در سال ۲۰۲۳ بررسی شد؛
دانشگاههای ایران در نظام بین‌المللی؛ نمودار جهانی شدن صعودی شد
وضعیت دانشگاههای ایرانی در ۵ نظام رتبه‌بندی مشهور بین‌المللی سال ۲۰۲۳ میلادی نشان می‌دهد که دانشگاههای کشور سال پرفراز و نشیبی را طی کرده اند و با افت و خیز نسبی در رتبه روبه‌رو بوده اند.
خبرگزاری مهر - گروه حوزه و دانشگاه: در چند سال اخیر نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی رشد قابل توجهی در جهان پیدا کرده اند و دانشگاههای ایرانی نیز به تبع سیر آموزش عالی در دنیا در این رتبه‌بندی ها حضور پررنگی داشته اند. نام دانشگاههای ایرانی از سال‌های ۲۰۱۸ - ۲۰۱۷ در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی مطرح شد و با وجود حضور کم رنگ در سال‌های اولیه، به تدریج رتبه‌بندی‌های بین‌المللی شاهد حضور تعداد بیشتری از نمایندگان نظام آموزش عالی ایران بودند.
شاخص‌ترین ویژگی‌های یک دانشگاه تراز جهانی نقش آفرشینی در اقتصاد دانش بنیان و تجاری سازی علم تولیدی، نقش آفرینی در جامعه و پاسخ گویی به نیاز جامعه خودش، دارا بودن رتبه‌های مناسب در رتبه‌بندی جهانی و دارا بودن مدیریت استراتژیک است و نظام‌های رتبه‌بندی به عنوان یک ابزار سنجش و ارزیابی توانسته اند با ارزیابی عملکرد دانشگاه‌ها، جایگاه و رتبه آنها را مشخص کنند.
دانشگاههای تراز جهانی دارای عناصر اصلی از جمله ۱. برنامه درس بین‌المللی، ۲. افزایش تبادل دانشجویی، ۳. افزایش دانشجویان بین‌المللی، ۴. تبادل اعضای هیأت علمی ۵. استفاده از فناوری اطلاعات، ۶. تقویت همکاری با مؤسسات خارج از دانشگاه و پیشرفت در توسعه بین‌المللی هستند.
همچنین از جمله اهداف رتبه‌بندی‌های جهانی می‌توان به «ارزیابی و مقایسه همه جانبه عملکرد علمی مؤسسات و فهرست کردن آنها»، «شناسایی بهترین دانشگاه و یا مؤسسه‌های تحقیقاتی در حوزه‌های مختلف علمی»، «مشخص کردن نقاط ضعف و قوت»، «شناسایی رقبا و شکاف‌های موجود»، «تقویت ارتباطات علمی و تحقیقاتی در سطح ملی و بین‌المللی» و «افزایش حس رقابت بین دانشگاه‌ها» اشاره کرد.
نکته مورد توجه درباره نظام‌های رتبه‌بندی بین المللی متفاوت بودن شاخص‌های ارزیابی از سوی هر یک از این نظام‌ها است. در برخی از نظام‌ها، موضوعات آموزشی، در برخی موضوعات پژوهشی و تعداد مقالات و در برخی دیگر کسب جوایز معتبر بین‌المللی و در برخی نیز توجه به نوآوری و فناوری‌های جدید ملاک قرار دادن دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی‌ها است. ضمن اینکه شیوه جمع آوری اطلاعات در برخی از نظام‌های رتبه‌بندی مبنی بر خوداظهاری و در برخی دیگر جمع آوری از پایگاه‌های علمی مشهور است.
شاخص‌های اصلی سنجش عملکرد دانشگاه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی شامل: ۱. آموزش، ۲. پژوهش، ۳. فناوری. ۴. نوآوری، ۵. امکانات، ۶. شهرت، ۷. ارتباط با جامعه و صنعت، اثربخشی اجتماعی، اقتصادی و صنعتی است.
در سال‌های اخیر که رشد دانشگاههای کشور در حوزه‌های متعدد علمی، آموزشی، پژوهشی و فناوری توانسته است جمع بیشتری از دانشگاه‌ها را در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی گردهم بیاورد، اهمیت به قرارگیری در این نظام‌ها نیز از سوی دانشگاه‌ها بیشتر شده است.
دکتر سیداحمد فاضل زاده رییس موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC)، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به اهداف رتبه‌بندی های جهانی در حوزه آموزش عالی می‌گوید: رتبه‌بندی چند جنبه و هدف دارد. یکی از این اهداف این است که بحث مرجعیت علمی را مشخص می‌کند. در واقع رتبه‌بندی نشان می‌دهد که واقعاً کدام دانشگاه در چه حوزه‌ای شاخص است. این اتفاق هم در سطح جهانی، منطقه‌ای و ملی رخ می‌دهد.
رییس موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) : یک کارکرد رتبه‌بندی، بازاریابی برای جذب دانشجویان خارجی است. به این ترتیب دانشگاه‌ها جذابیت‌های خود را از طریق رتبه‌بندی ها معرفی می‌کنند. ضمن اینکه فرصتی برای جذب پروژه‌های ملی و بین المللی کشورها استوی می‌افزاید: یک کارکرد دیگر رتبه‌بندی، بازاریابی برای جذب دانشجویان خارجی است. به این ترتیب دانشگاه‌ها جذابیت‌های خود را از طریق رتبه‌بندی ها معرفی می‌کنند. ضمن اینکه فرصتی برای جذب پروژه‌های ملی و بین المللی کشورها است. زمانی که این شاخص‌های رتبه‌بندی در سطح جهانی، منطقه‌ای و ملی معرفی می‌شود، کشورها و سازمان‌های بین المللی به دانشگاه‌هایی که مأموریت آن شاخص خاص را به خوبی انجام داده، پروژه محول کنند.
فاضل زاده از دیگر اهداف رتبه‌بندی های دانشگاهی، ارزیابی‌های درون سازمان می‌داند و می‌گوید: رتبه‌بندی تنها یک پرستیژ نیست و صرفاً یک عدد و رتبه بیان نمی‌شود بلکه در پس آن سیاست‌های مختلفی وجود دارد.
وی معتقد است یکی از مهمترین اهداف رتبه‌بندی، هدایت دانشجویان در مقاطع کارشناسی و تحصیلات تکمیلی است. اینکه دانشجویان به سمت کدام دانشگاه یا کدام رشته بروند. حتی بهترین دانشگاههای جهان نیز وقتی موضوعی به آنها نگاه کنیم الزاماً در همه رشته‌ها رتبه‌های بالایی ندارند. به عنوان نمونه ممکن است یک دانشگاهی که در رتبه پنجاهم جهان قرار داشته باشد اما در یک رشته خاص رتبه دوم را داشته باشد. این موضوع نشان دهنده تجمع اساتید برجسته و امکانات در آن رشته خاص آن دانشگاه است.
رییس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) می‌گوید: گاهی ممکن است دانشجویی یا پژوهشگری با نگاه به عنوان و شهرت یک دانشگاه آن را انتخاب کند اما ممکن است در آن رشته خاص جایگاه خوبی نداشته باشد. البته دانشگاههای دارای رتبه بالا معمولاً استانداردهای خوبی دارند و در ایجاد رشته‌ها تناسب را رعایت می‌کنند اما معمولاً دانشگاههای متوسط و کوچک بیشتر در یک یا چند رشته به صورت محدود فعالیت می‌کنند.
در حال حاضر حدود ۱۰ نظام رتبه‌بندی بین المللی شامل رتبه‌بندی کیو اس (QS)، رتبه‌بندی آموزش عالی تایمز (Times Higher Education)، رتبه‌بندی شانگهای Shanghai، رتبه‌بندی دانشگاههای جهان اسلام ISC، رتبه‌بندی جهانی CWUR، رتبه‌بندی نیچر ایندکس nature-index، رتبه‌بندی وبومتریکس Webometrics، رتبه‌بندی گرین متریک (UI GreenMetric World University Ranking on Sustainability)، رتبه‌بندی USNews و نظام رتبه‌بندی لایدن هستند که نسبت به درجه بندی دانشگاههای دنیا اقدام می‌کنند.
از میان آنها تایمز، کیواس، شانگهای، لایدن و ISC پنج نظام برتر رتبه‌بندی هستند که دانشگاه‌ها را به صورت کلی، منطقه‌ای، موضوعی دسته بندی و رتبه‌بندی می‌کنند که در این گزارش وضعیت دانشگاههای ایرانی را در سال ۲۰۲۳ در این رتبه‌بندی ها بررسی کردیم.
نظام رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی تایمز (Times Higher Education)
سیستم رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی تایمز، یکی از مشهورترین نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی است. این رتبه‌بندی اولین بار در سال ۲۰۰۴ با همکاری تایمز و کیو اس منتشر شد. این همکاری تا سال ۲۰۱۰ تحت عنوان رتبه‌بندی تایمز کیو اس ادامه داشت و در سال ۲۰۱۰ تایمز همکاری خود با کیو اس را قطع کرده و قرارداد همکاری را با مؤسسه تامسون رویترز امضا کرد.
در سال ۲۰۱۰ روش‌شناسی جدیدی برای این رتبه‌بندی ارایه شد. ۱۳ شاخص مورد استفاده در این رتبه‌بندی در پنج گروه قرار گرفته‌اند: آموزش: فضای آموزشی (۳۰ درصد از نمره کل). پژوهش: حجم، درآمد و شهرت (۳۰ درصد از نمره کل). استنادها: تأثیر پژوهش (۳۰ درصد از نمره کل). درآمد صنعتی: نوآوری (۲.۵ درصد از نمره کل). وجه بین‌المللی: نیروی انسانی، دانشجویان و پژوهش (۷.۵ درصد از نمره کل). این سیستم رتبه‌بندی هر ساله دو فهرست رتبه‌بندی جهانی و رتبه‌بندی موضوعی منتشر می‌کند.
تعداد دانشگاه ایرانی در تایمز در رتبه بندی ۲۰۲۴ به ۷۳ مورد رسید که نسبت به ۶۵ دانشگاه رتبه بندی ۲۰۲۳ و ۵۸ دانشگاه رتبه بندی ۲۰۲۲ رشد قابل توجهی را نشان می‌دهد. نظام رتبه‌بندی بین‌المللی تایمز نتایج رتبه‌بندی موضوعی سال ۲۰۲۴ خود را منتشر کرد که براساس آن ۷۳ دانشگاه ایرانی حضور قابل توجهی در حوزه‌های مهندسی، علوم پایه و پزشکی داشتند.
در رتبه‌بندی ۲۰۲۴ موضوعی تایمز طیف متنوع‌تری از دانشگاه‌ها و کشورها در سراسر رشته‌ها برتر هستند. حوزه‌های موضوعی عبارتند از: هنر و علوم انسانی؛ اقتصاد و تجارت؛ پزشکی بالینی و سلامت؛ علوم کامپیوتر؛ آموزش؛ مهندسی؛ حقوق؛ علوم زیستی؛ علوم فیزیکی (علوم پایه)؛ روانشناسی؛ علوم اجتماعی که دانشگاههای ایران توانسته‌اند در ۱۰ حوزه موضوعی در بین دانشگاههای برتر جهان قرار گیرند و تنها در حوزه موضوعی حقوق رتبه‌ای کسب نکردند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۱۸۱ بار نام دانشگاههای ایرانی در میان رشته‌های موضوعی در این رتبه‌بندی تکرار شده است. از میان دانشگاه‌ها، دانشگاه صنعتی شریف با رتبه ۱۲۶-۱۵۰ در حوزه موضوعی مهندسی بهترین رتبه را در میان دانشگاههای ایران دارد.
بررسی روند ۶ ساله حضور دانشگاههای ایرانی نشان از رشد قابل توجه رتبه دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی بین‌المللی تایمز می‌دهد. بهترین رتبه ۲۰۱۸ به دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با رتبه جهانی ۳۰۱-۳۵۰، بهترین رتبه ۲۰۱۹ به دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با رتبه جهانی ۳۵۱-۴۰۰، بهترین رتبه ۲۰۲۰ به دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با رتبه جهانی ۳۵۱-۴۰۰، بهترین رتبه ۲۰۲۱ به دانشگاه علوم پزشکی کردستان با رتبه جهانی ۳۰۱-۳۵۰، بهترین رتبه ۲۰۲۲ به دانشگاههای صنعتی نوشیروانی بابل، علوم پزشکی کردستان و علوم پزشکی مازندران با رتبه جهانی ۳۵۱-۴۰۰، بهترین رتبه ۲۰۲۳ به دانشگاههای علوم پزشکی گلستان، علوم پزشکی کردستان و علوم پزشکی مازندران با رتبه جهانی ۴۰۰-۳۵۱ و بهترین رتبه ۲۰۲۴ به دانشگاه صنعتی شریف با رتبه جهانی ۳۰۱-۳۵۰ اختصاص داشت.
مقایسه رتبه‌های دانشگاه‌ها نشان می‌دهد که ۱۵ دانشگاه شامل دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه صنعتی امیر کبیر، دانشگاه علم و صنعت ایران، دانشگاه تهران، دانشگاه تبریز، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، دانشگاه ارومیه، دانشگاه اصفهان، دانشگاه سمنان، دانشگاه شهید چمران اهواز و دانشگاه یزد نسبت به دوره گذشته ارتقا وضعیت و رتبه داشته اند.
دانشگاه علامه طباطبایی، دانشگاه صنعتی ارومیه، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، دانشگاه هرمزگان، دانشگاه ایلام، دانشگاه قم و دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد برای نخستین بار به رتبه بندی ۲۰۲۴ تایمز راه یافتند.
در این میان برخی از دانشگاه‌ها با افت رتبه در تایمز مواجه بوده اند که از آن جمله می‌توان دانشگاههای صنعتی نوشیروانی بابل، علوم پزشکی بابل، علوم پزشکی کاشان، علوم پزشکی کردستان، علوم پزشکی مازندران، علوم پزشکی قزوین، علوم پزشکی ارومیه، علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، علوم پزشکی اراک، علوم پزشکی ایلام، کردستان، محقق اردبیلی، علوم پزشکی قم، شهید مدنی آذربایجان، علوم پزشکی کرمان، یاسوج، اراک، دامغان و شاهد اشاره کرد.
نظام رتبه‌بندی جهانی کیو اس (QS )
رتبه‌بندی کیو اس توسط مؤسسه «کاکارلی سیموندز» در کشور انگلستان صورت می‌گیرد و عملاً از سال ۲۰۱۰ به صورت مستقل دانشگاههای دنیا را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. در روش شناسی رتبه‌بندی ۲۰۲۴ کیو اس، از سه شاخص توسعه پایدار، اشتغال فارغ‌التحصیلان و شبکه پژوهش بین المللی برای اولین بار استفاده شده است. اطلاعات انتشارات علمی دانشگاه‌ها در این رتبه‌بندی از پایگاه استنادی اسکوپوس (Scopus) در بازه زمانی ۵ ساله و استنادات در بازه زمانی ۶ ساله محاسبه می‌شود.
دانشگاه‌ها توسط ۶ شاخص در قالب ۴ حوزه کلی آموزش، پژوهش، قابلیت جذب در بازار کار و بین المللی سازی ارزیابی می‌شوند. این رتبه‌بندی بررسی شهرت دانشگاه با وزن ۴۰ درصد، ارزیابی کارفرمایان با وزن ۱۰ درصد، نسبت اعضای هیأت علمی بین المللی با وزن ۵ درصد، نسبت دانشجویان بین المللی با وزن ۵ درصد، میزان استنادات به ازای هر عضو هیأت علمی با وزن ۲۰ درصد و نسبت اعضای هیأت علمی به دانشجو با وزن ۲۰ درصد جهت ارزیابی عملکرد دانشگاه‌ها بهره برده است.
رتبه‌بندی کیو اس در بخش جهانی در آخرین ویرایش خود نام ۷۰۰ مؤسسه برتر را منتشر کرده است و مؤسسه‌های جهان بر پایه هشت سنجه کلیدی در دو بعد فراگیر دسته‌بندی می‌کند. بُعد «پایداری زیست‌محیطی» دربردارنده سنجه‌های «مؤسسه‌های پایدار»، «آموزش پایدار»، و «پژوهش پایدار» است. بُعد «تأثیر اجتماعی» نیز دربردارنده سنجه‌هایی نظیر «تبادل دانش»، «تأثیر آموزش»، «اشتغال‌پذیری و فرصت‌ها» و «کیفیت زندگی» است.
در بخش جهانی در سال ۲۰۲۴ از کشور جمهوری اسلامی ایران ۷ دانشگاه و در بخش موضوعی از کشور جمهوری اسلامی ایران، ۷۹ گروه آموزشی از ۱۶ دانشگاه در ۱۹ حوزه موضوعی در سال ۲۰۲۳ در این نظام رتبه‌بندی حضور داشتند.
دانشگاه صنعتی شریف برترین دانشگاه ایرانی در این رتبه بندی بوده است و در سال ۲۰۲۴ با رتبه جهانی ۳۳۴، در سال ۲۰۲۳ با رتبه جهانی ۳۸۰، در سال ۲۰۲۲ با رتبه جهانی ۳۸۱ و در سال ۲۰۲۱ با رتبه جهانی ۴۰۹ در جمع ۵۰۰ دانشگاه برتر دنیا قرار دارد.
آمار دانشگاههای ایرانی در رتبه‌بندی موضوعی کیو اس نیز رو به رشد بوده است به گونه‌ای که در سال ۲۰۲۳ تعداد ۱۶ دانشگاه در ۱۹ موضوع، در سال ۲۰۲۲ تعداد ۱۳ دانشگاه در ۱۸ موضوع و در سال ۲۰۲۱ تعداد ۱۵ دانشگاه در ۱۷ موضوع حضور داشته اند.
۷ دانشگاه ایران حاضر در رتبه‌بندی کیواس ۲۰۲۴ شامل دانشگاه صنعتی شریف رتبه ۳۳۴، دانشگاه تهران رتبه =۳۶۰، دانشگاه صنعتی امیرکبیر رتبه = ۳۷۵، دانشگاه علم و صنعت ایران رتبه ۴۵۱، دانشگاه شیراز رتبه ۶۸۱-۶۹۰، دانشگاه شهید بهشتی رتبه ۹۵۱-۱۰۰۰ و دانشگاه فردوسی مشهد رتبه ۱۰۰۱-۱۲۰۰ است که دانشگاه فردوسی مشهد برای نخستین بار در نسخه ۲۰۲۴ کیو اس به این نظام رتبه‌بندی راه یافت.
رتبه‌بندی جهانی شانگهای
رتبه‌بندی دانشگاههای جهان بر اساس Shanghai، توسط دانشگاه شانگهای ژیائوتنگ منتشر می‌شود ابتدا در سال ۲۰۰۳ میلادی با هدف یافتن جایگاه جهانی دانشگاههای برتر چین بود، اما این رتبه‌بندی طی سال‌های اخیر توجه زیادی را از سوی جوامع علمی در سراسر جهان به خود جلب کرده است. به‌طوری‌که طبق نظرسنجی آموزش عالی که توسط The Economist در سال ۲۰۰۵ میلادی منتشر شد، رتبه‌بندی دانشگاههای جهان بر اساس Shanghai به عنوان «پرکاربردترین رتبه‌بندی سالانه دانشگاههای تحقیقاتی جهان» انتخاب شد.
کیفیت آموزش، کیفیت اعضای هیأت علمی، برونداد پژوهشی و عملکرد سرانه، چهار معیار به کار برده شده در نظام رتبه‌بندی شانگهای است که توسط شش شاخص تعداد فارغ التحصیلان برنده جایزه نوبل یا فیلد مدال، تعداد اعضای هیأت علمی برنده جایزه نوبل یا فیلد مدال، تعداد محققان پراستناد در ۲۱ حیطه موضوعی، تعداد مقالات منتشر شده در دو مجله Nature Science، تعداد مقالات نمایه شده در نمایه‌نامه‌های توسعه یافته علوم و علوم اجتماعی و عملکرد دانشگاهی با توجه به اندازه سازمان، از شاخص‌های ارزیابی محسوب می‌شوند.
بیش از ۲۵۰۰ دانشگاه هر ساله مورد بررسی قرار گرفته و رتبه‌بندی می‌شوند و در نهایت رتبه ۱۰۰۰ دانشگاه برتر جهان منتشر می‌شود. این رتبه‌بندی نیز دو بخش رتبه‌بندی جهانی شانگهای Shanghai (ARWU) و رتبه‌بندی موضوعی دارد.
حضور دانشگاههای ایران در این نظام رتبه‌بندی اولین بار با یک دانشگاه (دانشگاه تهران) در سال ۲۰۱۴ بوده است. در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۳ دانشگاه تهران مشابه رتبه‌بندی سال‌های پیش در صدر دانشگاههای ایرانی قرار گیرد. این دانشگاه امسال با کسب رتبه در بازه ۴۰۱-۵۰۰ در جمع ۵۰۰ دانشگاه برتر دنیا قرار گیرد.
در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۳ تغییراتی در میزان دانشگاههای برتر ایرانی نسبت به سال‌های گذشته رخ داده است. در رتبه‌بندی ۲۰۲۳ تعداد ۱۰ دانشگاه در جمع برترین‌ها قرار گرفتند که این تعداد در رتبه‌بندی ۲۰۲۲ تعداد ۱۱ مورد، در رتبه بندی ۲۰۲۱ تعداد ۱۱ مورد و در رتبه بندی ۲۰۲۰ تعداد ۱۲ مورد بود.
دانشگاه علوم پزشکی شیراز برای نخستین بار در جمع دانشگاههای ایرانی حاضر در این رتبه‌بندی قرار گرفت و در مقابل دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دانشگاه علوم پزشکی ایران که پیش از در این رتبه‌بندی حضور داشتند، امسال حضور نداشتند.
موضوع جالب توجه اما رشد تعداد دانشگاههای ایرانی در بخش موضوعی رتبه بندی شانگهای است. در حالیکه در سال ۲۰۲۳ تعداد ۴۲ دانشگاه ایرانی در ۵۵ رشته در رتبه‌بندی موضوعی شانگهای ۲۰۲۳ حضور داشتند، این تعداد در ۲۰۲۲ تعداد ۳۴ دانشگاه، در ۲۰۲۱ تعداد ۳۴ دانشگاه و در ۲۰۲۰ تعداد ۳۵ دانشگاه در ۵۴ رشته موضوعی بوده است.
رتبه‌بندی سال ۲۰۲۳ در قالب ۵ حوزه کلی شامل: مهندسی، علوم طبیعی، علوم زیستی، علوم پزشکی و علوم اجتماعی صورت گرفت و دانشگاههای زنجان، شهرکرد، شهید چمران اهواز، شهید مدنی آذربایجان، صنعتی کرمانشاه، علوم پزشکی ارومیه، علوم پزشکی بابل، علوم پزشکی همدان و هرمزگان برای اولین بار حضور در این رتبه‌بندی را تجربه کردند.
در رشته علوم و مهندسی نساجی؛ دانشگاه صنعتی امیرکبیر با رتبه ۱۵ و در رشته منابع آبی؛ دانشگاه تهران با رتبه ۳۷ دارای بهترین رتبه در میان دانشگاههای ایرانی در رتبه‌بندی ۲۰۲۳ موضوعی شانگهای بودند.
جایگاه دانشگاههای ایرانی از منظر رتبه بندی تمام ایرانی ISC
فاضل زاده رییس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC)، درباره رتبه‌بندی و فعالیت مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) به خبرنگار مهر می‌گوید: یکی از وظایف مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) رتبه‌بندی دانشگاه‌ها، مؤسسات آموزش عالی و مؤسسات پژوهشی کشور است. ما رتبه‌بندی را در چهار رده انجام می‌دهیم.
وی می‌افزاید یکی از آنها رتبه‌بندی جهانی ISC است. این رتبه‌بندی شبیه رتبه‌بندی های جهانی از جمله تایمز، کیواس و سایر نظام‌های رتبه‌بندی است. یکی دیگر از رتبه‌بندی های مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) رتبه‌بندی ۵۷ کشور اسلامی است که به رتبه‌بندی دانشگاههای جهان اسلام مشهور است، این رتبه‌بندی بر اساس مدارک ثبت شده این کشورها در سامانه‌های بین المللی انجام می‌شود. همچنین از دیگر رتبه‌بندی هایی که از سوی مؤسسه ISC انجام می‌شود رتبه‌بندی ۸ کشور اسلامی موسوم به «گروه D۸» است.
رییس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) با اشاره به اینکه این مؤسسه رتبه‌بندی ملی دانشگاههای کشور را نیز انجام می‌دهد، می‌گوید: این رتبه‌بندی شامل دانشگاههای وابسته به وزارت علوم و تعدادی از دستگاه‌های اجرایی است. دانشگاههای وابسته به وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد اسلامی جز این رتبه‌بندی ملی نیستند.
بر اساس روش شناسی رتبه‌بندی موضوعی ISC دانشگاههای هدف به منظور رتبه‌بندی در هر حوزه موضوعی، دانشگاه‌هایی هستند که به لحاظ تعداد انتشارات در آن حوزه جز ۷۰۰ دانشگاه اول جهان باشند و در بازه زمانی سه ساله، حداقل ۱۵۰ مدرک در هر آن حوزه موضوعی منتشر کرده و در پایگاه InCites ثبت شده باشند.
دانشگاههای اعلام شده در رتبه‌بندی در هر حوزه موضوعی در نهایت به صورت درهمکرد و نیز براساس قاره و کشور و… اعلام خواهند شد. رتبه‌بندی موضوعی ISC، براساس ۳ معیار کلی پژوهش، فعالیت بین المللی و نوآوری انجام می‌گیرد که معیار پژوهش به دلیل اهمیتی که دارد، بیشترین وزن را به خود اختصاص داده است.
معیارهای کلی در ارزیابی و رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی رتبه‌بندی ISC در ۶ حوزه آموزش (با وزن ۳۰ درصد)، پژوهش (با وزن ۲۵ درصد)، فناوری و نوآوری (با وزن ۲۰ درصد)، بین المللی سازی (با وزن ۱۰ درصد)، اثرگذاری اقتصادی (با وزن ۱۰ درصد) و خدمات اجتماعی، زیر ساخت و تسهیلات (با وزن ۵ درصد) است که نسبت به سال‌های گذشته تغییری نداشته است.
در رتبه‌بندی موضوعی ISC در ۲۰۲۲، از جمهوری اسلامی ایران ۴۴ دانشگاه در حوزه‌های مختلف موضوعی حایز رتبه شدند. همچنین در رتبه‌بندی دانشگاههای جهان اسلام ISC نیز دانشگاه‌هایی مورد بررسی قرار می‌گیرند که حداقل ۵۰۰ مدرک در سال‌های ۲۰۲۰-۲۰۱۸ در پایگاه وب آو ساینس (WoS) به ثبت رسانیده باشند. اطلاعات این رتبه‌بندی از پایگاه‌های اطلاعاتی بین‌المللی نظیر USPTO و WoS Incites گردآوری شده است.
در رتبه‌بندی دانشگاههای جهان اسلام برترین دانشگاه‌ها دو تهران و علوم پزشکی تهران با رتبه جهانی ۴۰۱-۴۵۰ بوده اند. مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) همچنین ۱۱۵ دانشگاه دولتی و ۱۷ دانشگاه غیر دولتی کشور را رتبه بندی کرده است. این ارزیابی معیارهای کلی در ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی در نظر گرفته شده است.
اطلاعات مورد نیاز به منظور رتبه بندی دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی از سه طریق «اطلاعات پژوهشی بر مبنای پایگاه‌های ملی و بین المللی»، «خوداظهاری دانشگاه‌ها» و «برخی اطلاعات آموزشی که از طریق وزارت علوم، تحقیقات و فناوری یا سازمان‌های زیر مجموعه در اختیار گروه رتبه بندی قرار داده می‌شود» جمع آوری شده است.
نظام رتبه‌بندی لایدن
نظام رتبه‌بندی لایدن یکی معتبرترین نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاههای برتر دنیا است. نظام رتبه‌بندی لایدن بر خلاف سایر نظام‌های رتبه‌بندی موجود در سطح دنیا، برای دانشگاههای حاضر در نظام خود، رتبه‌ای واحد محاسبه نمی‌کند بلکه دانشگاه‌ها بر اساس معیارها و شاخص‌های موجود در نظام لایدن مورد رتبه‌بندی قرار می‌گیرند.
این نظام رتبه‌بندی در قالب چهار معیار کلی مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی تولیدات علمی دانشگاه‌ها در مدت ۵ سال از پایگاه اطلاعاتی Web of Science ارزیابی می‌کند.
معیار مرجعیت علمی (تأثیر علمی) از تعداد کل انتشارات و شاخص‌هایی چون مقالات ۱ درصد برتر، مقالات ۵ درصد برتر، مقالات ۱۰ درصد برتر و مقالات ۵۰ درصد برتر به صورت تعداد و سهم از کل و نیز تعداد کل انتشارات، مجموع و میانگین تعداد استنادهای انتشارات دانشگاه TCS و MCS و نیز مجموع و میانگین تعداد استنادات نرمال شده (به رشته و سال) دانشگاه TNCS و MNCS بهره گرفته است.
در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۳ نظام رتبه‌بندی جهانی «لایدن»، تعداد ۴۶ دانشگاه از ایران در جمع ۱۴۰۱ دانشگاه برتر جهان قرار گرفتند که نسبت به تعداد ۴۴ دانشگاه سال قبل با رشدی نسبی مواجه بود.
نکته مورد توجه درباره رتبه‌بندی لایدن این است که به دانشگاههای حاضر در رتبه‌بندی خود، رتبه کل که برگرفته از تأثیر کلیه شاخص‌ها و وزن‌های مرتبط با آنها است، اختصاص نمی‌دهد بلکه، برای کلیه دانشگاه‌ها در این شاخص‌ها نمرات و رتبه‌ها را جداگانه محاسبه و منتشر می‌کند.
در سال ۲۰۲۳ ارزیابی‌ها از تولیدات علمی دانشگاه‌ها در سال‌های ۲۰۱۸ الی ۲۰۲۱ از پایگاه اطلاعاتی Web of Science استفاده کرده است. بهترین دانشگاههای ایران در معیار مرجعیت علمی Scientific Impact دانشگاه تهران با رتبه جهانی ۱۴۲، در معیار دیپلماسی علمی Collaboration دانشگاه تهران با رتبه جهانی ۲۰۰، در معیار دسترسی آزاد به انتشارات (Open Access) دانشگاه تهران با رتبه جهانی ۲۰۰، در معیار تنوع جنسیتی (Gender) دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه جهانی ۱۴۲ بوده اند.
این نظام رتبه بندی همچنین به صورت موضوعی نیز رتبه بندی می‌کند که ۴۶ دانشگاه ایرانی در رتبه‌بندی همه علوم در معیارهای چهارگانه حضور داشتند اما در بخش‌های «زیست پزشکی و علوم بهداشت»، «علوم زندگی و زمین شناسی»، «ریاضیات و علوم کامپیوتر»، «علوم فیزیکی و مهندسی» و «علوم اجتماعی و علوم انسانی» رتبه‌های متفاوتی وجود دارد.
جدول رتبه دانشگاههای ایرانی در رتبه بندی‌های جهانی تایمز، کیواس، شانگهای و لایدن در سال ۲۰۲۳
| رتبه در کیواس ۲۰۲۴ (تعداد ۷ دانشگاه) | |
| دانشگاه صنعتی شریف با رتبه جهانی ۳۳۴ | دانشگاه تهران با رتبه جهانی =۳۶۰ |
| دانشگاه صنعتی امیرکبیر با رتبه جهانی = ۳۷۵ | دانشگاه علم و صنعت ایران با رتبه جهانی ۴۵۱ |
| دانشگاه شیراز با رتبه جهانی ۶۸۱-۶۹۰ | دانشگاه شهید بهشتی با رتبه جهانی ۹۵۱-۱۰۰۰ |
| دانشگاه فردوسی مشهد با رتبه جهانی ۱۰۰۱-۱۲۰۰ | - |
| رتبه در شانگهای ۲۰۲۳ (تعداد ۱۰ دانشگاه) | |
| ۱. دانشگاه تهران با رتبه جهانی ۵۰۰-۴۰۱ | ۲. دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه جهانی ۶۰۰-۵۰۱ |
| ۳. دانشگاه صنعتی امیرکبیر با رتبه جهانی ۷۰۰-۶۰۱ | ۴. دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با رتبه جهانی ۸۰۰-۷۰۱ |
| ۵. دانشگاه صنعتی شریف با رتبه جهانی ۸۰۰-۷۰۱ | ۶. دانشگاه تربیت مدرس با رتبه جهانی ۸۰۰-۷۰۱ |
| ۷. دانشگاه فردوسی مشهد با رتبه جهانی ۱۰۰۰-۹۰۱ | ۸. دانشگاه علم و صنعت ایران با رتبه جهانی ۱۰۰۰-۹۰۱ |
| ۹. دانشگاه علوم پزشکی شیراز با رتبه جهانی ۱۰۰۰-۹۰۱ | ۱۰. دانشگاه تبریز با رتبه جهانی ۱۰۰۰-۹۰۱ |
| رتبه بندی تایمز ۲۰۲۴ (۷۳ دانشگاه) | |
| رتبه | دانشگاه |
| ۳۰۱-۳۵۰ | دانشگاه صنعتی شریف |
| ۳۵۱–۴۰۰ | دانشگاه صنعتی امیرکبیر |
| ۴۰۱–۵۰۰ | دانشگاههای علم و صنعت ایران / تهران |
| ۵۰۱–۶۰۰ | دانشگاههای صنعتی نوشیروانی بابل / صنعتی شیراز / تبریز / علوم پزشکی تبریز |
| ۶۰۱–۸۰۰ | دانشگاههای علوم پزشکی بابل / بین‌المللی امام خمینی (ره) / علوم پزشکی ایران / صنعتی اصفهان / کاشان / علوم پزشکی کاشان / علوم پزشکی کردستان / علوم پزشکی مشهد / علوم پزشکی مازندران / علوم پزشکی قزوین / علوم پزشکی شهیدبهشتی / علوم پزشکی تهران / علوم پزشکی ارومیه |
| ۸۰۱–۱۰۰۰ | دانشگاههای علوم پزشکی جندی شاپور اهواز / علوم پزشکی اراک / فردوسی مشهد / علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان / علوم پزشکی گیلان / علوم پزشکی ایلام / علوم پزشکی اصفهان / صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی / کردستان / محقق اردبیلی / علوم پزشکی قم / علوم پزشکی شهرکرد / شیراز / علوم پزشکی شیراز / ارومیه |
| ۱۰۰۱–۱۲۰۰ | دانشگاههای شهید مدنی آذربایجان / حکیم سبزواری / اصفهان / علوم پزشکی کرمان / لرستان / مراغه / مازندران / رازی کرمانشاه / صنعتی سهند / شهید چمران اهواز / شهرکرد / صنعتی شاهرود / علوم توانبخشی / صنعتی ارومیه / یزد / |
| ۱۲۰۱–۱۵۰۰ | دانشگاههای علامه طباطبایی / بوعلی سینا همدان / گیلان / هرمزگان / ایلام / خوارزمی / خلیج فارس / قم / علوم پزشکی سمنان / شهید باهنر کرمان / علوم پزشکی شهید صدوقی یزد / یاسوج / زنجان / علوم پزشکی زنجان |
| ۱۵۰۱+ | دانشگاههای الزهرا / اراک / بیرجند / دامغان / پیام نور / شاهد / سیستان و بلوچستان |
| رتبه بندی لایدن ۲۰۲۳ (در چهار معیار مرجعیت علمی / دیپلماسی علمی / دسترسی آزاد به انتشارات / تنوع جنسیتی) | |
| دانشگاه تهران: مرجعیت ۱۴۲/ دیپلماسی ۲۰۰/ دسترسی ۲۰۰/ تنوع ۲۱۱ | دانشگاه علوم پزشکی تهران: مرجعیت ۲۴۷/ دیپلماسی ۲۵۱/ دسترسی ۲۵۱/ تنوع ۱۴۲ |
| دانشگاه تربیت مدرس: مرجعیت ۳۲۸/ دیپلماسی ۴۱۲/ دسترسی ۴۱۲/ تنوع ۴۰۵ | دانشگاه صنعتی امیرکبیر: مرجعیت ۳۴۴/ دیپلماسی ۴۸۵/ دسترسی ۴۸۵/ تنوع ۴۹۹ |
| دانشگاه علم و صنعت ایران: مرجعیت ۳۵۰/ دیپلماسی ۵۵۱/ دسترسی ۵۵۱/ تنوع ۵۲۹ | دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی: مرجعیت ۴۱۳/ دیپلماسی ۴۰۴/ دسترسی ۴۰۴/ تنوع ۲۸۰ |
| دانشگاه صنعتی شریف: مرجعیت ۴۲۳/ دیپلماسی ۵۴۹/ دسترسی ۵۴۹/ تنوع ۵۶۷ | دانشگاه فردوسی مشهد: مرجعیت ۴۶۶/ دیپلماسی ۶۲۶/ دسترسی ۶۲۶/ تنوع ۵۸۳ |
| دانشگاه تبریز: مرجعیت ۴۷۷/ دیپلماسی ۵۸۶/ دسترسی ۵۸۶/ تنوع ۵۶۹ | دانشگاه شیراز: مرجعیت ۴۷۹/ دیپلماسی ۶۴۷/ دسترسی ۶۴۷/ تنوع ۶۱۱ |
| دانشگاه صنعتی اصفهان: مرجعیت ۴۸۶/ دیپلماسی ۶۴۵/ دسترسی ۶۴۵/ تنوع ۶۳۳ | دانشگاه علوم پزشکی تبریز: مرجعیت ۵۱۶/ دیپلماسی ۶۱۵/ دسترسی ۶۱۵/ تنوع ۳۸۰ |
| دانشگاه شهید بهشتی: مرجعیت ۵۵۰/ دیپلماسی ۶۸۸/ دسترسی ۶۸۸/ تنوع ۷۱۲ | دانشگاه علوم پزشکی شیراز: مرجعیت ۶۱۳/ دیپلماسی ۷۳۰/ دسترسی ۷۳۰/ تنوع ۴۹۵ |
| دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران: مرجعیت ۶۲۱/ دیپلماسی ۶۱۱ / دسترسی ۶۱۱/ تنوع ۷۷۵ | دانشگاه علوم پزشکی مشهد: مرجعیت ۶۶۷/ دیپلماسی ۷۳۳ / دسترسی ۷۳۳/ تنوع ۴۷۷ |
| دانشگاه علوم پزشکی ایران: مرجعیت ۶۸۴/ دیپلماسی ۵۷۲/ دسترسی ۵۷۲/ تنوع ۴۷۹ | دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی: مرجعیت ۷۴۸/ دیپلماسی ۹۲۳/ دسترسی ۹۲۳/ تنوع ۹۵۹ |
| دانشگاه گیلان: مرجعیت ۷۹۲/ دیپلماسی ۱۰۱۸/ دسترسی ۱۰۱۸/ تنوع ۹۸۲ | دانشگاه علوم پزشکی اصفهان: مرجعیت ۸۱۵/ دیپلماسی ۸۸۴/ دسترسی ۸۸۴/ تنوع ۷۲۷ |
| دانشگاه اصفهان: مرجعیت ۸۳۱/ دیپلماسی ۱۰۴۱/ دسترسی ۱۰۴۱/ تنوع ۱۰۰۱ | دانشگاه ارومیه: مرجعیت ۸۹۴/ دیپلماسی ۱۰۹۹/ دسترسی ۱۰۹۹/ تنوع ۱۰۱۴ |
| دانشگاه کاشان: مرجعیت ۹۰۱/ دیپلماسی ۱۱۹۵/ دسترسی ۱۱۹۵/ تنوع ۱۱۱۹ | دانشگاه سمنان: مرجعیت ۹۰۲/ دیپلماسی ۱۱۸۸/ دسترسی ۱۱۸۸/ تنوع ۱۱۰۸ |
| دانشگاه شهید باهنر کرمان: مرجعیت ۹۱۵/ دیپلماسی ۱۱۲۷/ دسترسی ۱۱۲۷/ تنوع ۱۰۶۳ | دانشگاه رازی کرمانشاه: مرجعیت ۱۰۰۶/ دیپلماسی ۱۲۱۴/ دسترسی ۱۲۱۴/ تنوع ۱۱۷۴ |
| دانشگاه شاهرود: مرجعیت ۱۰۴۳/ دیپلماسی ۱۲۱۰/ دسترسی ۱۲۱۰/ تنوع ۱۱۹۴ | دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل: مرجعیت ۱۰۵۲/ دیپلماسی ۱۲۹۸/ دسترسی ۱۲۹۸/ تنوع ۱۲۲۴ |
| دانشگاه بوعلی سینا همدان: مرجعیت ۱۰۶۷/ دیپلماسی ۱۲۶۷/ دسترسی ۱۲۶۷/ تنوع ۱۱۶۱ | دانشگاه پیام نور: مرجعیت ۱۰۶۹/ دیپلماسی ۱۱۰۴/ دسترسی ۱۱۰۴/ تنوع ۱۱۵۲ |
| دانشگاه شهید چمران اهواز: مرجعیت ۱۱۰۸/ دیپلماسی ۱۳۲۷/ دسترسی ۱۳۲۷/ تنوع ۱۲۱۶ | دانشگاه صنعتی سهند: مرجعیت ۱۱۲۰/ دیپلماسی ۱۳۷۳/ دسترسی ۱۳۷۳/ تنوع ۱۲۶۴ |
| دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه: مرجعیت ۱۱۳۷/ دیپلماسی ۱۱۰۲/ دسترسی ۱۱۰۲/ تنوع ۹۱۱ | دانشگاه محقق اردبیلی: مرجعیت ۱۱۵۶/ دیپلماسی ۱۳۰۴/ دسترسی ۱۳۰۴/ تنوع ۱۲۰۳ |
| دانشگاه یزد: مرجعیت ۱۱۹۱/ دیپلماسی ۱۳۱۲/ دسترسی ۱۳۱۲/ تنوع ۱۲۷۱ | دانشگاه زنجان: مرجعیت ۱۱۹۵/ دیپلماسی ۱۳۴۷/ دسترسی ۱۳۴۷/ تنوع ۱۲۵۸ |
| دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز: مرجعیت ۱۲۳۶/ دیپلماسی ۱۲۸۷/ دسترسی ۱۲۸۷/ تنوع ۱۰۴۹ | دانشگاه کردستان: مرجعیت ۱۲۵۷/ دیپلماسی ۱۳۷۱/ دسترسی ۱۳۷۱/ تنوع ۱۳۲۱ |
| دانشگاه بین المللی امام خمینی: مرجعیت ۱۳۰۳/ دیپلماسی ۱۳۹۴/ دسترسی ۱۳۹۴/ تنوع ۱۳۵۳ | دانشگاه علوم پزشکی کرمان: مرجعیت ۱۳۰۴/ دیپلماسی ۱۲۹۰/ دسترسی ۱۲۹۰/ تنوع ۱۰۳۵ |
| دانشگاه خوارزمی: مرجعیت ۱۳۰۹/ دیپلماسی ۱۳۵۷/ دسترسی ۱۳۵۷/ تنوع ۱۳۱۱ | دانشگاه صنعتی شیراز: مرجعیت ۱۳۱۳/ دیلپماسی ۱۳۹۶/ دسترسی ۱۳۹۶/ تنوع ۱۳۲۹ |
| دانشگاه مازندران: مرجعیت ۱۳۳۴/ دیپلماسی ۱۳۹۰/ دسترسی ۱۳۹۰/ تنوع ۱۳۴۶ | دانشگاه صنعتی مالک اشتر: مرجعیت ۱۳۷۳/ دیپلماسی ۱۴۰۷/ دسترسی ۱۴۰۷/ تنوع ۱۳۵۲ |
| جهاددانشگاهی: مرجعیت ۱۳۷۵/ دیپلماسی ۱۲۱۹/ دسترسی ۱۲۱۹/ تنوع ۱۰۵۴ | دانشگاه علوم پزشکی همدان: مرجعیت ۱۳۷۷/ دیپلماسی ۱۳۷۶/ دسترسی ۱۳۷۶/ تنوع ۱۱۳۶ |
به گزارش مهر، هدف از بررسی رتبه بندی‌های جهانی در حوزه آموزش عالی، ارایه تصویری روشن از وضعیت دانشگاههای ایرانی در نظام جهانی آموزش است. با وجود تفاوت‌هایی میان رتبه بندی‌های جهانی و شاخص‌های متعدد و بررسی‌های موضوعی، بازهم مشخص است که دانشگاههای ایرانی در سال‌های اخیر در نمودار صعودی قرار داشته اند. هر چند نیاز است که دانشگاههای کشور با توجه به اقتضائات بین المللی حوزه آموزش به درج هرچه دقیق‌تر اطلاعات آموزش، پژوهش و فارغ التحصیلان و اعضای هیأت علمی در سایت‌های دانشگاهی بپردازند.
رشد تولید علم ایران در حوزه‌های موضوعی نیز تأثیر شگرفی بر بهبود رتبه‌های دانشگاههای کشور در رتبه بندی‌های بین المللی داشته است و از این رو شتاب بخشیدن به تولید علم در جمهوری اسلامی ایران نیز بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد.
