفاني و الهياتي اي است كه جز به واسطه‌ شروح و تعليقه‌ها، مفهوم و مقبول نخواهد بود. خداشناسي، جهان‌شناسي و انسان‌شناسي ابن عربي، به انضمام معارف و مضامين عده اي ديگر، در سراسر اين كتاب نمود يافته است.
3- معرفي گيتا
قبل از معرفي كتاب گيتا، توصيف سير تاريخ ديني هند و اشارتي به ماثورات ديني متقّدم بر آن كه متضمن اطلاعاتي مفيد به فهم مواضع و آموزه‌هاي اين كتاب معظم است، ضروري مي‌نمايد. ادوار تفكر ديني هند، ذيل چهار دوره‌ ودايي، حماسي، سوتراها و مدرسي از يكديگر قابل تشخيص و تفكيك هستند.9 در مدت  زماني مديد، گستره‌ وسيعي از آثار ديني هندي ظهور و بروز يافتند. ريگ ودا، يجور ودا، سامه ودا، اَتَرْوَه ودا، براهمنه‌ها، كتاب هاي جنگل و سرانجام اوپَنيشَدها، همگي متعلّق به اين دوره‌اند. رفته رفته تفكر هندويي، از هنوتئيزم10 ودايي گرفته تا وحدت وجود اوپنيشدي تداوم و تكوين يافت و دفترهاي متعدد اوپنيشدها، مرجع اصلي الهيات ژرف و شاهكار ادبيات هندويي يعني كتاب كم‌نظير «گيتا» شدند.   بنياد اوپنيشدها، چيزي جز نشان دادن رابطه‌ اينهماني يا همذاتي، ميان آتمن و برهمن11 و نمودن وحدتي فراگير در عالم و تقليل كثرت و حتي ثنويت به توحيد يا وحدت نبوده است. برهمن، مطلق مجرد نامتشخص12 و اصل اساسي عالم است. آتمن نيز به معناي «خود»، خود حقيقي يا دروني‌ترين سرشت هر جانداري بوده و صافي و بي‌تغيير است.13 با زايل شدن جهل و ايصال به معرفت، معلوم مي‌شود آتمن عين برهمن و برهمن عين آتمن و هر دو يكي است. اينها مضاميني است كه بعدا،‌ در كتاب گيتا  مجال ديگري يافتند. گيتا، يا سرود خدايان مجموعه‌ هفده دفتر از حماسه‌ مهابهاراتا14 ست. البته برخي صاحب نظران، آن را رساله‌اي مستقل دانسته‌اند كه بعدا به مهابهاراتا الحاق شده است. مهابهاراتا در كنار رامايانا، همچو الياد و اديسه‌ هومر از مهم ترين حماسه‌هاي بشر به شمار مي روند. مهابهاراتا، با اشتمال بر حدود يكصدهزار بيت، طويل‌ترين شعر حماسي دنيا به حساب مي‌آيد. اين حماسه، روايتگر جنگي خويشاوندي، بر سر تسلط بر شمال هند است.15 گيتا خود نيز، تصويرگر جنگي است كه ارجونا16، شاهزاده‌اي كه قهرمان اصلي داستان است را سوار بر ارابه‌اي كه كريشنا17 آن را هدايت مي‌كند، ناخواسته به مقابله با عموزادگانش كشانيده است. كتابي منظوم كه از گفتگوهاي كريشنا و ارجونا، فراهم آمده18و طيّ آن تعاليم اصلي كتاب گيتا و خاصّه مكتب بَكْتي، بخصوص از زبان كريشنا، بيان مي‌گردد. در اين كتاب كه از جمله متون وحياني هندي به شمار مي رود19مخاطب با تلفيقي از عقايد ودايي، تعاليم اوپنشيدها، اصول دو مكتب سانيكه و يوگا مواجه مي‌شود.20 گويي سراينده/سرايندگان گيتا، به وفاق عقايد ودايي، تعاليم اوپنيشيدي و اصول دو مكتب سانكيه و يوگا باور داشته و كوشيده‌اند همه آنها را در يك كتاب جمع آوري كنند.21 در واقع گيتا خلاصه‌ تعاليم دين هندويي است.22 از لحاظ تاريخي نيز، تصنيف آن را از سده پنجم يا ميانه‌هاي سده‌ دوم پيش از ميلاد تخمين زده‌اند.23 گيتا تفاسير متعددي نيز داشته كه نخستين آنها از آن شانكره، عارف نامبردار هندي (788- 820م) است.24 قصه با به تصوير كشيدن وضعيت دشوار ارجونا آغاز مي‌شود. شك و ترديدهاي اخلاقي ارجونا، در قبال خويشاوند‌كشي و برادركشي، در قامت اراده‌ معطوف به جنگ او، تزلزل و پريشاني و پشيماني مي‌اندازد و كريشنا كه ارابه‌ران اوست، در مقام معلمي معنوي، با تذكار وظايف ديني هركس، خاصه ارجونا، وي را از تعذر و تعسر نسبت به تكليف شرعي‌اش زنهار مي‌دهد. لبّ آموزه‌هاي كريشنا، از اين قرار است كه جنگاور اول به شرط ، وارستگي از خودخواهي و دوم التزام صرف به وظيفه‌ شرعي، فارغ از غلبه يافتن يا مغلوب شدن، كشتن يا كشته شدن، پوينده‌ مسير نيل به موكشه25 خواهد بود.
توجيه كريشنا، مبتني بر حكمتي است كه بنابر آن، غم و شادي و مرگ و حيات، علوّ و دنائتي بر يكديگر ندارند. از اين رو غم‌خواري مرگ و موت حريف كه فضيلتي اخلاقي است نيز گزاف و بيهوده و غم خويش خوردن هم به همان ميزان مردود است، چراكه توفيق يافتن در جنگ، تثبيت ملك دنيوي و شكست خوردن و مرگ در راه اداي وظيفه‌ شرعي، موجب نيل به بهشت اخروي26 و تحقق موكشه است. موكشه به معناي نجات و رهايي از چرخه‌ تجديد تولدها و باززايي‌هاي مدام و مكرر مفروض در آيين هندويي است.27 از آنجا كه ارجونا به طبقه‌ كِشَتريه‌ها/ ارتشتاران تعلق دارد، نجات براي او از طريق عمل به وظايف شرعي طبقه‌ او، يعني غزا و مبارزه است. نه تنها ارجونا بلكه هر قشري، بايد نجات را از مسير تكاليف شرعي طبقه‌اش پي ‌بگيرد. گيتا، در واقع كتاب روش‌شناسي نجات است. بر بنياد اين كتاب، سه طريق عمل، كرمه يوگا، علم، جنانه يوگا و عشق، بكتي يوگا، طرق و روش هايي هستند كه موجب نيل به نجات و رستگاري مي‌شوند. از آنجا كه اين كتاب سخت تحت تاثير بهاگاواتا28است، گويي طريق عشق يا بكتي را برجسته‌تر از ساير طرق عرضه مي‌دارد. بهاگاواتا، كيش يكتاپرستي و محبت است كه البته براي همه‌ وجوه الوهي و موجودات درخور ستايش به كار مي‌رود.29 در جمع‌بندي كلي‌ از مطالب فوق مي‌توان گفت گيتا، اول خلاصه‌اي از تعاليم هندويي است، دوم كتابي در نجات‌شناسي است و سوم رساله‌اي در توصيف مكتب و طريقت عشق يا عشق عرفاني است.
4- تصور خدا در فصوص الحكم
خداشناسي ابن عربي، وحدت وجودي است. اين نخستين جمله‌اي است كه حين انديشيدن پيرامون خداشناسي و الهيات ابن عربي به ذهن متبادر مي‌شود البته وحدت وجود كه رأي مختار محيّي الدين است، به پيش از وي باز مي‌گردد. نقل قول‌هايي مشعر بر وحدت وجود از رابعه‌ عدويّه، معروف كرخي، ابوسليمان عطيه بن عبدالرحمن داراني، حارث محاسبي، ذوالنّون مصري، بايزيد بسطامي، سهل‌بن عبدالله تستري، ابوسعيد خراز، سمنون، محمدبن علي ترمذي، جنيد بغدادي، حلاج، شبلي، محمدبن عبدالجبار نفري، ابونصر سرّاج، ابوطالب مكي، عبدالرحمن سلمي، حافظ ابونعيم اصفهاني،‌ قشيري، خرقاني، ابوالعباس قصاب، ابوسعيد ابي‌الخير، خواجه عبدالله انصاري، ابوحامد غزالي، احمد غزالي، عين القضات و عطار باقي مانده است،30 هرچند بعيد نيست مبناي سخن بعضي از ايشان حلول و اتحاد بوده امّا وحدت وجودي تلّقي شده باشد.31 پس از ابن عربي نيز از اهتمام و التزام عرفا و حتي فلاسفه به انديشه‌ وحدت وجود و لوازم آن كاسته نشد و به خصوص مساعي صدرالمتألهين شيرازي در برهاني كردن آن بارز و برجسته است. از سوي ديگر، انتقاد و انكار و تكفير نيز هماره عليه وحدت وجود و وحدت وجوديان گرم و تيز بوده كه از اين جهت شيخ علاءالدوله‌ سمناني و مكتوبات نقد و طعن‌آميزش به عبدالرزاق كاشاني،‌ شهره‌تر از ديگران است.32 سمناني، به نظريه‌ ديگري قايل بود كه مي‌توان آن را وحدت شهود خواند؛ نظريه‌اي كه بنابر آن، ميان خدا و ماسوي الله، افتراق و غيريّت نازدودني است اما عارف در مرحله‌اي چندان متمركز و محو خداوند مي‌شود كه جز او، چيزي مدّنظرش قرار نمي‌گيرد. به تعبير سعدي:
"همه هرچه هستند از آن كمترند      كه با هستي‌اش نام هستي برند."
خدا و ماسوي الله، يكي نبوده، نيستند و نخواهند بود اما رحجان خدا بر ماسوي الله، همه چيز به خصوص هستي آنها را به سايه مي‌راند و عارف را از پراكندگي و به تبع آن پريشاني به سمت وحدت سوق مي‌دهد. طبق اين نظريه نيز وحدت محقق مي‌شود ولي در ساحت رواني عارف. در اينجا عارف، به استغراق ناقص يا غيرتام نايل مي‌شود كه از قِبل آن، وحدت با همه‌ موجودات يا واقعيتي عالي تر را در عين آگاهي به تمايز ميان خود و متعلق تجربه از سر مي‌گذراند.33 باري، بنابر اعتقاد عرفا، وحدت وجود، تحويل اهمّ و اولي اصل اعتقادي اسلام، يعني توحيد، به معناي نخستين و جايگاه راستين آن است. از اين رو مقابل توحيد «عام» يا «عوام»، وحدت وجود را توحيد «خاص» يا «خاص الخاص» نام نهاده‌اند. وحدت وجود، تقريرهاي مختلفي  نيز داشته كه در اينجا صرفا به تقرير ابن عربي خواهيم پرداخت. در نسبت وحدت وجود و مساله‌ تصور خدا نزد ابن عربي مي‌توان گفت تصور مختار او از خدا را نازگير بايد از نظريّه‌ وحدت وجودي‌اش استخراج كرد؛ نظريه‌اي كه به باور قاطبه‌ محققان، در همه‌ آثار ابن عربي خاصه كتاب فصوص الحكم، بي آنكه بدان تصريح شده باشد، حضوري مستمر و جدي دارد. نظريه‌ وحدت وجود ابن عربي كه از آن به وحدت شخصيه وجود نيز تعبير كرده‌اند، هماره توام با نظريه‌ تجلي او به طور يكجا بحث و بررسي مي‌شود.34 بنابر اين دو نظريه، آنچه در عالم تحقق دارد، وحدت محض است، در عين حال كثرات نيز به هيچ وجه امور وهمي به حساب نمي‌آيند. چراكه كثرات تجليات متنوع همان وحدت محض و فراگير هستند.
بر بنياد نظريه‌ حضرات خمس، عالم متشكل از پنج حضرت الوهي است:
1- حضرت غيب مطلق
2- حضرت شهادت مطلق
3- حضرت غيب مضافي كه به حضرت غيب مطلق اقرب است
4- حضرت غيب مضافي كه به حضرت شهادت مطلق اقرب است
5- حضرت انسان كامل كه جامع جميع مراتب فوق به حساب مي‌آيد.
با توجه به اين توضيحات مي‌توان گفت در نظريه‌ وحدت وجود ابن عربي ذات الهي، غيب مطلقي است كه واجد مقام اطلاق بوده و به هيچ‌گونه معرفت و شناختي دست نمي يابد. در عين حال، اطلاق ذات الهي تا به آن پايه است كه مقيد به قيد اطلاق نيز نشده از طريق اسما و صفات متعدد خويش تجليات بي‌شمار نموده، مراتب ديگري از خود را به ظهور آورده و عالم را در مراتب گونا‌گون به وقوع رسانيده است. يعني ذات الهي كه در كنه خويش غيب مطلق است در مرتبه‌اي ديگر از مراتب خود از مقام اطلاق نيز فرو آمده، تقيد و تعين پذيرفته است. از اين رو، عالم چيزي جز، تقيدات و تعينات يا ظهورات و تجليّت عديده‌ الهي نيست. ابن عربي، در "فصّ حكمه الهّيه في كلمه آدميّه" عالم را مرآت يا آينه‌ الهي قلمداد و آدم را صيقل آن آينه معرفي مي‌کند.35 به تعبير عبدالرزاق كاشاني، واجب مطلق از طريق ممكنات تخصيص و تقيّد مي‌يابد.36 پس مي‌توانيم گفت، عالم صرف تقيدات يا جلوه هاي ذات الهي است و به يك معنا خدا و به معناي ديگر غير از خداست. همچنان كه صورت مرآتي هر شي، به يك معنا خود آن شي و به يك معنا غير از آن شي به حساب مي‌آيد. پس خدا، در انديشه‌ ابن عربي و كتاب خاصش، فصوص الحكم، واجد مراتب متعددي است. در مرتبه‌اي مطلق يا ذات  و در مراتب ديگري غيرمطلق و مقيّد است. مكمل اين مباحث را مي‌توانيم از «فص حكمه سبّوحيّه في كلمه نوحيّه» بازجست. ابن عربي در آن فص، كُميت تشبيه صرف و هم تنزيه صرف را لنگ دانسته و مدعي است كه خداشناسي حقيقي در گرو جمع بين تنزيه و تشبيه مقدور و ميسر مي‌شود. به اعتقاد ابن عربي خدا هم منزّه است و هم مشبّه.37 هم مطلق است و هم مقيّد. عالم و آدم نيز از آن جهت كه مجلا و تصوير او هستند، هم او و هم غير او هستند. بنابر انديشه‌ ابن عربي و شارحانش، قايلان به تنزيه صرف، به مقدار اموري كه حق را از آنها منزه دانسته و به تحديد تنوعات ظهور الهي پرداخته براي حق، حدود و ثغور قايل شده‌اند، حال آنكه حق لايتنهي و فراگير است. اهل تشبيه نيز وجه تشبيهي را كه همان محدوديت باشد، بين حق و امور نامحدود پيدا آورده و نقص محدودّيت را برحق كه نا محدود بوده، تحميل كرده است.38 درحالي كه تنزيه و تشبيه توامان موجب مي‌شود حق را به موجودات ناقص تشبيه نكنند و همچنين در تنزيه نيز افراط نورزند و حق را محدود به ساحت‌ها و مراتب خاصي نپندارند. در اين صورت حق، در چنان مرتبه‌اي منزه است كه هيچ انديشه‌اي او را در نمي‌يابد؛ چه رسد به اينكه به تشبيهش بپردازد، از سوي ديگر در مراتبي نيز آنقدر تجلي نموده و تقيد پذيرفته كه از همه چيز قابل بازجست بوده و سخت مشبّه است. از همين رو خوارزمي مي‌گويد: «اما در مقام احديّت نه مجال تنزيه است و نه امكان تشبيه؛ چه در اين مقام كثرت مستهلك است و به هيچ وجهي تعدّد را در او راه ني»39؛ درحالي كه در مراتبي ديگر دست و پاي تشبيه باز و راه آن هموار و دراز است. فص ديگري كه مطالب آن به مباحث اين مقاله مربوط مي‌شود، «فصّ حكمه مهيميّه في كلمه ابراهيميّه» است. در اين فص كه ابن عربي آن را بيشتر به بحث از صفات الهي اختصاص داده، معلوم مي‌شود كه الله، ذات متّصف به الوهيّت است. ذات با هر صفتي تشخص خاصي مي‌يابد و با صفت الوهيت، به صورت الله متشخص مي‌شود. ابن عربي در «فص حكمه عليّه في كلمه اسماعيليّه» بحث را از الوهيت به ربوبيت كشانده و جنبه‌ ديگري از الهيات خود را آشكار مي‌کند. بنابر مدعاي ابن عربي در اين فص، فرق بين الله و ربّ، در اين است كه الله، لحاظ ذات با جميع صفات كردن است در حالي كه ربّ، حق متجلّي شده از خلال اسمي عيني، در جنبه‌اي خاص با اسمي خاص و متناسب با شرايطي معين است.40 در واقع هر فردي مربوب اسمي خاص قرار مي‌گيرد. به عبارت ديگر، ربّ هر موجود، اسمي است كه آن موجود، مظهر آن اسم است.41 باز هم به عبارت ديگر، حق در هر موجود از طريق اسمي خاص تجلي مي‌نمايد.42 اينك پس از همه‌ توضيحات فوق، تصور خدا در فصوص الحكم را مي‌توانيم تشخيص  دهيم. دانستيم كه در فصوص، از ذات الهي، الوهيت و ربوبيت سخن رفته است. افزون بر آن، فصوص تعبير ديگري از خداشناسي خاصّ خود يا مراتب حق عرضه مي‌دارد. طبق تعبير اخير كه باز هم تعبيري سه گانه است، نخست از ذات الهي، سپس مقام احديّت و بعد مقام واحديّت مي توان سخن  گفت.
بربنياد هر دو تعبير، بي‌شك خداي فصوص، خداي فوق تشخص است. طبق ايضاح و تبييني كه شد، ذات الهي، مقام غيب مطلق بوده، فراشناخت و بلكه عاري از تشخص است. اما از آنجا كه حتي مقيد به قيد اطلاق نيز نيست،‌ در عين حال كه نامتشخص باقي مي‌ماند، در مقام و مرتبه‌اي ديگر متشخص نيز مي‌شود. «الوهيّت و روبيّت» و «احديّت و واحديّت»،‌ تشخصات اين ذات نامتشخّص هستند. از اين رو كه ذات به نحو توامان، هم نامتشخّص است و هم متشخّص و مي‌توان آن را  خداي فوق تشخّص ناميد. مقام الوهيّت/ الله، خداي متشخّص انسان وار را تداعي مي‌كند. گرچه ممكن است بعضي مدّعي باشند كه اين مقام اعّم از ناانسان واري و انسان واري است،‌ نگارنده تاكيد دارد كه الوهيّت/ الله، تصور خداي متشخّص انسان وار است؛ به اين دليل كه ابن عربي، الوهيّت را تشخّص ذات با لحاظ صفات معني مي‌كند و اين صفات نزد او كه به توقيفيّت اسما و التزام به سنت ديني اسلام معتقد است،‌ اعمّ از انساني و غيرانساني هستند. از اين رو ذات متصف به صفات انساني نيز بوده و در مرتبه‌ الوهيّت، متشخّص انسان وار مي‌شود. ربّ نيز تصوّر خداي متشخّص انساني را تداعي مي‌كند. چرا كه ربّ هركس، اسمي است كه مظهر اوست، گويي خود او بلكه سخت شبيه اوست. به خصوص كه محيي‌الدّين در «فص حكمه حقيّه في كلمه اسحاقيّه» مدعي است، خداي هر انسان از آن فراتر و دست ناياب‌تر است.43 از هر دو جهت- مظهريّت مربوب براي اسمي كه ربّ اوست و مخلوق ذهني بودن خداي آدميان- ربّ، خدايي است كه پس از تشخّص به شدّت نه انسان وار بلكه انساني شده است. پس تصوّر مختار فصوص الحكم از خدا، خداي فوق تشخص ذات است كه به دليل فوق تشخص بودن، تشخص يافته و به صورت خداي متشخص انسان وار/ الله و خداي متشخص انساني/ رب، درآمده است.
5- تصوّر خدا در گيتا
همچنان كه پيشتر نيز به آن اشاره شد، گيتا، خلاصه‌اي از تعاليم هندويي است. اعمّ از تعاليم ودايي و اوپنيشدي تا تعاليم دو مكتب يوگا و سانكيه. بنابر اين خداشناسي گيتا، موقوف بر خداشناسي اوپنيشدهاست. در اوپنيشدها،‌ برهمن ذات مطلق دست نيافتني است. جالب اينكه اين ذات مطلق، در عين اطلاق، تشخص نيز پذيرفته و به صورت ايشوره تجلّي مي‌يابد. ايشوره واجد سه خويشكاري ايجاد، ابقا و اعدام است. از اين رو با لحاظ هركدام از خويشكاري‌هاي سه‌گانه‌اش تثليث الوهي هندويي - برهمن، ويشنو و شيوه- ظهور يافته است. برهمن خداي ايجاد، ويشنو خداي ابقا و شيوه خداي اعدام و نابودي است. مومنان، البته بيشتر به پرستش ويشنو و شيوه اشتغال مي‌ورزند چراكه بقاي خود را در گرو رضايت و عنايت ويشنو و شيوه مي‌يابند و از اينكه ويشنو فيض حيات را از ايشان دريغ كند  يا شيوه آهنگ هلاكت ايشان سازد به شدت هراس دارند. بي‌شك برهمن، خداي فوق تشخص است كه به دليل فوقيت بر تشخص، تشخص نيز يافته و در ايشوره و خاصّه تثليث الوهي‌اش، متشخص انسان وار مي شود. دليل انسان وارگي ايشوره،‌ سه خويشكاري انسان وار اوست. قطعا برهمن، ويشنو و شيوه نيز انسان  وار هستند، زيرا افزون بر خويشكاري‌هاي انسان وار، محلّ پرستش‌هاي رايج نسبت به خداي انسان وار نيز هستند. برهمن نامتشخص است. به تعبير گيتا: «"برهمن" ذات متعال لايزال» است. در عين حال صبغه‌ وحدت وجودي گيتا، از تشخصات و تعينات برهمن نيز پرده برمي‌دارد. خداشناسي گيتا قرابت نزديكي با خداشناسي اوپنيشدها دارد: اينجا نيز، وحدت وجود و خداشناسي مبتني بر وحدت وجود قابل تشخيص است. بنابر ادعاي كريشنا، ذات او منشاء همه چيز و محيط بر همه چيز است درحالي كه خود محاط و محدود به چيزي نيست.44 در اينجا نيز برهمن مطلق و مخفي است. به ديگر بيان، برهمن نامتشخص است يا به تعبير گيتا: «"برهمن" ذات متعال لايزال است.»45
اما، برهمن  تشخص و تعين نيز پذيرفته و به صورت ويشنو، يكي از اركان تثليث الوهي هندويي، ظهور و تجلي مي‌يابد. فرآيند تعين و تقيد به تجسد46 نيز كشيده شده و ويشنو بلكه برهمن، در هيات انساني به صورت كريشنا پديدار مي شود. اينك مي‌توان گفت، برهمن تصور خداي فوق تشخص را القا مي‌كند و از آن رو كه فوق تشخص است، در تعينات و تقيداتش، تشخص نيز يافته و به دو صورت خداي متشخص انسان وار- ويشنو- و خداي متشخص انساني- كريشنا- مدنظر قرار مي گيرد. مويّد انسان وارگي ويشنو، نحوه‌ مواجهه‌ مومنان و پرستندگان با اوست. پرستش به اميد خشنودي خدا و به تبع رهايي از مرگ، از نحوه‌ انسان وارگي اعمال و رفتار آن خدا و در نتيجه انسان واري او پرده بر مي‌گيرد.
در مورد ويشنو، حتي گفته‌اند كه در غالب همه‌ تجسداتش، به شدت اهل عشق ورزيدن است و اين همه دال بر انسان واري اوست.47 غفلت از لطايف و ظرايف اين امر باريك، موجب خبط و خطا در تشخيص و تحليل مي‌شود. يكي از محققان در مقاله‌اي در مورد گيتا، ذيل بحث از خداشناسي آن كتاب، برهمن را خداي نامتشخص، ويشنو را خداي متشخص ناانسان وار و كريشنا را خداي متشخص انسان وار گرفته، سپس به نوعي تناقض در تجميع آنها برخورده و با اصل و فرع قايل شدن ميان تصورات،‌ سعي کرده تناقض در آن را رفع کند.48 درحالي كه بنابر مباحثي كه گذشت، برهمن، به تصوّر خداي فوق تشخص دلات مي‌كند و از خصيصه‌هاي اين تصوّر از خدا، تشخص و حتي تجسّد پذيري آن است. به عبارت ديگر دو تصوّر خداي فوق تشخص و خداي متشخص/ خداي متشخص انسانوار، نقيض هم نبوده و به تبع حضور هر دو تصور در گيتا، مطالب آن كتاب متضمن تناقض نيست.

نتيجه‌گيري
به فرض صحت مدعيات اين نوشتار، تصور مختار گيتا و فصوص، خداي فوق تشخص، به همراه همه‌ لوازم، احكام و مقتضيّات آن است. وفاق بين فصوص و گيتا در تصورشان از خدا،‌ اتفاقي نمي‌تواند باشد، بلكه نمود پيوندي عميق در نحوه‌ نظر و مواجهه‌ نگارندگان هر دو كتاب است،‌ وگرنه اختلاف‌نظر ميان مشارب و مسالك عرفاني در مواضع مختلف از جمله تصورشان در مورد خدا، امري رايج و متداول است.49 افزون بر مقايسه‌ تصورات مختار فصوص و گيتا از خدا،‌ تطبيق مراتب سه‌گانه‌ خدا در هر دو كتاب نيز موجّه مي‌نمايد. از اينرو مي‌توان ادعا كرد،‌ ميان ذات با برهمن، الله با ويشنو و ربّ با كريشنا يا ميان ذات با برهمن و الله با ايشوره، نوعي تناظر هرچند غيرتام، برقرار است.

* دانشجوي دكتري اديان وعرفان تطبيقي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات تهران
* منابع و مآخذ در دفتر مجله موجود مي باشد.
پي نوشتها
1- ملكيان، مصطفي، دين، معنويت و روشنفكري ديني، تهران، پايان، 1387، صص 55 الي 60.  //   2- هيك، جان، فلسفه‌ي دين، ترجمه‌ي بهزاد سالكي، تهران، انتشارات بين‌المللي الهدي، 1381، ص 35.  //  3- پترسون، مايكل و ديگران، عقل و اعتقاد ديني، ترجمه‌ي احمد نراقي و ابراهيم سلطاني، تهران، طرح نو، 1383، ص 107.  //  4- ن ك: رحيميان، سعيد، مباني عرفان نظري، تهران، سمت، 1383، ص 140.  //  5- توماس، جان هي وود، پل تيليش، ترجمه‌ي فروزان راسخي و ويراسته‌ي مصطفي ملكيان، تهران، نگاه معاصر، 1382، صص 34 و 35.  //  6- ملكيان، مصطفي، حديث آرزومندي، تهران، نگاه معاصر، 1389، ص 308.  //  7- ن ك: سعيدي، گل بابا، فرهنگ جامع اصطلاحات ابن عربي، تهران، زوار، 1387، ص 547.  //  8- ن ك: موحد، محمدعلي، درآمد، برگردان متن، توضيح و تحليل فصوص الحكم، تهران، كارنامه، 1385، صص 37 الي 42  //  9- ن ك: شايگان، داريوش، اديان و مكتبهاي فلسفي هند ج1، تهران، اميركبير، 1383، ص 15  //  10- henotheism، رب الارباب پرستي يا اعتقاد و پرستش يك خدا، توام با تصديق امكان وجود خدايان ديگر يا اعتقاد به يك خدا بدون نفي و طرد خدايان ديگر.  //  11- سن، كشيتي مهن، هندوئيسم، ترجمه‌ي ع.پاشايي، تهران، نگاه معاصر، 1388، ص 73 و 74.  //  12- هينلز، جان آر، فرهنگ اديان جهان، ترجمه‌ي گروه مترجمان و ويراسته‌ي ع. پاشايي، قم، 1386، ص 125.  //   13- همو، ص 4.
14- Mah?-bh?rata.  //  15- Cee, shattuck, Cybelle, Hinduism, London, Routledge, 1999, p.36.   //  16- Arjuna   //  17- Krishna  //  18- Cee:Dowson, John, A classical Dictionary of Hindu Mythology and Religoin, Geography, History, and literature, Munshiram Manoharlal, New Delhi, 2000, p.43.  //  19- Deutseh, Eliotandsiegel, Lee, “Bhagavad Gita”, Enc of Relligion, Ed.M.Eliode, New york, 1987, Vol, 124-8.   //  20- Radhakrishana, s., the Bhagevad Gita, Unwin Hyman Hd., London, 1948, p.14-15. 
 21- موحد، محمدعلي، مقدمه‌ي ترجمه‌ي گيتا، تهران، خوارزمي، 1385، ص 14.  //   22- جلالي مقدم، مسعود، سه گام كيهاني، تهران، مركز، 1380، ص 103.  //   23- موحد، ص 15.  //   24- همو، ص 16.
25- Moksha   //  26- Gita , Translated by John Davies, London, Routledge, 1983, P..37.
27- ن ك: جونز، آرتور، فرهنگ توصيفي اديان، ترجمه‌ي عبدالرحيم گواهي، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي 1390، ص 561.
28- Bh?gavata  //  29- Guenon, Rene, Studies in Hinduism, New Delhi, Munshiram Munoharlal, 2002, p.2
30- ن ك: كاكايي، قاسم، وحدت وجود به روايت ابن عربي و مايستر اكهارت، تهران، هرمس، 1381، صص 147 الي 173.  //  31- زرين كوب، عبدالحسين، ارزش ميراث صوفيه،‌ تهران، اميركبير، 1382، صص 105 و 106.  //  32- ن ك: جامي، عبدالرحمن، نفحات الانس، تصحيح محمود عابدي، تهران، اطلاعات، 1382، ص 483.  //  33- ملكيان، مصطفي، راهي به رهايي، تهران،نگاه معاصر، 1381، ص 334.  //  34- ن ك: رحيميان، ص 129.  //  35- ابن عربي، محيي الدين، فصوص الحكم، اعتني به عاصم ابراهيم الكيالي، بيروت،‌ دارالكتب العلميه، ص 35.  //  36- الكاشاني، عبدالرزاق، شرح فصوص الحكم، بيروت، موسسه التاريخ العربي، 1427، ص 14.  //  37- ابن عربي، صص 53 الي 60.  //  38- جامي، عبدالرحمن، نقد النصوص في شرح نقش الفصوص، بتصحيح ويليام چيتيك، تهران، موسسه‌ي پژوهشي حكمت و فلسفه‌ي ايران، 1381، ص 127.  //  39- خوارزمي، تاج‌الدين حسين، شرح فصوص الحكم، به اهتمام نجيب مايل هروي، تهران، مولي، 1385، ص 164.  //  40- رحيميان، ص 171.  //  41- عفيفي، ابوالعلا، شرحي بر فصوص الحكم، ترجمهِ نصرالله حكمت، تهران، الهام، 1386، ص 137.  //   42- ايزوتسو، توشيهيكو، صوفيسم و دائوئيسم، ترجمه‌ي محمدجواد گوهري، تهران، روزنه، 1385، ص 128.  //  43- ابن عربي، محيي الدين، فصوص الحكم، ترجمه‌ي محمدعلي موحد، تهران، كارنامه، 1385، صص 370 الي 372.
44- Gita, P. 102.
45- گيتا، ترجمه‌ محمدعلي موحد، تهران، خوارزمي، 1385، ص 127.
46- incarnation  //  47- Bahadur, omlata, the Gods of the hindus, Dehli, Ubspd, 2001, p.12.
48- موحديان عطار، علي، آموزه‌هاي گيتا، هفت آسمان، سال ششم، شماره بيست و سوم (1383)، صص 50 و 51.  //  49- ن ك: ملكيان، راهي به رهايي، ص 335.

ملا صدرا ... خدای متشخص و خدای فارغ از شرایع


خدا در فلسفه ملاصدرا
   رضا اكبريان[*]
                 
  
چكيده
يكي از مسائلي كه بشدّت از نظريّه وجود ملاصدرا متأثّر است و در نظام فلسفي وي، صبغه كاملاً جديدي پيدا مي‌كند، سلوك فكري وي در اثبات وجود حق و بحث از اسماء و صفات اوست. خدا، محور اصلي تعاليم دين است. اساس دين را اعتقاد به وجود خدا تشكيل مي‌دهد. اصليترين مسئله‌اي كه براي جوينده حقيقت، مطرح مي‌شود و بايد پيش از هر چيز پاسخ صحيح آن را بدست آورد، اينستكه آيا خدايي وجود دارد يا نه؟ پاسخ مثبت يا منفي به اين سؤال نه فقط نگرش انسان را نسبت به جهان بيرون متفاوت مي‌سازد، بلكه خود انسان هم در پرتو پاسخي كه به اين پرسش مي‌دهد، جلوه و معناي ديگري مي‌يابد.
از نظر ملاصدرا علم الهي شريفترين و ارزشمندترين علوم فلسفي است كه تكامل حقيقي انسان بدون آن ممكن نيست. او كمال حقيقي انسان را تنها در سايه قرب الهي محقق مي‌داند و معتقد است كه تقرب به خداي متعال بدون معرفت او، امكان پذير نخواهد بود. ملاصدرا در تمام كتب فلسفي خود، معرفت وجود حق را حكمت مي‌داند و سعادت حقيقي انسان را متوقّف بر آن معرفي مي‌كند. از نظر ملاصدرا شناخت خدا هدف هر فلسفه‌اي محسوب مي‌شود، لذا انسان، مكلف است كه خدا را به قدر توان و طاقت بشري بشناسد و به او تشبّه جويد. او كه شناخت عقلاني در مورد خدا را ممكن مي‌داند و براي اثبات او، براهين متعددي اقامه مي‌كند، به نوعي كشف و شهود عرفاني نيز اذعان دارد.
تبيين و تحليل چنين نظريه‌اي، بررسي پيشينه تاريخي و سرچشمه‌هاي ديني ـ فلسفي آن و بيان اينكه ملاصدرا بعنوان بنيانگذار حكمت متعاليه در اين باب رويكردي ويژه دارد هدف اصلي اين مقاله است.

كليد واژه
ملاصدرا؛ تصور خدا؛
برهان صديقين؛  وحدت حقه حقيقيه؛
ازلي و ابدي بودن حق؛ آغاز و انجام عالم؛
مسئله آفرينش.

از آغاز تاريخ مكتوب خردورزي كه گزارش احوال يونانيان است، تأمّل و انديشه درباره وجود خدا جايگاه خاص و ممتازي در زمينه تأمّلات فلسفي بخود اختصاص داده است. ارسطو كه از حركتهاي مشهود، سراغ محركي نامشهود و فارغ از حركت و زوال را مي‌گرفت، نمونه خوبي از تلاش براي تأمل فلسفي درباره خداست. استدلال فلسفي و عقلي بر وجود خدا و انديشيدن در صفات و آثار او، آنگاه كه وارد فضاي ايماني جهان اسلام شد، جان تازه‌اي گرفت و در پرتو تعاليم دين مقدّس اسلام فيلسوفاني چون فارابي و ابن سينا را بخود مشغول داشت، بلكه اهل كلام و عرفان را هم به ميدان كشيد و از رهگذر تلاش آنان تعابير و تفاسير متعدّدي سامان گرفت.
مسئله خدا اساساً مسئله‌اي فلسفي است. آنگاه كه درباره خدا بحث مي‌كنيم درحقيقت درباره روح و حقيقت جهان و ريشه و اساس و مبدأ و منشأ آن بحث مي‌كنيم. درباره موجودي در زمان يا مكان و يا درباره عاملي از عوامل بحث نمي‌كنيم، نوع تحقيق و جستجوي ما درباره خدا، شبيه نوع تحقيقي نيست كه درباره يك پديده خاص صورت مي‌گيرد. قرار دادن خدا در رديف يكي از علل و عوامل طبيعي جهان، مساوي است با قرار دادن او در ضمن مجموعه جهان و مخلوقات او؛ يعني او ديگر خدا نيست، بلكه مخلوقي از مخلوقات است. همچنين اين سخن كه جهان از لحاظ ابعاد زماني و مكاني متناهي است و خدا در منتهي اليه مكان و يا در لحظه آغاز زمان قرار دارد، تصوّري عاميانه درباره خداوند است. چنين تصوراتي سبب مي‌شود مسئله بصورتي غلط براي ما مطرح شود و براي هميشه از حلّ آن محروم بمانيم. خداي حقيقي، خدايي كه پيامبران الهي او را معرفي كرده‌اند؛ خدايي كه حكماي الهي او را مي‌شناسند، نه در آسمان است و نه در زمين و نه در مافوق آسمانها و نه در عالم، در همه مكانهاست و به همه چيز محيط است.[1]
قرآن كريم، خدا را حق و ماسوي را نسبت به او باطل مي‌داند. در آيات ديگر قرآن مخلوقات را به نام «آيات» حق مي‌خواند. «سنريهم اياتنا في الافاق و في أنفسهم حتي يتبيّن لهم أنّه الحق».[2] در اين تعبير، نكته‌اي است و آن اينكه اگر كسي مخلوقات را آنچنانكه هستند، ادراك كند، خداوند را آنچنان در آنها ادراك مي‌كند كه در آينه، اشياء را مي‌بيند؛ يعني حقيقت آنها، عين ظهور و تجلّي ذات حق است.[3]

برهان صدرالمتألهين بر اثبات وجود خدا
صدرالمتألهين در كتابهاي فلسفي خود، براهين متعدّد و متنوّعي براي اثبات وجود خدا اقامه كرده است. نتيجه برهان معروف او به نام برهان صدّيقين اينستكه همه اشياء، مخلوق خداوند و وابسته به «او»يند. هر چه كه در جهان وجود دارد، عين ربط و تعلّق به اوست و هيچگونه استقلالي از خود ندارد. در مقابل، خدا موجودي است مستقل كه هيچگونه وابستگي به غير براي او قابل تصوّر نيست. برهان صدّيقين كه صدرالمتألهين در اثبات اين نتيجه اقامه كرده است، مبتني بر عميقترين نظريّات متافيزيكي خود اوست. آنچه كه صدرالمتألهين در برهان صدّيقين اثبات مي‌كند، اين نيست كه خدايي وجود دارد، بلكه اينستكه مفهوم حقيقي خدا بعنوان وجودي كه احاطه قيّومي بر همه موجودات دارد و به همه چيز، محيط است و وجود حقيقي فقط از آن اوست و همه موجودات نمود و ظهور اويند، امكان اين امر را كه چيزي بتواند وجود داشته باشد كه ظلّ و سايه او نباشد، طرد مي‌كند. چنين تصوري كه صدرالمتألهين از خدا دارد و با برهان صدّيقين در پي اثبات آن است، حاصل قرنهاي متمادي تحوّل و پيشرفتي است كه طي آن برخي از درخشانترين اذهان جهان اسلام كوشيده‌اند تا با تعالي فكري، آن را كشف كنند. اين بيان، معاني كاملتر و مفاهيم ژرفتر سير تجربه ديني را آنگونه كه در قرآن و روايات آمده است، نشان مي‌دهد.
در مشرب ذوقي اهل عرفان و مشرب حكمت متعاليه، وجود اشياء در مقايسه با وجود خداوند، وجود حقيقي نمي‌باشد، بلكه از قبيل «نمود» و «ظهور» است كه پيش از آنكه خود را نشان دهند، او را نشان مي‌دهند. معمولاً در مشرب فلسفي معمولي همانطور كه براي ساير اشياء «وجود» اثبات مي‌كنيم، براي او نيز وجودي اثبات مي‌كنيم. با اين تفاوت كه وجود او قائم به ذات و لايتناهي و ازلي و ابدي است و وجود ساير اشياء، قائم به او و ناشي از او و محدود و حادث. از نظر اهل ذوق و عرفان، جهان بمنزله آينه ذات حق است. آنها دلالت جهان را بر ذات حق، برتر و بالاتر از رابطه دلالت مصنوع بر صانع معمولي دانسته‌اند. هرگاه چنين توفيقي دست دهد و انسان بتواند مخلوقات را آنچنانكه هستند، ادراك كند، در آن وقت ادراك مي‌كند كه «حق مطلق» و «حق واقعي» منحصراً ذات پاك احديّت است.[4] عرفاي اسلامي كساني را كه از طريق مخلوقات و مصنوعات بر ذات باري استدلال مي‌كنند و جهان را ظاهر و شاهد و خداوند را باطن و غايب مي‌پندارند، سخت مورد سرزنش قرار مي‌دهند.[5] محي‌الدين ابن عربي در اينباره مي‌گويد: «العالم غيب لم يظهر قطّ و اللّه تعالي ظاهر لايغب قطّ».[6]
ملاصدرا در مقام اثبات وجود خدا برهاني اقامه مي‌كند كه با برهان ابن سينا و فارابي تفاوت دارد. بعقيده فارابي، موجود «اوّل» يا «احد» يعني خدا «واجب الوجود» است و بنابرين براي وجود و بقاي خود به ديگري نيازمند نيست. او علت نخستين همه موجودات و كامل و مكتفي بالذات و سرمدي و غير مادّي و تغييرناپذير است. او هم به ذات خود علم دارد و هم به جهان هستي عالم است. او عقلي است كه به علم خود قادر است. هم عاقل و هم معقول است. او بذاته فرد بي همتاست و هيچ چيز مانند او نيست (ليس كمثله شيء) و مقابل و همتايي ندارد.
فارابي براي نخستين بار در تاريخ فلسفه، موجودات ممكن را به دو بخش عقلي وجود و ماهيت و ماهيات را به مقولات دهگانه جوهر و عرض تقسيم كرده است. اين تقسيم، منجر به طرح بسياري از مسائل اساسي در فلسفه اسلامي شده است كه در آثار يونانيان بچشم نمي‌خورد. بتناسب اين قول، حقيقت و عليّت، معاني ديگري پيدا مي‌كند. چنانكه فارابي مي‌گويد: حق، خداست و معاني ديگر حقيقت در آثار او به اين معنا مربوط مي‌شود. وقتي حقيقت را مطابقت علم با شيء خارجي مي‌داند، نظرش اينستكه همه موجودات در علم الهي موجود بوده و آنچه در قضاي الهي وجود داشته به مرتبه قدر تنزّل يافته است. همچنين وقتي حق را ازلي مي‌داند متوجه همين معناست. علاوه بر اين، عليّت نيز بصورت ديگري ملحوظ و منظور شده و بيشتر معناي عليت فاعلي پيدا كرده است. هيچيك از اين معاني در آثار يونانيان ديده نمي‌شود.
خدايي كه فارابي بعنوان يك مسلمان به او اعتقاد دارد، همان خدايي است كه بعنوان يك فيلسوف، او را علت اعلاي همه موجودات مي‌داند. فارابي، چنين علتي را كه همان «احد» افلوطين يا عقل الهي ارسطوست، خالق جهان و علت فاعلي كائنات مي‌داند. نظر او در اين مورد، با نظر افلاطون و ارسطو سازگار نيست؛ چون افلاطون، به صانعي قائل است كه اشياء را بر طبق عالم مُثُل مي‌سازد و ارسطو، خدا را علت غايي عالم و غايت موجودات معرفي مي‌كند. از نظر افلاطون، خدا مبدع موجودات و خالق آنها از عدم نيست و از نظر ارسطو نمي‌توان خدا را خالق جهان و علت فاعلي موجودات دانست.
مفهومي كه عموم مسلمانان از خدا درك مي‌كنند، عبارتست از: موجودي كه جهان را آفريده است؛ بعبارت ديگر، خدا را بعنوان خالق مي‌شناسند و احياناً معاني ديگري از قبيل «رب» و «معبود» را مورد توجه قرار مي‌دهند. فلاسفه اسلامي، با توجه باينكه اينگونه مفاهيم از مقام فعل الهي و بعضاً از افعال مخلوقين، مانند پرستيدن انتزاع مي‌شود، كوشيده‌اند مفهومي را بكار گيرند كه حكايت از ذات مقدس الهي نمايد، بدون اينكه احتياجي به در نظر گرفتن افعال و مخلوقات وي داشته باشد و بدين ترتيب، مفهوم واجب‌الوجود را برگزيده‌اند؛ يعني كسي كه هستي او ضروري و زوال ناپذير است. حال اين نكته كاملاً درست است كه خداي خالق، مشخصاً خداي پيامبران الهي است؛ اما خدايي كه ذاتش صرفاً خالق بودن است، نمي‌تواند خداي پيامبران الهي باشد. خداي پيامبران الهي، كسي است كه اگر بخواهد مي‌تواند خلق هم بكند؛ اما به اين دليل كه خلق مي‌كند، وجود ندارد. پس بارزترين خصيصه چنين خدايي، غنا و بينيازي او از غير است.
فارابي و بتبع او ابن سينا با وارد كردن تمايز مابعدالطبيعي «ماهيت» و «وجود» به فلسفه اسلامي، تفاوت نظام فلسفي خود را با فلسفه ارسطو روشن مي‌كنند. انديشه تمايز ميان «ماهيت» و «وجود» را مي‌توان تا ارسطو، پيگيري كرد، بدون اينكه منجر به تمايز ميان واجب و ممكن شود. وقتي ارسطو علم مابعدالطبيعه را بعنوان علم» موجود از حيث اينكه موجود است، بنيان نهاد و واقعيّت مُثُل افلاطوني را انتقاد نمود، مي‌توان گفت مسئله فرق و تمايز بين وجود و ماهيت را ضمناً مطرح كرده است. حاصل سخن فارابي اينستكه تشخّص، لازمه ذاتي وجود است و ماهيّت تنها در سايه وجود، تعيّن مي‌يابد؛ يعني هيچ ماهيتي از آنجهت كه مفهومي است كلي و قابل صدق بر افراد و مصاديق متعدّد، هيچگاه تشخّص و تعيّن نمي‌يابد، هر چند بوسيله اضافه كردن دهها قيد؛ زيرا عقل، محال نمي‌داند كه همان مفهوم مقيّد بر افراد متعدد مفروضي صدق كند، گرچه در خارج بيش از يك فرد نداشته باشد.
پس ملاك تشخّص را نمي‌توان در انضمام و اقتران ماهيّات ديگر جستجو كرد، بلكه اين وجود عيني است كه ذاتاً قابليّت صدق بر موجود ديگري را ندارد، حتي اگر يك موجود شخصي ديگري باشد. نتيجه آنكه وجود است كه ذاتاً متشخّص است و هر ماهيّتي متّصف به جزئيّت و تشخص گردد، تنها در سايه اتحادي است كه با وجود آن، لحاظ مي‌شود. اين سخن فارابي، منشأ تحوّلي در بينش فلاسفه گرديد و بايد آن را بحق، نقطه عطفي در تاريخ فلسفه بشمار آورد؛ زيرا تا آن زمان بحثهاي فلسفي، مبتني بر اين بود كه موجودات خارجي را تنها بوسيله ماهيّات بايد شناخت و در حقيقت، ماهيّت محور اصلي مباحث فلسفي را تشكيل مي‌داد، ولي از آن پس، توجّه فلاسفه بسوي وجود معطوف شد و دانستند كه وجود عيني داراي احكام ويژه‌اي است كه آنها را از راه احكام ماهوي نمي‌توان شناخت.
بديهي است كه مطابق چنين سخني، تفاوت فلسفه ارسطو با نظام مابعدالطبيعه اسلامي آشكار مي‌شود، زيرا جهان ارسطويي، جهاني ازلي و ابدي است و ضرورتي ازلي دارد و خداي متعالي او، جهان ما را بوجود نياورده است. «جهاني كه ارسطو با آن سروكار دارد، جهاني است كه بالفعل موجود است. جهان اشيائي كه وجود دارند جهاني نيست كه بتوان آن را ممكن العدم دانست. آفرينش جهان بمعناي توراتي و انجيلي و يا قرآني آن براي ارسطو نمي‌توانست مشكلي باشد، زيرا جهاني كه وي تصور مي‌كند، جهاني است فاقد امكان موجود نبودن و جهاني كه غيرممكن است در گذشته بي آغاز، موجود نباشد. در يك چنين نظام مابعدالطبيعي، جايي براي مسئله يادشده، يعني تمايز ميان «ماهيت» و «وجود» و «عروض» وجود بر ماهيت نيست؛ زيرا ماهيّاتي كه وجود ندارند، از همان آغاز كنار زده شده‌اند».[7]
برهاني كه فارابي براي اثبات وجود واجب اقامه مي‌كند و از آن به برهان وجوب و امكان تعبير مي‌كند بر اين تمايز، يعني تمايز ميان واجب و ممكن مبتني است. در اين برهان، فارابي بنا را بر حقيقتي خارجي قرار مي‌دهد و اصلي را بر آن تطبيق مي‌كند و سرانجام به نتيجه‌اي مي‌رسد كه اثبات وجود واجب در خارج است. هر چيزي كه وجودش از ماهيّتش جدا و متمايز است و يكي از عناصر، مقوّم ذاتي و دروني اش نيست، «وجود» خود را از چيزي غير از خودش مي‌گيرد و سلسله «علل» بايد درنهايت، به مبدئي برسد كه در او «ماهيت» از «وجودش» قابل تشخيص و تمييز نيست. برهان فارابي بر اثبات وجود خدا، علاوه بر اينكه موجود بودن خدايي را كه فعليّت محض است، اثبات مي‌كند، مستلزم وجود خدايي است كه علت پيدايش ممكنات است و عالم مسبوق به عدم را آفريده است.
بنابرين نتيجه‌اي را كه فارابي در فلسفه خود به آن منتهي مي‌شود و در پرتو تعاليم ديني تحت تأثير آن قرار دارد، تنها اين مسئله نيست كه بايد موجود اوليّه‌اي باشد كه بايد او را «فعل محض» و «قدرتي با قوّت بي نهايت» دانست؛ زيرا پيش از او بزرگان يونان به اين تأثير تعاليم ديني بر فلسفه فارابي واقف بوده‌اند؛ بلكه اين است كه واجب الوجود، معلول خود را كه ذاتاً معدوم است، موجود مي‌كند و آن را مي‌آفريند. نتيجه ديگري كه از برهان وجوب و امكان گرفته مي‌شود، اينستكه جهان هستي در همه شئون و اطوارش وابسته به خداوند متعال است و اگر خداوند لحظه‌اي از افاضه هستي خودداري كند، چيزي باقي نمي‌ماند. جهان هستي چون ذاتاً ممكن است و امكان، قبل از وجود و بعد از وجود، همراه موجود ممكن است، پس جهان هستي، هم در حال حدوث محتاج به واجب است و هم در حال بقاء.
در قرآن و روايات، شواهد فراواني وجود دارد كه براساس آنها، تأثير استقلالي و افاضه وجود، منحصر به ذات مقدس الهي معرفي شده است. از آنها استفاده مي‌شود كه عالم خلقت، مطلقاً وابسته به خداوند بعنوان خالق و اصل و مبدأ هستي موجودات است. ازاينروست كه ما اين تصور بنيادي از مسئله خلق از عدم را در ادعيه و اوراد چون وسيله بيان احساس تعلق و وابستگي لحظه به لحظه به خداوند، جلوه گر مي‌يابيم. قرآن كريم خدا را قيّوم و حي مي‌داند كه از قدرت همراه با علم و اراده برخوردار است. در كنار اين صفات، قرآن صفات خير و رحمت و محبّت را بعنوان صفات خدا ذكر مي‌كند، بنحويكه انسان دائماً خود را مشمول لطف و رحمت الهي مي‌يابد و چنين احساس مي‌كند كه نمي‌تواند يك لحظه بدون لطف الهي به حيات خود ادامه دهد.
ابن سينا علاوه بر برهان يادشده برهان ديگري را تحت عنوان برهان صديقين در چندين اثر خود مطرح كرده است، اما صورت تفصيلي آن را در الإشارات و التنبيهات طي چند فصل آورده است.[8] نامگذاري اين برهان به صديقين، كنايت از استواري و جلالت آن است.[9] ابن سينا در اين برهان كوشيده است به استدلالي عقلي راه يابد كه در آن، اشياء و مخلوقات، واسطه براي اثبات حق قرار نگرفته است. ازاينرو مدعي است كه اين برهان بر ساير براهين شرف دارد. بوعلي به اين طرز بيان و استدلال كه پيش از او در ميان حكما سابقه نداشته است، سخت به خود مي‌بالد و افتخار مي‌كند. اهميّت اين برهان تا آنجاست كه اكثر حكيمان و متكلّمان متأخّر آن را پذيرفته‌اند و برخي از آنها در آثار خود به ذكر همين برهان، بر وجود خدا بسنده كرده‌اند[10] و اين نشان اوج و منزلت والاي اين برهان، در نظر آنهاست.[11]
از زمان ابن سينا ببعد، اين برهان به انحاء مختلف جلوه نمود و در مكتب صدرالمتألهين، بوسيله حاج ملاهادي سبزواري حتي و علامه طباطبايي از نو رخ نشان داد.[12]هيچگونه ترديدي در اين باب نمي‌توان داشت كه آثاري از اين برهان نزد يونانيان پديد نيامده بود.[13] اما مسئله مهم اينستكه چرا مي‌بايست به خاطر حكماي يونان خطور نكند و همچنين چرا مي‌بايست ابتكار آن اوّلين بار مختصّ به فلاسفه اسلامي باشد.
همينكه برهان را طرح كنيم، پاسخ سؤال يادشده بوضوح معلوم خواهد شد. قابل تصور نيست كه فيلسوفاني مانند افلاطون و ارسطو كه خدا را عين وجود نمي‌دانند، بتوانند چنين برهاني براي اثبات وجود خدا اقامه كنند. درمقابل، ابن سينا كه وجود خدا را عين ذات او مي‌داند و در مورد هيچ موجود ديگري قائل به چنين چيزي نيست، همواره در فكر اين معنا بود كه برهان مستقيمي براي اثبات وجود خدا اقامه كند. در اين برهان اشياء واسطه در اثبات واجب قرار نمي‌گيرند، آن چنانكه متكلمان و ارسطوئيان اشياء را از اين جهت كه حادث يا متحركند، واسطه قرار مي‌دهند. آنچه در اين برهان مسلّم و قطعي است، اصل واقعيت است كه نقطه مقابل آن انكار واقعيت بطور مطلق است. پس از آنكه در اصل واقعيت ترديد نكرديم، يك تقسيم عقلي بكار مي‌بريم كه موجود يا واجب است و يا ممكن، شقّ سوم محال است، سپس نيازمندي ممكن را به علّت فاعلي مورد استناد قرار مي‌دهيم، آنگاه با امتناع دور و تسلسل كه مبرهن است، نتيجه نهايي را مي‌گيريم. در اين قسم از استدلال، قبول وجود ممكن براي شروع استدلال لازم نيست و ما فقط براساس تحليل وجود چيزي كه مسلّم گرفته‌ايم، به لزوم وجود واجب مي‌رسيم.
ابن سينا، در نمط چهارم اشارات پس از بيان اين برهان بر وجود خداوند و براهين ديگري كه از اين برهان بر وحدانيت و صفات خداوند نتيجه مي‌شود، چنين به خود مي‌بالد:
تأمّل كيف لم يحتج بياننا لثبوت الأوّل و وحدانيّته و برائته عن الصمات إلي تأمّل لغير نفس الوجود و لم يحتج إلي اعتبار من خلقه و فعله و ان كان ذلك دليلا عليه، لكن هذا الباب اوثق و اشرف أي إذا اعتبرنا حال الوجود يشهد به الوجود من حيث هو وجود و هو يشهد بعد ذلك علي سائر ما بعده في الواجب. و الي مثل هذا أشير في الكتاب الالهي: سنريهم اياتنا في الافاق و في أنفسهم حتي يتبيّن لهم أنّه الحق. أقول: إنّ هذا حكم لقوم. ثم يقول: أو لم يكف بربّك أنّه علي كل شيء شهيد. اقول : ان هذا حكم للصدّيقين الذين يستشهدون به لا عليه.[14]
چنانكه پيداست در اين برهان، اشياء و مخلوقات واسطه براي اثبات ذات واجب قرار نگرفته‌اند، يك محاسبه صرفاً عقلاني، ما را به نتيجه مي‌رساند. اين نكته كه سلب وجود از خدا غير قابل تصور است، جز در نظر ابن سينا و ساير فلاسفه اسلامي كه خدا را عين وجود مي‌شمارند، معنا ندارد. اينها هستند كه بهمين دليل نمي‌توانند خدا را تصور كنند و در همان حال، عدم او را ممكن بينگارند بي آنكه خود را دچار تناقض ببينند. اين برهان صديقين ابن سيناست كه بر طبق آن هر برهان كوني (جهاني) براساس نظريّه ارسطو در باب علّت اولي، زايد خواهد بود.
ابن سينا با اين برهان، فصل جديدي در اثبات وجود خدا در فلسفه اسلامي مي‌گشايد و زمينه پيدايش يك نظريه اساسي در مباحث مربوط به خدا را در الهيات مسيحي بعد از توماس آكويناس فراهم مي‌سازد، نظريّه‌اي كه براساس آن ما قادر خواهيم بود با فرض وجود خدا، وجود عالم را دريابيم. ابن سينا در اين برهان، از طريق يك ضرورت عقلاني، هم وجود خدا را اثبات مي‌كند و هم علم سابق الهي را بر جميع وقايع بيان مي‌نمايد و هم نشان مي‌دهد كه كل عالم، امري ممكن است و با فرض وجود خدا، واجب مي‌شود. مسئله‌اي كه هم اكنون براي ما ضرورت دارد، اينستكه اين برهان را بر پايه مطالب پيچيده‌اي كه مباني اين برهان محسوب مي‌شوند، تحليل كنيم. ابن سينا اين برهان را بر پايه اصولي تبيين كرده است كه تحليل آنها در فلسفه او، اهميت اساسي دارد.
از لحاظ مابعدالطبيعي، نظريّه‌اي كه ابن سينا، برهانش را بر آن مبتني مي‌كند، بيش از هر چيز، مي‌خواهد تحليل مرسوم ارسطويي را كه بر طبق آن هر موجودي متشكل از دو جزء ـ يعني ماده و صورت ـ است، تكميل كند. ابن سينا معتقد است كه از صورت و ماده بتنهايي نمي‌توان يك وجود عيني بدست آورد. آنچه از اين طريق مطرح مي‌شود، كيفيّات ذاتي و عرضي شيء است. اين سخن، همه نظام انديشه ارسطوئي را در تبيين وجود عيني اشياء با تزلزل و شكست روبرو مي‌سازد، از همينجاست كه ابن سينا بتفصيل، رابطه صورت و مادّه را در كتاب شفا[15] مورد تحليل قرار داد و به اين نتيجه رسيده است كه هم صورت و هم ماده، وابسته به عقل فعّال است.[16]
بعلاوه، موجود مركّب تنها بوسيله صورت و ماده بوجود نمي‌آيد، بلكه بايد «چيز ديگري» نيز وجود داشته باشد. سرانجام در مابعدالطبيعه مي‌گويد: «هر چيزي واحد كه به ذات خويش واحد و موجود است، وجودش را از چيز ديگري اخذ مي‌كند... و في‌نفسه اقتضاي عدم مطلق دارد. اين تنها مادّه شيء بدون صورت آن، يا صورت شيء بدون ماده آن نيست كه اقتضاي عدم دارد، بلكه كل آن شيء (يعني ماده و صورت آن) داراي چنين اقتضايي است. «اگر چه ابن سينا در چند جا، از مادّه بعنوان مبدأ كثرت صور يا ماهيات بحث مي‌كند، ولي هرگز نمي‌گويد كه مادّه مبدأ وجود شخصي است. از نظر او تنها مبدأ وجود شخصي، خداي هستي بخش است.
ملاصدرا در مقام اثبات وجود خدا برهاني اقامه مي‌كند كه هم با برهان فارابي تفاوت دارد و هم با برهان ابن سينا. او برهان ابن سينا را مورد نقد قرار مي‌دهد و آن را صدّيقين نمي‌داند.[17] از نظر ملاصدرا هر چند در اين برهان، مخلوقات و آثار، واسطه قرار نگرفته‌اند، ولي از جهتي مانند برهان متكلمان و طبيعيون، امكان كه از خواص ماهيّات است، واسطه واقع شده است.
صدرالمتألهين برخلاف ابن سينا، وقتي درباره به تمايز بين خدا و جهان هستي سخن مي‌گويد و از خدا به واجب و از جهان به ممكن تعبير مي‌كند، منظورش از واجب، وجود صرف بسيطي است كه داراي شدّت نامتناهي وجود است و منظور از ممكن، وجود تعلّقي ظلّي است كه در وجود و كمالات وجودي، وابسته به واجب است.[18] صدرالمتألهين آنچه را كه در قدم اوّل كشف مي‌كند، حقيقت وجود است و پس از آن، بايد در جستجوي ممكنات برآيد و اگر بخواهد همان سير عقلاني فلسفي را ادامه دهد، ناگزير است كه ذات واجب را براي اثبات وجود ممكنات واسطه قرار دهد و البته از نظر او ممكنات، بمنزله ثاني وجود پروردگار نيستند، بلكه از قبيل شئون و تجلّيات ذات پروردگارند كه اگرچه آنها در مرتبه ذات حق نيستند، ولي ذات حق در مرتبه آنهاست.
بخاطر اين است كه در برهان صدّيقين ملاصدرا، سخن از حقيقت وجود و تمايز بين مراتب شديد و ضعيف حقيقت وجود است؛ حال آنكه در برهان ابن سينا سخن از مفهوم وجود و اطلاق آن بر دو مصداق واجب و ممكن است كه ممكن، زوج تركيبي از وجود و ماهيّت، و واجب، منزّه و مبرّاي از ماهيّت مي‌باشد.
بطور كلي، در ميان فلاسفه اسلامي براي اثبات وجود حق، دو سلوك فكري وجود دارد: يكي سلوك فكري امثال بوعلي و ديگري سلوك فكري صدرالمتألهين. برهان بوعلي به اين نحو بوده است كه ابتدا موجود را بحسب حكم عقلي به دو قسم واجب و ممكن تقسيم مي‌كند و بعد در مرحله دوم اثبات مي‌كند كه موجوديّت ممكن بدون وجود واجب به حكم امتناع تسلسل علل غيرمتناهي، قابل قبول نيست. امّا سلوك فكري صدرالمتألهين از اينجا شروع مي‌شود كه موجود؛ يعني همان چيزي كه موضوع فلسفه اولي است و اقرار به واقعيّت آن، اوّلين گامي است كه راه فيلسوف واقع بين را از سوفسطايي جدا مي‌كند ـ يا ماهيّت است و يا وجود و از اين دو قطعاً يكي اصيل است و ديگري اعتباري. اصل ديگري كه ملاّصدرا آن را در مرحله بعد، اثبات مي‌كند اينستكه آنچه اصيل است، وجود است نه ماهيّت. در مرحله سوّم، اثبات مي‌كند كه حقيقت وجود، يك حقيقت است و بس و تعدّد و كثرت هر چه هست در مراتب و مجالي و مظاهر همان حقيقت است؛ يعني هر چه هست، همان حقيقت وجود و يا شئون و تجلّيات وجود است و بهرحال ثاني براي آن نيست. در مرحله چهارم، اين سخن را مطرح مي‌كند كه حقيقت وجود كه اصيل است و واحد، واجب است نه ممكن؛ زيرا اگر ممكن باشد بايد وابسته به غير باشد و حال اينكه غيري ماوراي حقيقت وجود نيست تا حقيقت وجود بدان وابسته باشد. پس حقيقت وجود، مساوي است با وجوب ذاتي و قطع نظر از هر حيثيّتي، تعليلي و يا تقييدي، امتناع از عدم دارد، از طرف ديگر، هنگامي كه جهان را در حال گذر و تغيير و پذيرنده عدم مي‌يابيم، حكم مي‌كنيم كه جهان، عين حقيقت هستي نيست، جهان، ظلّ هستي است، ظهور و تجلّي است، شأن و اسم است.
صدرالمتألهين در مشاعر در حالي كه محور سخن خود را حقيقت[19] وجود قرار مي‌دهد، نه مفهوم وجود، به سلوك فكري فوق اشاره مي‌كند و مي‌گويد: «حق تعالي از حيث شدّت و قوّت وجود، تناهي ندارد و نقص و قصور، لازمه مراحل ثاني هستي است».[20] در اين سلوك فكري، پاسخ اين سؤال كه چرا واجب الوجود، واجب الوجود شده است و چرا علت نخستين، علت نخستين شده است، بسي روشن تر است؛ زيرا حقيقت وجود را كه تنها حقيقت واقعي و اصيل عالم است، اگر من حيث هو هو در نظر بگيريم، عين استغنا از غير است و عين وجوب وجود است و عين اوليّت و آخريّت است و عين عليّت و مبدئيّت است. پس سؤال درباره آن چيزي كه ذاتش عين عليّت نخستين است، بيهوده و بي مورد است. بنابرين سلوك فكري صدرا، چرايي كه در مقابل ما ظاهر مي‌گردد، اين نيست كه چرا علت نخستين، علت نخستين شده است، بلكه اين است كه چرا آن كه علت نخستين نيست و معلول و ناقص است و همچنين محدود و متأخّر و نيازمند است، چنين شده است؛ يعني معلول است. پاسخ، اينستكه لازمه كمال و فرط فعليّت حقيقت هستي، تجلّي و ظهور است و لازمه تجلّي و ظهور، نقصان و محدوديّت و تأخّر و نيازمندي است و همه اينها مساوي معلوليّت‌اند.
تصور خدا
بر اين اساس، تعريفي كه صدرالمتألهين از خدا ارائه مي‌دهد با تصوّري كه فارابي و ابن سينا از خدا داشتند، تفاوت دارد. آنها در تعريف خدا، روي مفهوم وجوب وجود تكيه مي‌كنند و مفهوم قديم را براي معرفي ذات حق و بدست دادن ملاك بي نيازي و كمال ذاتي حق كافي نمي‌دانند. از نظر آنها تمايز بين واجب و ممكن به اينستكه ممكن، مركّب از ماهيّت و وجود است، امّا واجب، ذاتي است صرف وجود و چون هستي را در مرتبه ذات دارد نه در مرتبه زائد بر ذات، پس در مرتبه ذات خود فاقد هستي نيست تا نيازمند به هستي باشد. ملاصدرا همانطور كه مفهوم قديم را براي معرفي ذات حق و براي بدست دادن ملاك بي‌نيازي و كمال ذاتي او كافي نمي‌داند، به مفهوم عينيّت ذات و وجود بسنده نمي‌كند. از نظر او اينكه ذاتي بسيط و وجود صرف باشد، دليل بر وجوب وجود و غنا و بي نيازي مطلق نيست. اين سخن، صرفاً دليل بر اين است كه موجود مفروض، موجود حقيقي است نه موجود اعتباري و چنين چيزي براي وجوب وجود كافي نيست. براي وجوب وجود شرط است كه موجود، علاوه بر حقيقي بودن، بي‌نياز از علت نيز باشد. پس در مقام معرفي ذات واجب، هر دو قيد را بايد آورد و با اين دو قيد است كه مي‌توانيم تصوّري صحيح از ذات حق بدست دهيم.
در نظام مابعدالطبيعه ملاصدرا بر حسب اصالت وجود، حق چنان تصور شده است كه وجودش از نظر شدت وجودي نامتناهي است، در حالي كه اشياء مخلوق بعنوان اشيائي شناخته شده‌اند كه داراي فقر و ضعف وجودي‌اند و خود نمي‌توانند علت وجود خود باشند. وجود آنها بايد وابسته به منبع ديگري، يعني وجود مطلق، شود.
براساس تعاليم ديني، هستي حقيقي از آن خداوند است. او وجودي نامحدود، نامتناهي و در نتيجه قائم به ذات است. در قرآن و روايات، مهمترين صفت براي خداوند، صفت قيّوم است كه معمولاً آن را قائم به ذات و مقّوم غير ترجمه كرده‌اند. قائم به ذات بودن به اين معناست كه خدا چه براي وجود داشتن و چه براي صفاتش، قائم به هيچ واقعيتي خارج از وجود خود نيست، هيچ واقعيتي او را بوجود نياورده است و هيچ چيز نمي‌تواند آفريننده و يا نابودكننده او باشد. خدا فقط هست؛ وجود غني و كامل و نامتناهي دارد؛ وجود مطلق و حقيقت غايي است، لابشرط است و شرط وجود ساير موجودات؛ او بي هيچ قيد و شرطي، واجد جميع صفات است و فقط در صورتي نامتناهي است كه وجودش مطلق باشد.
بدين ترتيب، بساطت به معناي دقيقتري براي واجب اثبات مي‌شود كه لازمه آن، اين است كه هيچ كمالي را نمي‌توان از خداي متعال سلب كرد. وجود خداي متعال، وجود مطلق است و عقل نمي‌تواند هيچ نقصي را به او نسبت دهد. بعلاوه چون وجود واجب، بسيط و از هرگونه تركيبي حتي تركيب از وجدان و فقدان مبرّي است، صفات او هم زائد بر ذاتش نخواهند بود؛ يعني ملاصدرا در عين حال كه خدا را واجد كمالاتي مي‌داند كه ما به او نسبت مي‌دهيم، اين صفات را در وحدتي متعالي فراهم مي‌آورد.
جدايي و مغايرت حق با اشيا به اين نحو نيست كه حدّ و مرزي آنها را از هم جدا كند؛ بلكه به كمال و نقص و قدرت و ضعف است. پس تميّزش از غير تميّز تقابلي نيست، بلكه تميّز احاطي و شمولي است و غير به معناي مقابل، عدم محض و لا شيء صرف است. بعبارت ديگر، وجودات با همه تكثّر و تمايزي كه دارند، مراتب تعيّنات حقّ اوّل و ظهورات نور[21] او و شئونات ذات او هستند، نه اينكه امور مستقل و ذوات منفصل باشند و اين توحيد اخصّ خواص، يعني كمّل اهل توحيد است كه اولياي دين و عرفاي شامخين و حكماي متألّه و متعمّق در حكمت متعاليه‌اند؛ يعني قول به «وحدة الوجود و الموجود جميعاً في عين كثرتهما» و اين حق توحيد و توحيد حق است.

وحدت حقّه حقيقيّه
اين مسئله كه وحدت حق، وحدت عددي نيست، از انديشه‌هاي بكر و بسيار عالي اسلامي است كه در هيچ مكتب فكري ديگر سابقه ندارد. خود فلاسفه اسلامي تدريجاً بر اثر تدبّر در متون اصيل اسلامي به عمق اين انديشه پي بردند و آن را رسماً در فلسفه اسلامي وارد كردند. ملاصدرا خدا را واحد حقيقي و متعالي مي‌داند. اين مفهوم، اساسيترين و محوريترين مفهومي است كه در فلسفه ملاصدرا بكار مي‌رود و اساس تفكر فلسفي بعد از ملاصدرا محسوب مي‌شود.
در كلمات قدما از حكماي اسلامي از قبيل فارابي و بوعلي، اثري از اين انديشه لطيف ديده نمي‌شود. حكماي متأخّر كه اين انديشه را وارد فلسفه خود كردند، چنين وحدتي را وحدت حقّه حقيقيّه ناميده‌اند و از اين معناي منيع در صحف عارفان باللّه، تعبير به وحدت وجود مي‌شود؛ يعني وجود صمد حق كه وجود مطلق و مطلق وجود است. او را نه مبدأ متصوّر است، نه منتهي و نه ثاني تا ثاني را ضد و ند و شريك و مثل و از اينگونه عبارات، اعتبار كنيم.
احاديث فراواني است كه دلالت دارند بر اينكه وحدت حق، وحدت عددي نيست و تعبير اوّل براي واجب به معناي اين نيست كه ثاني داشته باشد. اساساً مسئله تعداد و اول و دوم مطرح نيست. عدد از اختصاصات جهان امكان است و در مراتب نازله فيض يافت مي‌شود؛ يعني وقتي سلسله هستي به مجردات مي‌رسد و از آنجا به جواهر و اعراض راه مي‌يابد و در بين اعراض، «كمّ» مطرح مي‌شود و به كمّ متصل و كمّ منفصل كه همان عدد است، نوبت مي‌رسد. از اينرو مسئله شمارش عددي يعني جاي اول و دوم و سوم و چهارم، در مراحل نازله فيض است و عدد را در اصل هستي و مراحل عالي آن، راهي نيست. در نتيجه، نه واجب تعالي، واحد عددي است و نه مجرّدات عاليه كه در رديف اولين صوادر حق هستند، ثاني عددي‌اند. پس واجب تعالي اولي است كه ثاني ندارد و اگر گاهي تعبير مي‌شود كه او اول است و ديگران ثاني، نه به اين معناست كه او اول عددي است. اول در اين تعبير؛ يعني مستقل و ثاني؛ يعني ما ليس بمستقل، نه اينكه ثاني در رديف اول است، چون غيرمتناهي رديف بر نمي‌دارد و نامحدود، جاي خالي نمي‌گذارد تا غير، آن خلأ را پر كند.[22] اگر چيزي محدود نباشد، ثاني و ثالث براي او قابل فرض نيست. همانطور كه نامحدود، اوّل است، آخر است و همانطور كه ظاهر است، باطن است، چنانكه در سوره مباركه حديد فرمود: «هو الاوّل و الاخر و الظاهر و الباطن».[23]
علي (ع)، در نخستين خطبه از نهج البلاغه، چهارمين مرتبه توحيد را مرتبه اخلاص مي‌داند. مرتبه اخلاص، اينستكه خدا را در يگانگي خود، خالص قرار دهيم، بنحوي كه هيچگونه شائبه كثرت و عارضه تركّب و تعدّد در او روا نباشد. اخلاص توحيد وقتي كامل خواهد شد كه صفاتي جز ذات، در وي اثبات نكنيم؛ زيرا هر يك از صفت و موصوف، بيترديد دلالت بر مغايرت با ديگري دارد و لازمه اين مغايرت، تركّب و تعدّد مي‌باشد و جمله «فمن وصفه فقد قرنه»[24] تا آخر كلام، بيان محذور مغايرت موصوف و صفت است. اخلاص توحيد وقتي كامل خواهد شد كه انسان در علم و عمل از ماسوي اعراض كند و هستي واقعي را منحصر در خدا بداند و تعيين كند كه انسان جز خدا هر كه را بخواهد و به هر چه دل ببندد، جملگي باطل و بي اساس است.
چنين خدايي كه به چگونگي و كيفيّت شناخته نمي‌شود، با حواس درك نمي‌گردد و به مردم قياس و تشبيه نمي‌شود، چشمها او را احساس نمي‌كنند و انديشه‌ها او را فرا نمي‌گيرند و خردها اندازه‌گيري‌اش نمي‌كنند و افكار و تخيّلات، دور حريم كبريائيش نمي‌گردند؛ زيرا هر چه كه نظيري برايش شناخته شود و يا عقل بتواند آن را اندازه‌گيري كند، بالأخره محدود و ممكن الوجود خواهد بود. و نظير اين بيان، حديثي است كه از رسول خدا منقول است كه فرمود: «ظاهر و باطن وجود حق‌تعالي يكي است و مغايرتي بين ظاهر صفات او و باطن آنها وجود ندارد، ظاهرش موصوفي است كه به چشم ديده نمي‌شود و باطنش موجودي است كه پنهان نمي‌گردد. در همه جا حاضر است و هيچ جا حتي يك آن هم، خالي از او نيست. در جلو چشم دل حاضر است؛ ولي محدود به حدي نيست و غائب از أنظار است، لكن ناپديد و ناپيدا نمي‌باشد.»[25] بهمين علت است كه حكيمان متألّه و عارفان سالك به معرفت مشهودي حق نائل مي‌شوند، بدون اينكه قادر به درك كنه ذات او باشند.
و الحكماء المتألّهون العارفون به يشهدونه، لا بالكُنه؛ لأنّ شدة ظهوره و قوّة لمعاته و ضعف ذواتنا المجرّدة النوريّة يمنعنا عن مشاهدته بالكنه، كما منع شدّة ظهور الشمس و قوّة نورها أبصارنا اكتناهها، لانّ شدّة نوريّتها حجابها و نحن نعرف الحقّ الأوّل و نشاهده، لكن لا نحيط به علماً كما ورد في الوحي الالهي: «و لا يحيطون به علماً و عنت الوجوه للحي القيّوم.[26]
ازلي و ابدي بودن حق
از نظر ملاصدرا، واحد حقيقي لزوماً بايد داراي دو صفت اصلي باشد؛ يكي اينكه واحد حقيقي، وجودي ازلي است. ازلي كسي است كه هيچگاه نيست نشود و موجودي پيش از او نبوده است. نه زمان در او راه دارد و نه مكان؛ ديگر اينكه واحد حقيقي، قائم به ذات است؛ يعني چه براي وجود داشتن و چه براي صفاتش، قائم به هيچ واقعيتي خارج از وجود خود نيست، هيچ واقعيت يا وجود متعالي‌اي او را بوجود نياورده است و هيچكس نمي‌تواند آفريننده يا نابودكننده او باشد.
تقدّم ذات حق بر زمان و بر هر نيستي و بر هر آغاز و ابتدايي، يكي از لطيف‌ترين انديشه‌هاي حكمت الهي است و معني ازليّت حق، فقط اين نيست كه او هميشه بوده است. ازليّت حق فوق هميشه بودن است، زيرا «هميشه بودن» مستلزم فرض زمان است. ذات حق، علاوه بر اينكه با همه زمانها بوده است، بر همه چيز، حتي بر زمان، تقدم دارد و اينست معني «ازليّت» او. زمانها او را همراهي نمي‌كنند (در مرتبه ذات او زمان وجود ندارد) و اسباب و ابزارها او را كمك نمي‌كنند. ذات حق كه صرف الوجود و فعليّت محض است و هيچ مكان و زماني او را محدود نمي‌كند، نسبت به حواس ما باطن است. اما او در ذات خود، عين ظهور است و همان كمال ظهورش كه ناشي از كمال وجودش است، سبب خفاي او از حواس ماست.
بر اين اساس، ملاصدرا كه واحد حقيقي را موجودي بينياز از علت و قائم به ذات و ازلي مي‌داند، هم بساطت او را اثبات مي‌كند و هم يگانگي او را و هم منزّه بودن از هرگونه كثرت يا تركيب يا تبدل و حركت را و هم مبرّي بودن او را از هرگونه شباهت به مخلوقات. از آنجا كه موجود مستقل مطلق، يعني موجود مكتفي به ذات و مستغني از غير كه از او به واجب الوجود تعبير مي‌شود، هيچگونه احتياجي به غير ندارد، غني مطلق است، در نتيجه بايد ازلي و ابدي باشد.
در اينجا، فارابي به تصور خدايي مي‌رسد كه در عين حال، هم اول است و هم آخر؛ هم فاعل است و هم غايت، اين فاعل و غايت هم، وحدت تام دارد؛ يعني هم فاعل محض است و هم غايت محض. در واقع، نسبت به وجود خداوند، فرقي بين ازل و ابد نيست؛ زيرا ابد او عين ازل او و ازل او عين ابد اوست، خداوند بوده و هست و با او چيزي نيست؛ از اين رو، ملاصدرا خدا را مطلق مي‌داند و از او به «وجود مطلق» تعبير مي‌كند.
همانطور كه گفتيم خدا را مي‌توان به اين معنا نيز ازلي و ابدي دانست كه خداوند موجودي است وراي زمان و مكان. اين معنا غير از اين است كه خدا را از نظر زمان، بي آغاز و بي انجام بدانيم. او مطلقاً خارج از زمان و مكان قرار دارد، زيرا ديروز و امروز داخل در زمانند. او نه در زمان است و نه در مكان، او نه محدود به زمان است، و نه محدود به مكان. هيچ چيز بر او احاطه ندارد، بلكه او محيط بر همه چيز است و همه چيز تحت احاطه او واقع است. نمي‌توان گفت يك وقت نبوده، بعد بوجود آمده يا بعد از اينكه موجود شد، يك وقت نابود مي‌شود كه در صورت اول حادث است و در صورت دوم، فاني.
بدين ترتيب، صفت ديگري براي واجب الوجود اثبات مي‌شود و آن اينستكه هيچيك از موجودات يا پديده‌هاي مادي نمي‌تواند خدا باشد؛ زيرا موجودات مادي حادث هستند و هيچ موجود مادّي خاص را نمي‌توانيم نشان دهيم كه هميشه بوده و يا امكان عدم نداشته باشد.
در تعاليم ديني، ازليت و ابديت خدا به سه معنا آمده است: يكي بمعناي برخورداري از زمان جاويد و بي پايان؛ ديگري بمعناي بي زماني؛ سوم بمعناي برخورداري تام و تمام از وجود و كمالات وجودي. در قرآن و روايات، خدا موجودي منزّه از فقر و نياز معرفي شده است و چنين صفتي مستلزم آنستكه خدا نه در زمان مي‌گنجد و نه در مكان؛ چون موجودي كه در مكان بگنجد، خود بخود به مكان نياز دارد و موجودي كه در زمان بگنجد، بايد موجودي باشد كه تنها در شرايط خاص و در زمان معيني قابل تحقق باشد.
در قرآن، آياتي آمده كه از آنها چنين برداشت مي‌شود كه «او خداي مشرق و مغرب است به هر سو روي آوريد بسوي خدا روي آورده‌ايد، چه او حاضر در همه جا و محيط بر همه چيز است»؛[27] «و شما هر جا باشيد او با شماست»؛[28] «خداوند محيط بر انسان است و خالق اوست»؛[29] «همواره به انسان نزديك است، نزديكتر از رگ گردن».[30] آيات فوق در واقع بمعناي ردّ هرگونه عقيده داشتن به خداوندي محدود و متناهي است. مقصود اينستكه خداوند آنطور كه ارسطو و افلاطون فهميده‌اند، صرف يك واقعيت در ميان واقعيتهاي ديگر، حتي نخستين و متعاليترين واقعيت نيست، بلكه او منشأ و مبدء همه هستي است. بنابرين، براساس تعاليم ديني، در قرآن و روايات، هستي حقيقي از آن خداوند است. او وجودي نامتناهي و مطلق و در نتيجه، سرمدي است و صفات متعدد او طرق مختلفي هستند كه در آنها حقيقت نامتناهي خداوند، ظهور پيدا مي‌كند يا هستي مي‌يابد. از ميان اين صفات، مي‌توان از قيوميّت نام برد كه نشانگر احاطه قيومي خداوند بر همه موجودات است.


اسماء و صفات حق
ذات خداوند را به هيچ مخلوقي در هيچ جهتي نمي‌توان تشبيه كرد:«ليس كمثله شي». از طرف ديگر، هر صفتي از صفات كه ما مي‌شناسيم، صفت مخلوق است نه صفت خالق. پس اگر خالق را نيز متصف به آن صفت بدانيم، مخلوقات را با او در آن صفات شريك و شبيه ساخته‌ايم. به تبع قرآن بايد راهي بين نفي و تعطيل از يك طرف، و تشبيه از طرف ديگر، انتخاب كرد. در كلمات ائمه اطهار و مخصوصاً امام الموحّدين و ملهم العارفين علي(ع) جمله‌هايي ديده مي‌شود كه در ابتدا بنظر مي‌رسد طرفدار تعطيل و تعبّد در معارف الهي مي‌باشند و هرگونه مداخله عقل را در ساحت معارف الهي ناروا مي‌شمارند و شاهباز عقول را از رسيدن به قلّه شناخت ذات حق ناتوان مي‌شمارند.[31]
اما مطلب چنين نيست. آنچه از راهنماييهاي پيشوايان دين استفاده مي‌شود، محدوديّت قدرت سير عقلاني بشر است، نه ناتواني و ممنوعيّت كامل عقل بشر آنچنانكه «معطّله» ادّعا مي‌كنند. «لم يطلع العقول علي تحديد صفته و لم يحجبها عن واجب معرفته».[32] يعني عقول را اجازت نداده كه حدود صفات او را مشخص كنند؛ اما در عين حال، آنها را از مقدار لازم معرفت، ممنوع نساخته است و پرده‌اي ميان عقول و آن «مقدار واجب» قرار نداده است. پس معلوم مي‌شود در عين ناتواني عقول از وصول به كنه معرفت باري تعالي، يك «مقدار واجب» در كار است كه در آن مقدار نه تنها ممنوعيّت نيست؛ بلكه وجوب و لزوم تحقيق، در كار است.
از آياتي نظير آيه : «و للّه الاسماء الحسني فادعوه بها و ذروا الذين يلحدون في اسمائه سيجزون ما كانوا يعملون»،[33] استنباط مي‌شود كه خداوند را با هر وصفي كه حاكي از حسن و كمال باشد و هيچ جهت نقص و عدم در او نباشد، مي‌توان توصيف كرد. درست است كه خداوند، مانند مخلوقات و مخلوقات، مانند خالق نيستند و بايد نفي مثليّت و ندّيت كرد، ولي نفي مثليّت، مستلزم اثبات ضديّت نيست. اينگونه تنزيه كه بگوييم هر چه در مخلوق است، مغاير و مخالف و مباين است با آنچه كه در خالق است، اثبات نوعي ضديّت است ميان خالق و مخلوق و حال آنكه همچنانكه خداوند را مثل نيست، ضد نيز نيست؛ مخلوق ضد خالق نيست، مخلوق پرتو خالق و آيت و مظهر اوست. از اين گذشته، اگر مقتضاي تنزيه اين باشد كه هر معني كه بر مخلوق صدق مي‌كند، بر خالق صدق نكند، پس بايد در مورد «موجود» بودن و «واحد» بودن خداوند نيز همين مطلب گفته شود. روشن است كه چنين نظري نه تنها مستلزم تعطيل حق از صفات و مستلزم تعطيل عقل از معرفت و مستلزم ارتفاع نقيضين است، نوعي انكار خدا و يگانگي او است.
صدرالمتألهين در مسئله شناخت صفات حق، همان راهي را طي مي‌كند كه مبناي برهان صدّيقين در اثبات واجب و وحدت او قرار مي‌گيرد.[34] وقتي كه در حكمت متعاليه ثابت مي‌شود كه اصالت از آن وجود است و ذات احديّت، وجود محض است و هيچگونه تعيّن و تحددّي ندارد، پس جميع شئون وجود و كمالات وجودي بنحو أعلي و أتّم در ذات او يافت مي‌شود. اين همه صفات و احوالي كه در اجزاء جهان هستي مشهود است، از آن جهت كه حاكي از محدوديّتند و محدوديّت، مرجعش نفي و عدم كمال است، در مورد حق تعالي كه هويّتش وجود بحت و واقعيّت بدون بطلان مي‌باشد، هرگز صادق نبوده و از ساحت قدسش منتفي است و چون عموم اين صفات و معاني به عدم و بطلان برمي گردد، نفي آنها از ذات مقدّس الهي، اثبات اطلاق و عدم تناهي ذات مقدسش مي‌باشد و از آنجا كه هستي خدا از هر قيد و شرطي، مطلق است و هيچگونه حدي در آنجا نيست، پس خود تحديد نيز از آنجا منتفي است و از اين روي، وجود حق از هر تحديد مفهومي نيز بالاتر و هيچ مفهومي (حتي اين مفهوم) نمي‌تواند به وي احاطه نموده و بطور تام از ذات او حكايت كند.
خطبه مباركه، در مقام بيان اينستكه هر گونه كيفيّت و صفت امكاني كه از يك نحو «تحديد» حكايت مي‌كند از ساحت كبرياي حق سبحانه، منتفي است و در عين حال، همه كمالات وجودي در وي موجود است. البته لازم اين مطلب چنانكه در خطبه مشروحاً بيان شده است، اين خواهد بود كه از هر صفت، حقيقت و اصلش در مورد حق سبحانه اثبات و قيود عدمي و حدود و خصوصيات امكاني از وي سلب مي‌شود. حق سبحانه مي‌داند نه با ابزار علم؛ مي‌بيند نه با چشم؛ مي‌شنود نه با گوش؛ مي‌خواهد نه با خواست فكري؛ محيط است نه با احاطه جسماني؛ در همه چيز هست نه بطور آميزش؛ و از هر چيز جداست نه با مسافت و فاصله، زيرا همه اين كمالات، مقارن محدوديّتهايي است و او در ذات خود محدوديّت ندارد.
از نظر ملاصدرا، وجود الهي مطلق الكمال است و از اين جهت، مافوق قواي ادراكي ماست، پس ادراك متناهي، قادر به درك آن كمال نامتناهي نيست. خداوند، بينهايت كامل است و كمال بينهايت او عقل ما را حيران مي‌كند. كسي كه متناهي و ناقص است، چگونه مي‌تواند چيزي را كه كمال بينهايت دارد، درك كند. بنابرين از نظر ملاصدرا خداوند از آن جهت كه وجودي كامل و فراتر از زمان و مكان است، به حيطه ادراك عقل آدمي در نمي‌آيد. در حقيقت، عقل آدمي به سبب نقص و آميختگي با شوائب مادّه، در برابر جمال و جلال آن موجود كامل كه متجلّي في‌نفسه است و استعلاء و تنزّه از ماسوي دارد، مات و مبهوت مي‌شود و صرفاً ظهوري ضعيف از آنرا درك مي‌كند.
ملاصدرا با وجود ترديد در شناختني بودن ذات باري، تأكيد دارد كه شناخت خدا، هدف هر فلسفه‌اي است و انسان، موظّف است به اندازه توان و طاقت خويش، خدا را بشناسد و به او تشبه جويد. بدين ترتيب، ملاحظه مي‌كنيم كه ملاصدرا در عين حال كه احاطه بر ذات حق را ناممكن مي‌داند و بر اين عقيده است كه هيچكس نمي‌تواند حقيقت ذات او را آنچنانكه هست، بشناسد، قائل به نوعي شناخت عقلاني از طريق تحليلات دقيق و درك مفاهيم ظريف است.
ملاصدرا در زمينه تلاش عقلي در تبيين مسئله صفات الهي، كوشش قابل ملاحظه‌اي به خرج داده است. او نه مانند مشبّهه، صفات و افعال موجودات مادي را به خداي متعال نسبت مي‌دهد و نه مانند قائلين به تعطيل، قدرت انسان را مطلقاً بر شناخت ذات و صفات خداي متعال نفي مي‌كند. او در عين حال كه شناخت كنه و حقيقت ذات حق را ناممكن مي‌داند، قائل به شناخت خداي متعال از طريق اسماء و صفات مي‌باشد.
در مورد اسماء حسني و صفات علياي الهي، ملاصدرا معتقد است كه مي‌توانيم هر اسمي را كه بخواهيم - هر گاه دالّ بر ارتباطهاي گوناگون او با مخلوقاتش باشد و از عظمت و جلال او حكايت كند - بر او اطلاق كنيم و اطلاق اين اسمها دلالت بر تركيب در ذات و يا صفاتي بيرون از ذات او نخواهد داشت. از نظر ملاصدرا تنها راه رسيدن به حقيقت وجود حق، معرفت شهودي است، البته به اندازه ظرفيت وجودي خودمان. و اين غير از معرفت عقلي حق از طريق اسماء و صفات است. منظور وي اين است كه نمي‌توان با معرفت عقلي به حقيقت وجود رسيد، چون راه رسيدن به چنين مقامي تنها معرفت شهودي عرفاني است. در اينجاست كه بينش رمزي و عرفاني با فلسفه در مي‌آميزد و شناخت عقلي با جذبه و الهام مصادف مي‌شود.
ملاصدرا، نه مانند اشاعره صفات الهي را اموري خارج از ذات و در عين حال، ناآفريده پنداشته و نه مانند معتزله، قائل به نفي صفات شده، اسناد آنها را به خداي متعال نوعي مجاز تلقّي كرده است. او خدا را متصف به صفاتي مي‌داند، البته نه بعنوان صفات زائد بر ذات. بعبارت ديگر، ملاصدرا صفات الهي را اموري زائد بر ذات و مغاير با آن نمي‌داند، بلكه از نظر او عقل، هنگامي كه كمالي از كمالات وجودي مانند علم و قدرت را در نظر مي‌گيرد، بالاترين مرتبه آن را براي ذات الهي اثبات مي‌كند؛ زيرا وجود او در عين بساطت و وحدت، همه كمالات نامتناهي را داراست و هيچ كمالي را نمي‌توان از او سلب كرد.
ملاصدرا در كتاب اسفار بطور مفصل به بحث از اسماء و صفات حق مي‌پردازد و صفاتي را براي خداي متعال اثبات مي‌نمايد. او مي‌گويد چون خدا وجود مطلق و واجب الوجود بالذّات است، از هر گونه نقص و محدوديتي مبري است، پس خير محض و حيات محض است و موجودي كه چنين باشد، عقل محض و عاقل محض و معقول محض خواهد بود و اين همه يك ذات است و يك حقيقت. از نظر ملاصدرا خدا به همه مخلوقات علم دارد. او علم به ذات را عين ذات و علم به مخلوقات را علم حضوري عين ذات مي‌داند. ملاصدرا بر خلاف ارسطو كه علم خدا به غير را منكر است، خدا را عالم به كل جهان هستي مي‌داند. او در كتابهاي مختلف خود، خدا را مدبّر جميع موجودات و پروردگاري كه علم و اراده‌اش شامل همه چيز مي‌شود، خوانده است. او در كتاب اسفار به صراحت گفته است كه هيچ ذرّه‌اي از علم او خارج نيست و هر چه در عالم، وجود دارد، به بهترين نحو ممكن و با توافق و اتقان تمام، نظم و ترتيب يافته است.
علم خدا به جزئيات، همانند علم ما به آنها نيست؛ يعني علم او به آنها را نبايد علمي ناشي از آنها و مقترن به زمان دانست وگرنه بايد از آنها منفصل شود و آنها در او اثر گذارند و چنين چيزي محال است. بنابرين علم او و در نتيجه ذات او بواسطه تغيير كائنات تغيير نمي‌كند و علم او به آنها، عارض بر ذات او نمي‌شود تا او را حالت منتظره باشد و با اين فرض كه او تام و ثابت است، مغاير شود. واجب و تغييرناپذيري و انفعال ناپذيري او را اثبات كرده و از طرف ديگر، مهمترين خصيصه از خصايص دين را در نظر گرفته است كه خدا به ماوراي ذات خود و به هر كوچك و بزرگي عالِم است.

صفات فعليه حق و مسئله آفرينش
ترديدي نيست كه سراسر جهان و اجزاي آن و حوادث گوناگوني كه در آن بوقوع مي‌پيوندد، از جهت وجود و هستي، نسبتي به حق داشته، فعل و افاضه او هستند و بواسطه قياس و نسبتهاي گوناگون كه در ميانشان تحقّق پيدا مي‌كند، مصداق پاره‌اي از صفات، مانند رحمت و نعمت و خير و نفع و رزق و عزّت و غني و شرف و غير آنها و همچنين متقابل آنها مي‌باشند و لازم لاينفك چنين سخني اين است كه حق سبحانه رحيم است و منعم است و غيره؛ يعني حق تعالي متصف به صفاتي است كه از مقام فعل منتزع مي‌باشند. چيزي كه هست، اين صفات از مقام ذات پايينتر بوده و مرتبه و موطن آنها همان مرتبه فعل مي‌باشد. اراده و مشيّت و جود و كرم و انعام و احسان حق، مثلاً همان موجود خارجي است كه با ايجاد حق به وجود آمده است و مريد و شائي وجواد و كريم و منعم و محسن بودن حق، همانستكه موجود نامبرده را به وجود آورده است؛ و ايجاد حق، چيز ديگري جز وجود خارجي آن شيء نيست، اگرچه ما به منظور مراعات ترتيب عقلي مي‌گوييم: خدا وجود فلان شيء را خواست، پس ايجادش كرد و چون خدا خواسته بود، چنين و چنان شد.
آري، نظر به اينكه موجودات امكاني با وجودهاي گوناگون و صفات مختلفي كه دارند كاشف از كمالات ذاتي حقّند و يك نحو ثبوتي به حسب ريشه اصلي خود در مقام ذات دارند، اين صفات فعليّه نيز كه از آن وجودات منتزعند، يك نحو ثبوتي بحسب ريشه اصلي در مقام ذات دارند؛ يعني حقيقتي كه منشأ پيدايش فعل است در مقام ذات مي‌باشد. و از اينجا بايد به اين حقيقت متنبّه شد كه: همه اين افعال با اختلافات زيادي كه دارند، بحسب حقيقت، به يك فعل عام بر مي‌گردند و آن ايجاد و آفرينش است، چنانكه كمالات ذاتي حق كه منشأ پيدايش آنها هستند، نظر به اطلاق ذاتي حق، به يك واقعيّت و حقيقت كه هيچگونه كثرت و اختلاف و تغييري در وي راه ندارد، برمي گردند.
مراد از آفريدن اشياء اين نيست كه مادّه يا موادّي از پيش خود، بي اينكه آفريده حق بوده باشند، وجود داشته باشند، و حق سبحانه روي آنها عمل كند؛ زيرا دراينصورت حق تعالي نسبت به مادّه، ازليّت نداشته و محدود خواهد شد و محدوديّت با اطلاق وجودي وي سازگار نيست. بعلاوه، حق سبحانه از جهت فعل، به مادّه پيشين احتياج خواهد داشت و حاجت با اطلاق وجودي و غناي ذاتي وي منافات دارد. اراده حق تبارك و تعالي عبارت است از نفس فعل و ايجاد، زيرا فكر و تصور و اهتمام و تحريك و تحرّك و ساير احوال و عوامل داخلي و خارجي متناسب با ذات واجب نيست. پس اراده او عين فعل و ايجادي است كه به امر «كن» وجودي و بدون تلفّظ و قصد و رويّه و اهتمام متحقّق مي‌گردد. از چنين معنايي در كلام ائمه به «خلق الأشياء لا من شيء» تعبير مي‌شود.[35]
با توجه به حكمت الهي، روشن مي‌شود كه چرا اراده الهي به امور معيّني تعلق مي‌گيرد. بعبارت ديگر، تنها اموري كه در كادر نظام تام حق تعالي قرار مي‌گيرند، متعلق اراده الهي واقع مي‌شوند و اراده الهي تنها به اموري تعلق مي‌گيرد كه داراي مصلحت باشند و مصلحت است كه اراده الهي را محدود مي‌كند. بدين ترتيب، در فلسفه ملاصدرا بايد به قدرت و علم مطلق خداوند، وصف خير بودن نيز افزوده شود. هنگامي كه او خدا را منشأ خير مي‌داند، منظورش اينستكه افعال خدا و هستي او شرط اصلي خير و عاليترين كمالات وجودي در نظام تامّ وجود است.
بنابرين، خداوند عملي بر خلاف حكمت انجام نمي‌دهد. اين سخن با قدرت مطلق الهي منافات ندارد. آنچه در تعاليم ديني تحت عنوان فعّال مايشاء و قادر مطلق آمده، متضمّن اين معناست كه اراده خداوند بر هرچه كه مطابق حكمت و داراي مصلحت باشد، تعلق مي‌گيرد. در واقع از نظر ملاصدرا، خدا در عين حال كه داراي قدرت و علم مطلق است، حكيم علي الاطلاق نيز هست.
از نظر ملاصدرا، خداوند فقط خالق نيست؛ بلكه خالقي است حكيم و صاحب جود و عدل و منشأ خير و رحمت. معمولاً خير و محبّت بعنوان دو صفت از صفات خداوند بكار مي‌رود. منشأ خير بودن خداوند، محبّت و لطف و رحمت او، همه به يك معنا بكار رفته‌اند؛ اما مهمترين آنها مفهوم عشق و محبت الهي است. او خدا را كمال و عشق و خير مطلق مي‌داند كه از يك سو همه خيرها از او نشأت مي‌گيرد و از سوي ديگر، لطف و محبت او شامل همه موجودات مي‌شود. او وجود شر را در جهاني كه آفريده خداست، منافي با علم و قدرت نامتناهي و همچنين خير نامتناهي حق نمي‌داند و بيانهاي مشبعي در اين باب عرضه مي‌كند. از آنجا كه نظام هستي از علم و قدرت و محبت به كمال خير نشأت گرفته است و اين صفات، نامتناهي و مطلق است، پس جهان هميشه به صورتي تحقق مي‌يابد كه تامّ و أتّم باشد. يعني بيشترين كمال و خير بر آن مترتّب گردد. در واقع، اراده خدا تنها به چنين نظامي تعلق مي‌گيرد كه تام و أتّم است و با علم نامتناهي حق، مطابق است.
بدين ترتيب، ملاصدرا تلاش مي‌كند تا مبدأ اول فلسفي خود را با مفهوم ديني خدا تطبيق دهد. بديهي است كه مطابق چنين نظري، تفسير الهي عالم، عين تبيين علمي و فلسفي آنست. قرآن و روايات بسياري بر خالق بودن خداي متعالي و بي حد و مرز بودن قدرت او تأكيد ميورزند. در اين آيات، هيچ شاني از فلسفه نيست؛ با وجود اين، تأمل در اين آيات، تأثير عميقي در فكر فلسفي مسلمانان داشته است، اين آيات با آنكه با اقامه دليل براي اثبات مفاد خود همراه نيست، توافقي در غايت عمق با آن دارد.
ملاصدرا، خدا را يگانه فاعل يا علت حقيقي در جهان مي‌داند. جهان از نظر او داراي وحدت و هماهنگي است و روابط علّي بين مراتب آن موجود است. ملاصدرا با اينكه خدا را يگانه علت حقيقي مي‌داند، در قول به ضرورت علّي و معلولي ميان كائنات، با ديگر فيلسوفان مسلمان هماهنگ است. ملاصدرا براي نشان دادن قدرت مطلقه خداوند و اثبات معاد جسماني و همچنين اثبات فاعليّت مطلق الهي و تبيين مسئله «خلق اشياء لا من شيء» به آياتي از قرآن اشاره مي‌كند. بدين ترتيب، ملاحظه مي‌كنيم كه كندي چگونه با استفاده از قرآن براي بعضي از مسائل بسيار مهم از قبيل خلق عالم و فاعليت مطلقه الهي راه حلهايي ارائه مي‌دهد. قرآن به عنوان اصليترين منبع ديني و تفكّر كلامي مسلمانان در آيات بسياري بر بيحد و مرز بودن قدرت الهي و مطلق بودن آن تأكيد مي‌كند و در مقابل مشركان، قدرت را صفت انحصاري خداوند مي‌داند. «الله الذي خلقكم ثم رزقكم ...»، «قل أرأيتم شركائكم الذين تدعون من دون اللّه اروني ماذا خلقوا من الأرض أو لهم شرك في السموات و الارض ...»[36] شرك در اين آيات مي‌تواند به مفهوم دل بستن به هر چيز و هر شيء غير از خدا باشد. تصور خداوند بعنوان تنها واجد سلطه و اقتدار به آياتي كه خداوند همچون علت پديده‌هاي گوناگون جهان معرفي شده، تقويت مي‌شود.
قرآن در رد كساني كه امكان چنين خلقي را به اين دليل انكار مي‌كنند كه در قياس با فعل انساني، مستلزم زماني مديد است، تأكيد مي‌كند كه فعل خدا را به هيچ روي نمي‌توان با فعل انسان قياس كرد، چه او چون بخواهد چيزي بيافريند، فرمانش اين است كه مي‌گويد: «هست شو، پس هست مي‌شود» (انّما أمره إذا أراد شيئاً أن يقول له كن فيكون)، و بدينگونه به فضل قدرت مطلق خود، مستغني از دو شرط مادّه و زمان است.

موقعيّت وجودي جهان آفرينش و بدء و ختم آن
مسئله‌اي كه همواره توجه متفكّران و فلاسفه را به خود معطوف داشته اينستكه چه رابطه‌اي ميان خدا و جهان وجود دارد. خدا در نظر ملاصدرا موجودي است مفارق از مادّه، پس ارتباط او در عين وحدت، با عالم مادّه چگونه است و چگونه بدون اينكه وحدانيّت خود را از دست بدهد، عالم از او صادر گشته است؟ آيا كائنات در زماني از او صادر شده يا همچون او، قديم است؟
ملاصدرا براي تبيين رابطه واحد و كثير و وحدت با كثرت و تأمين وحدت واحد، به نظريه تجلي  تمسك مي‌جويد. به نظر او از واحد حقيقي، كه وجود مطلق و منبع جميع كمالات است، بر اثر رحمت واسعه اش تنها واحد ديگري جاري و ساري مي‌شود كه از آن به عقل اول تعبير مي‌كنند.
جهان هستي هر چه باشد و هر عظمت و وسعت حيرت انگيزي كه داشته باشد و هر كثرت و اختلاف و تضادّ و تزاحم و تنازعي كه در آن حكمفرمايي نمايد، يك واحد بيش نيست كه فعل حق بوده و از هر جهتي كه فرض شود، چنگ نياز به دامن كبرياي حق زده و كمترين لحظه‌اي - چه در پيدايش و چه در بقاء - كوچكترين استغنايي از قيمومت وجودي حق سبحانه ندارد و به هر معني كه براي عالم، اول و آخري فرض و تصوّر شود، حق تعالي، هم از ناحيه اول، و هم از ناحيه آخر به آن محيط مي‌باشد، با احاطه‌اي كه بموجب آن وجودش به عالم سبقت جسته و هم با عالم معيّت برقرار ساخته و هم اوست كه پس از عالم، باقي و ثابت است؛ و اگر نه اين بود، وجودش محدود و متناهي مي‌گرديد و ازليّت و ابديّت خود را از دست مي‌داد.
آنچه براي ما بالحس و العيان ثابت است، عالم طبيعت است. اين عالم با آنچه در آن است، حادث زماني است؛ زيرا كه هر چه در اوست، وجودش مسبوق به عدم زماني است. به معني اينكه تمام اجسام و جسمانيّات، هويّتي متجدّد دارند و در جميع هويّات شخصي، وجودشان مسبوق به عدم است و عدمشان مسبوق به وجود. اين عالم محسوس كه قلمرو مادّه و زمان و مكان و حركت مي‌باشد، با همه محتويات خود و با هر نظريّه‌اي كه در تركيب اجزائش و هويّت ابعاضش بپسنديم، نظر به اينكه نمي‌تواند از حكم محدوديّت و تعيّنات شانه خالي كند، تحت احاطه ذات نامحدود حق بوده و هر گونه مبدأ و منتهايي كه براي آن فرض شود، مسبوق و ملحوق به وجود پاك حق عزّ اسمه است. اوست كه قديم است علي الاطلاق و ازلي و ابدي است بيقيد و شرط.
عالم ديگري كه بحكم دليل و برهان بر ما ثابت است، عالم نامحسوس است. اين عالم كه وجود پديده‌هاي آن ثابت بوده و از حركت و انتقال و تغيّر و زمان و مادّه و استعداد بدور است، در عين حال از جهت فقر و فاقه و نياز، نسبت به ساحت الوهي و چنگ زدن به دامن رحمت حق، فرقي با عالم طبيعت ندارد؛ زيرا حكم محدوديّت ذاتي و تعيّن وجودي در همه جاري است و هر محدودي در قيام وجودي خود نياز به حق تعالي دارد كه تنها ذات غيرمحدود و واقعيّت مطلق، غيرمتناهي است.
عالم بالا، صورتهايي است كه از مواد، عاري هستند و از قوّه و استعداد، خالي؛ خدا به آنها تجلّي كرده و در اثر تجلّي روشن شده‌اند؛ و به آنها نمايان شده و در نتيجه تلألؤ پيدا كرده و پرتو انداز شده‌اند. اين كلام، اشاره به تجرّد عالم بالاست و البته فقدان مادّه، مستلزم فقدان خواصّ مادّه نيز خواهد بود كه قوّه و استعداد بوده باشد؛ «صور عارية عن المواد، خالية عن القوّة و الإستعداد، تجلّي لها فأشرقت و طالعها فتلألأت».[37]
خاصيّت موجود مفارق از مادّه، اين است كه هر كمالي كه براي آن امكان دارد، در اوّل وجود با آن همراه و موجود است، ديگر اينكه به واسطه حركت و انتقال از حالي به حالي ديگر، چيزي را از دست نمي‌دهد و چيزي را بدست نمي‌آورد، چنانكه خاصيّت عمومي ماديّات همين است. و لازم اين مطلب، اين است كه هر نورانيّت وجودي و تجلّي ربوبي كه بر آينه ذات آن افتد، بي اينكه مقداري از آن را در مخزن استعداد و قوّه خود نگاه دارد، مانند آينه صيقلي، همه را پس داده، به خارج از خود منعكس سازد. اين موجودات، فيوضات الهي را مي‌گيرند و به موجودات پست تر و پايينتر مي‌رسانند.
اينها بخشهايي بود از سخنان ملاصدرا، پيرامون مسائل فلسفه الهي در باره خدا و اسماء و صفات او كه با نبودن مجال كافي آنها را بيان كرديم. براي كساني كه در فلسفه اسلامي تتبّعي دارند، روشن است كه مطالب وارد شده در اين زمينه بسيار بوده و هر محققي به موارد متعددي از اين قبيل مي‌تواند دست يابد. بديهي است كه استيفاي بحث در اين زمينه و فهم دقيق و عميق آنها بحثهاي طولاني لازم دارد كه درصدها صفحه نيز نمي‌گنجد و از ياراي گفتگو در چند صفحه محدود بيرون است.
كساني كه با آيات قرآن و سخنان پيامبر اسلام(ص) و امامان شيعه(ع) و در رأس آنها امام علي(ع) آشنايي دارند، بخوبي مي‌دانند كه برخي از سخنان آنان بگونه‌اي مستقيم با مسائل عمده و اساسي در فلسفه اولي مربوط است و مي‌تواند الهامبخش بسياري از حكما در اين باب واقع شود. مسائل توحيد و آنچه به ربوبيّات مربوط است، در كلمات اميرالمؤمنين علي(ع) در نهج البلاغه و ساير پيشوايان دين در اصول كافي، توحيد صدوق  و ساير جوامع روايي بگونه‌اي مطرح شده كه از هر جهت، بديع و بيسابقه مي‌باشد.[38] صدرالمتألهين از جمله كساني است كه به اين حقيقت توجّه داشته وتا حدّ زيادي از چنين مباحثي بهره مند گشته است. اميد است كه حكماي بزرگ و كليه كساني كه رخش انديشه خويش را در ميدان اين حقايق به جولان درآورده‌اند، به اين موضوع توجّه كنند و با بررسي هر چه بيشتر در اين گنجينه سر بمُهر بتوانند كنوز معاني را استخراج و آنها را به طالبان حقيقت و فضيلت عرضه نمايند.
*    *    *

پي‌‌نوشتها:
[*]استاديار دانشگاه تربيت مدرس
[1]. أينما تولّوا فثمّ وجه اللّه، و هو اللّه في السموات و في الأرض، و هو معكم أينما كنتم، و اعلموا أنّ اللّه يحول بين المرء و قلبه ـ (سوره بقره/ آيه 115); (سوره انعام/ آيه 3); (سوره حديد/ آيه 4); (سوره انفال/ آيه 24).
[2]. سوره فصّلت، آيه 53.
[3]. راغب در مفردات القرآن مي‌گويد: «و الاية هي العلامة الظاهرة، و حقيقته لكل شيء ظاهر هو ملازم لشيء لايظهر ظهوره، فمتي أدرك مدرك الظاهر منهما علم أنّه أدرك الاخر الذي لم يدركه بذاته». ر.ك: ملاّصدرا، الشواهد الربوبيّة، پيشين، ص 40.
[4]. علي (ع) به همين دلالت اشاره مي‌كند، آنجا كه مي‌فرمايد: «مارأيت شيئاً الاّ و رأيت اللّه قبله و بعده و معه» در حديث آمده است كه از رسول اللّه (ص) سؤال شده است» بما عرفتَ اللّه تعالي» در جواب فرمود «باللّه عرفت الاشياء». همچنين در دعاي صباح داريم «يا من دلّ علي ذاته بذاته و تنزه عن مجانسة مخلوقاته» (مفاتيح الجنان، دعاي صباح، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ص 107.)  و يا اينكه در دعاي ابوحمزه ثمالي از امام سجّاد نقل شده است. «بك عرفتك و انت دللتني عليك و دعوتني اليك». (همان، دعاي ابوحمزه ثمالي، ص 334.) امام حسين (ع) در دعاي عرفه مي‌فرمايد: «أيكون لغيرك من الظهور ما ليس لك، حتي يكون هو المظهر لك متي غبت حتّي تحتاج الي دليل يدلّ عليك و متي بعدت حتي تكون الاثار هي التي توصل اليك» (همان، دعاي امام حسين(ع) در روز عرفه، ص 496.) همچنين مي‌فرمايد: «كيف يستدلّ عليك بما هو في وجوده مفتقر اليك» (سيّد بن طاووس، «اقبال»، پيشين، ص 349.) ر.ك: ملاّصدرا، الاسفار الاربعة، جلد 5، تصحيح، تحقيق و مقدمه رضا محمدزاده، باشراف سيد محمد خامنهاي، بنياد حكمت اسلامي صدرا، ص 41.
[5]. حسن زاده آملي، حسن، رساله وحدت از ديدگاه عارف و حكيم، انتشارات فجر، ص 73.
[6]. قيصري در شرح فصوص الحكم مي‌گويد: «و حاصل استدلالاتهم يرجع بانّ الوجود الممكن ... يحتاج الي علّة موجودة غير ممكنة و هوالحق الواجب ... و هذا ايضا استدلال من الأثر الي المؤثّر»; شرح قيصري بر فصوص، الفص الابراهيمي، ص 174.
[7]. ژيلسون، اتين، خدا و فلسفه، ترجمه شهرام پازوكي، انتشارات حقيقت، ص 72.
[8]. ابن سينا، الاشارات و التنبيهات، پيشين، ج 3، ص 18 تا 28 و ص 66; ابن سينا، النجاة، پيشين، ص 566.
[9]. ابن سينا، الاشارات و التنبيهات، پيشين، ج 3، ص 97; و نيز محمد تقي مصباح، تعليقة علي نهاية الحكمة، قم، مؤسسه در راه حق، ص 408.
[10]. براي نمونه ر.ك : علامه حلّي ، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، نشر جامعه مدرّسين، ص 280.
[11]. برهان صدّيقين ضمن موجز بودن، اساس بسياري از تقريرهاي برهان وجوب و امكان نيز هست كه از جهت ديگري بر برهان صدّيقين برتري دارند. برتري آنها در اين است كه چون ابتدا امكان عالم اجسام يا عالم ماده را ثابت كرده سپس به اثبات وجود خدا مي‌پردازد، افزون بر اثبات واجب، مغايرت او با عالم ماده و اجسام را هم به كرسي قبول مي‌نشاند. ر.ك: محمد تقي مصباح يزدي، تعليقة علي نهاية الحكمة، پيشين، ص 407; فخر رازي اين نكته را به عنوان نقص برهان ابنسينا مطرح مي‌كند; ر.ك: فخرالدين الرازي ، المطالب العالية، جلد1، تصحيح دكتر احمد حجازي، انتشارات شريف، ص 56.
[12]. بطور كلي اصطلاح برهان صدّيقين كه بعدها با نام حكيم شيراز (ملاّصدرا) پيوند بيشتري يافته، اشاره به روشي است كه در آن نفس وجود و واقعيّت، بدون در ميان آوردن پاي مخلوقات، بر وجود خداوند گواهي مي‌دهد.
[13]. ابن سينا مانند ساير فلاسفه اسلامي و برخلاف يونانيان و نيز ابن رشد كه اثبات صانع را از طريق عالم طبيعت، امكانپذير مي‌دانستند و از ادلّه طبيعي براي اثبات وجود پروردگار عالم مدد مي‌جستند، فقط براهين مابعدالطبيعي را حائز اهميّت مي‌داند.
[14]. ابن سينا، الاشارات والتنبيهات، ج 3، پيشين، ص 66.
[15]. ابن سينا، الشفاء، الهيات، پيشين، مقاله دوم، فصل چهارم; و همان، مقاله چهارم، فصل اوّل.
[16]. ابن سينا، التعليقات، پيشين، ص 67.
[17]. ملاّصدرا، الاسفار الاربعة، جلد 6، تصحيح، تحقيق و مقدمه احمد احمدي، باشراف سيد محمد خامنه اي، بنياد حكمت اسلامي صدرا، ص 15 و 16; ملاّصدرا، المشاعر، پيشين، ص 68.
[18]. ملاّصدرا، الاسفار الاربعة، جلد 6، في اثبات توحيد الواجب.
[19]. ر.ك: ملاّصدرا، عرشيّه، پيشين، ص 219; ضمناً رجوع شود به: ملاّصدرا، مشاعر، پيشين، ص 45.
[20]. ملاّصدرا، المشاعر، پيشين، خاتمة، ص 69.
[21]. در مجلّد اوّل بحار از علل الشرايع نقل كرده است كه مردي شامي از اميرالمؤمنين (ع) سؤالاتي كرده است. از جمله اينكه: «سأله عن اوّل ما خلق اللّه تعالي فقال عليه السلام: النور. و في حرز امامنا الجواد عليه السلام: و أسألك يا نور النهار و يا نور الليل و يا نور السماء و الارض و نور النور و نوراً يضي به كل نور ... الي قوله عليه السلام: و ملأ كل شي نورك (سيّد بن طاووس، منهج الدعوات، پيشين، ص 36.) صدرالمتألهين، نور را نمونه كامل و معقول وحدت و تشكيك وجود مي‌داند و مفهوم «نور» دقيقاً با مفهوم «وجود» از نظر فيلسوفاني چون او و پيروانش مطابق است.
[22]. پيش بيحد هر چه محدود است، «لا»ست «كل شيء غير وجه اللّه» فناست. (مولانا)
[23]. جوامع روايي مؤيّد اين نظريّه عميق است و بلكه اين نظريّه عميق از جوامع روايي استفاده مي‌شود و امامان شيعه با آن بيانات بلند، اين فكرهاي عميق را به شاگردان مكتب الهي خود افاضه فرموده اند. صدوق در كتابهاي توحيد و خصال و معاني الاخبار155 با سند متّصل از شريح بن هاني نقل مي‌كند كه در روز وقوع جنگ جمل يك عرب بيابان نشين در برابر اميرالمؤمنين علي (ع) ايستاد و گفت: آيا مي‌گويي: خداوند يكي است؟ در اين حال مردم به او هجوم آوردند و گفتند: مگر نمي بيني كه اميرالمؤمنين در حال جنگ است؟! آنگاه اميرالمؤمنين (ع) فرمود: «دعوه فانّ الذي يريده الأعرابي هو الّذي نريده من القوم; ثم قال: يا أعرابي; انّ القول في ان اللّه واحد، علي اربعة اقسام: فوجهان منها لايجوزان علي اللّه عزوجل و و جهان يثبتان فيه; فأمّا اللّذان لايجوزان عليه فقول القائل: واحد يقصد به باب الاعداد، فهذا ما لايجوز; لانّ ما لا ثاني له لايدخل في باب الاعداد، اما تري انّه كفر من قال: ثالث ثلاثة و قول القائل هو واحد من الناس و يريد به النوع من الجنس فهذا ما لا يجوز عليه; لانّه تشبيه و جلّ ربّنا عن ذلك و تعالي. و امّا الوجهان اللّذان يثبتان فيه، فقول القائل: هو واحد، ليس له في الاشياء شبه، كذلك ربّنا. و قول القائل انّه عزوجل احدي المعني; يعني به انّه لاينقسم في وجود و لاعقل و لا وهم; كذلك ربّنا عزوجل. ر.ك. شيعه، مجموعه مذاكرات با هانري كربن، علامه محمد حسين طباطبايي، 1371، چـاپ چهارم، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ص117.
[24]. نهج البلاغة، خطبه 1، ص 40.
[25]. صدوق، معاني الاخبار، مكتبة الصدوق، حديث اوّل، ص 10.
[26]. (سوره طه/آيه 111); ملاّصدرا، الاسفار الاربعة، ج 1، پيشين، ص 115.
[27]. (سوره بقره/آيه 115); (سوره الرحمن/آيه 17); (سوره مزمّل/آيه 9).
[28]. (سوره فصّلت/آيه 54).
[29]. (سوره علق/آيه 1).
[30]. (ق،16).
[31]. در خطبه اوّل نهج البلاغة مي‌فرمايد: الذي لا يدركه بُعد الهمم و لا يناله غوص الفطن «همّتها هر اندازه دورپروازي كنند، او را نمي يابند و زيركيها هر اندازه در ژرفاي درياي انديشه فرو روند، به او نائل نمي گردند. ر.ك: نهج البلاغة، خطبه 1، ص 40.
[32]. همان.
[33]. (سوره اعراف/آيه 180).
[34]. ملاّصدرا، الاسفار الاربعة، ج 6، تصحيح و مقدمه احمد احمدي، باشراف سيد محمد خامنهاي، بنياد حكمت اسلامي صدرا، ص 289; جلد 2، تصحيح، تحقيق و مقدمه مقصود محمدي، بنياد حكمت اسلامي صدرا، ص 73 و 74.
[35]. علامه محمد حسين طباطبايي، علي و فلسفه الهي، قم، انتشارات اسلامي، وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1361، ص 63.
[36]. (سوره روم/آيه 40); (سوره فاطر/آيه 39).
[37]. از علي(ع) در جواب سؤال از عالم علوي: (درر و غرر آمدي، ج 4، پيشين، ص 218.)
[38]. شيعه، مجموعه مذاكرات با هانري كربن، علامه محمد حسين طباطبايي، ص  117 ببعد.