ترجمه
چند متن تاریخی و حماسی دیگر که تماماً یا بخشی از آنها از پهلوی به عربی ترجمه شده بودند، اما اصل و ترجمۀ آنها از میان رفته است، عبارتاند از: سرودهنامۀ پهلوی(شهمردان، ۳۲۹)، سیرۀ اسفندیار (جاحظ، رسائل، ۲/ ۴۰۸)، رستم و اسفندیار ترجمۀ جبلة بن سالم، بهرام شوس (= بهرام چوبین) ترجمۀ جبلة ابن سالم (ابن ندیم، ۴۲۴)، کیلهراسپ شاه ترجمۀ علی بن عبیدۀ ریحانی (همو، ۱۷۳)، نامۀ پیرانویسه (اسدی طوسی، ۴۶) و داستان شروین دَشتَبی (مثلاً نک : حمزه، ۲۱؛ نیز تفضلی، همان، ۲۷۴-۲۷۶).
بهعلاوه، مسعودی از کتابی دربارۀ شاهان و وزیران هند به نام فرزه و سیماس یاد کرده که اصل هندی داشته است و به عربی ترجمه شده بود (همان، ۲/ ۴۰۶). حمزۀ اصفهانی کتاب سیماس را متعلق به اشکانیان دانسته است (ص ۴۰).
به نوشتۀ سخاوی (ص ۲۴۶) در زمان پیامبر اسلام(ص) ترجمهای عربی از یک اثر فارسی [میانه] سنت سیرهنویسی را به میان عرب برد. اگر این روایت درست باشد، آن اثر باید مشتمل بر سیرۀ یکی از شاهان ساسانی بوده باشد.
و ـ افسانهها
کلیله و دمنۀ پهلوی در ۱۴۰ق/ ۷۵۷م به دست روزبه پسر داذویه مشهور به عبدالله بن مقفع به عربی ترجمه شد (ابن ندیم، ۱۷۲). این ترجمه به لحاظ نثر و سبک در عربی سابقه نداشت؛ از اینرو، با استقبالی بسیار گرم روبهرو شد و نسخهها و ترجمههای متعددی از آن پدید آمد (دربارۀ نسخههای عربی کلیله و دمنه، نک : رضایی باغبیدی، «پنچه تنتره»، ۹۷). ابن ندیم (ص ۱۸۳) کلیله و دمنۀ ابن مقفع را از جملۀ بهترین کتابها نزد همه دانسته است. کلیله و دمنۀ عربی فاقد مقدمۀ پنچه تنترۀ سنسکریت است، اما در عوض دارای ۴ باب آغازین است که ترتیب و عنوان آنها در نسخهها متفاوت است: ۱. مقدمةالکتاب، ۲. بعثة برزویه الی دیار الهند، ۳. برزویة الطبیب، ۴. عرض الکتاب. پس از این بابهای آغازین، نسخههای عربی کلیله و دمنه غالباً ۱۶ باب اصلی دارند. یکی از این بابها (الفحص عن امر دمنه) احتمالاً افزودۀ ابن مقفع است. ۳ باب از این ۱۶ باب (السِّنَّور و الجُرَذ، المَلِک و الطَّیر فنزه، الاسد و الشعهر الصوّام) نیز برگرفته از مهابهارته است (نک : رضایی باغبیدی، همان، ۹۷-۹۸).
پس از ابن مقفع، کسان دیگری نیز کلیله و دمنه را به نظم یا نثر عربی ترجمه کردند، اما ترجمههای آنان از حیث فصاحت به پایۀ ترجمۀ ابن مقفع نمیرسید. برخی از این اشخاص عبارت بودند از: عبدالله بن هلال اهوازی، ابان بن عبدالحمید لاحقی (ابن ندیم، ۱۷۲، ۲۳۲)، سهل بن نوبخت فارسی، علی بن داوود، بِشر ابن معتمد، نظامالدین محمد ابن هَبّاریّه، ابوالمکارم اسعد بن خطیر مماتی، جلالالدین احمد نقاش، عبدالمؤمن بن حسن صغانی، شیخ محمدبن عبدالرحیم تره (نک : رضایی باغبیدی، همان، ۹۸-۹۹؛ عظیمی، نیز محجوب، سراسر آثار).
کلیله و دمنۀ عربی ابن مقفع در زمان حکومت نصر بن احمد سامانی (۳۰۱-۳۳۱ق/ ۹۱۴-۹۴۳م) به دستور وزیر دانشمندش ابوالفضل بلعمی به فارسی ترجمه شد (فردوسی، ۸/ ۲۵۴). به نوشتۀ مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری، نصر بن احمد سامانی، رودکی را نیز به نظم کلیله و دمنه تشویق کرد (نک : بهار، ۱/ ۳۲۳-۳۲۴؛ قس: فردوسی، ۸/ ۲۵۵). از کلیله و دمنۀ منظوم رودکی تنها چند بیت در فرهنگهای فارسی برجای مانده است.
ابوالمعالی حمیدالدین نصرالله غزنوی، منشی دستگاه سلطنت غزنویان هند، کلیله و دمنه را در لاهور برای بهرامشاه (حک ۵۱۲-۵۴۷ق/ ۱۱۱۸-۱۱۵۲م) به فارسی ترجمه و تألیف کرد. این ترجمه که به کلیله و دمنۀ بهرامشاهی معروف است، در ۵۳۸ یا ۵۳۹ق پایان پذیرفت (بهار، ۲/ ۲۵۶). کلیله و دمنۀ بهرامشاهی در اوج فصاحت و بلاغت و مزین به آیات قرآنی، احادیث نبوی و اشعار دلکش است. این اثر را دومین کتاب نثر فصیح فارسی، پس از گلستان سعدی، دانستهاند (محجوب، ۱۴۸). کلیله و دمنۀ بهرامشاهی دارای ۴ باب آغازین است: ۱. دیباچۀ مترجم، ۲. مفتتح کتاب بر ترتیب ابن المقفع، ۳. تمهید بزرجمهر بختکان، ۴. باب برزویةالطبیب؛ و پس از این بابهای آغازین، ۱۴ باب اصلی دارد (نک : سراسر کتاب).
محمد بن عبدالله بخاری به فرمان سیفالدین غازی، از اتابکان موصل، در فاصلۀ سالهای ۵۴۱ تا ۵۴۴ق کلیله و دمنۀ ابن مقفع را به فارسی ترجمه کرد. این ترجمه تحت عنوان داستانهای بیدپای شناخته میشود و برخلاف کلیله و دمنۀ بهرامشاهی، مترجم آن قصد عبارتپردازی و استناد به آیات قرآنی و احادیث و اخبار و ابیات عربی و فارسی (خانلری، ۲۱)، و به عبارتی قصد توضیح، تزیین و بازنویسی متن را نداشته است. بابهای آغازین داستانهای بیدپای عبارتاند از: ۱. مقالۀ توحیدیۀ مترجم، ۲. داستان برزوی پزشک، ۳. آغاز کتاب کلیله و دمنه، ۴. برزوی پزشک در آغاز سخن بیفزوده است. داستانهای بیدپای دارای ۱۱ باب اصلی است (نک : سراسر کتاب).
بهاءالدین احمد بن محمود طوسی متخلص به قانعی (د۶۷۲ق/ ۱۲۷۳م) در حدود سال ۶۵۸ق کلیله و دمنۀ بهرامشاهی را برای عزالدین کیکاووس از سلاجقۀ آسیای صغیر به نظم درآورد (نک : کلیله و دمنۀ منظوم، سراسر کتاب). مولانا حسین واعظ کاشفی (د ۹۱۰ق/ ۱۵۰۴م) نیز کلیله و دمنۀ بهرامشاهی را بازنویسی کرد و آن را به نام امیر شیخ احمد سهیلی، از امرای دربار سلطان حسین بایقرا، انوار سهیلی نام نهاد. در انوار سهیلی مقدمههای کلیله و دمنه و ابیات عربی آن حذف شده است. در عوض، واعظ کاشفی مقدمهای به قلم خویش بدان افزوده است. بهعلاوه، او با استفاده از منابع دیگر، ازجمله گلستان سعدی، مرزباننامه و مثنوی معنوی، شمار حکایات را از ۴۶ به ۱۰۶ رسانده است (نک : کاشفی، سراسر کتاب). انوار سهیلی را ابوالفضل بن مبارک، معروف به ابوالفضل علامی، وزیر ابوالفتح جلالالدین اکبر پادشاه گورکانی هند (حک ۹۶۳-۱۰۱۴ق)، در حدود سال ۹۹۶ق به نثری سادهتر نوشت و در این بازنویسی مفتتح کتاب و باب برزویۀ طبیب را از کلیله و دمنۀ بهرامشاهی بدان افزود و آن را عیار دانش نامید. عیار دانش بعدها توسط مؤلفی ناشناس خلاصه و بازنویسی شد و نگار دانش نام گرفت (رضایی باغبیدی، «پنچه تنتره»، ۱۰۳). جلالالدین اکبر یکی از ادبای دربار خویش را نیز به نام مصطفى خالقداد هاشمی مأمور کرد تا نسخهای از پنچه تنتره را که در کتابخانۀ سلطنتی نگهداری میشد، مستقیماً از سنسکریت به فارسی ترجمه کند. این ترجمه پَنچاکیانه نامیده شد (نک : سراسر کتاب). در همین زمان، فردی به نام تاجالدین ترجمهای بسیار آزاد از هیتُپَدِشۀ [۱]سنسکریت به فارسی نوشت و آن را مفرح القلوب نامید (رضایی باغبیدی، همان، ۹۰، حاشیۀ ۴۶). هیتپدشه اثر نارایَنه کتابی دارای ۴۳ حکایت است که ۲۵ حکایت را از پنچه تنتره و بقیه را از کتابی ناشناخته اقتباس کرده است (نک : همان، ۸۹-۹۰، دربارۀ دیگر ترجمههای پنچه تنتره و کلیله و دمنه، نیز نک : ص ۱۰۲-۱۰۳؛ محجوب، نیز هِـرتِل[۲]، سراسر آثار؛ EI۲, IV/ ۵۰۳).
به روایت ابن ندیم: «نخستین کسانی که به تصنیف افسانهها پرداختند و آنها را در کتابهایی مدون ساختند و در گنجینهها نگاهداری کردند و برخی از آنها را از زبان جانوران حکایت کردند، ایرانیان باستان بودند. سپس شاهان اشکانی که طبقۀ سوم از پادشاهان ایران بودند، در این کار مبالغت کردند و در روزگار پادشاهان ساسانی بر آن افزوده شد و تازیان آنها را به زبان عربی ترجمه کردند و فصحا و بلغا آنها را گرفتند، سپس به تهذیب و آراستن آنها پرداختند و در معنای آنها داستانهایی مشابه ساختند» (ص ۴۲۲). او سپس شماری از این کتابها را نام میبرد که از آن میان کتابی با نام هزار افسان هستۀ مرکزی کتابی قرار گرفت که در عربی الف خرافة (همانجا؛ مسعودی، همانجا) و الف لیلة و لیلة (همانجا) و در فارسی هزار و یک شب خوانده میشود.
به روایت ابن ندیم ابوعبدالله محمد بن عبدوس جهشیاری تصمیم گرفت تا در کتابی هزار افسانه از افسانههای عربی، ایرانی، رومی و غیره را جمعآوری کند، اما تنها ۴۸۰ افسانه را گرد آورده بود که درگذشت (ص ۴۲۳). همو در جای دیگر (ص ۲۳۲) از چند کتاب دیگر ایرانیان و غیرایرانیان که ابان لاحقی آنها را به شعر عربی برگردانیده بود، چنین نام میبرد: زهر و برداسف (بلوهر و بردانیه؛ همو، ۱۷۲: بلوهر و بوذاسف)، سندباد (= سندبادنامه) و کتاب ناشناختهای با نام صیام و اعتکاف.
بلوهر و بوذاسف یکی از افسانههای هندی است که در دورۀ ساسانی به پهلوی ترجمه شد و پس از اسلام به عربی درآمد و ابان لاحقی نیز آن را به نظم کشید. موضوع این کتاب زندگی بودا ست. کتابهایی که ابن ندیم (ص ۴۲۴) با عناوین کتاب البد، بوناسف و بلوهر و بوناسف مفرد آورده، نیز احتمالاً روایتهای دیگری از زندگی بودا بوده است. بوذاسف صورت ایرانی شدۀ واژۀ سنسکریت بُدهیسَتوه [۳]است که لقب بودا پیش از بودا شدن (= به آگاهی رسیدن) او بوده و بلوهر زاهدی است که راه رسیدن به حقیقت را بدو مینمایاند. از ترجمۀ عربی بلوهر و بوذاسف دو تحریر موجود است: یکی به قلم یکی از پیروان اسماعیلیه و دیگری تحریری که ابن بابویه (ص ۵۷۷- ۶۳۸) آورده است (دربارۀ این اثر و تحریرها و ترجمههای آن، نک : ه د، ۱۲/ ۵۳۱-۵۳۶؛ ژیماره، ۳ff.). کهنترین ترجمۀ موجود فارسی از بلوهر و بوذاسف، دو قطعۀ منظوم به خط مانوی است که در واحۀ تورفان در ترکستان چین یافت شده است و اکنون در مجموعۀ بزرگ دستنوشتههای مانوی آکادمی برلین نگهداری میشود. این دو قطعه شامل ۲۷ بیت ناقص در بحر رَمَل مُسَدَّس است. احتمالاً این منظومه را نخست شاعری مسلمان در سمرقند یا بخارا سروده و به خط عربی به نگارش درآورده است (هنینگ، ۸-۹). شاید شاعر این منظومه رودکی بوده باشد، زیرا دو منظومۀ دیگر او ( کلیله و دمنه و سندبادنامه) نیز در همین بحر سروده شده است (نیز نک : همو، ۹۱-۹۸). در این دو قطعه نام بلوهر و بوذاسف به صورت بیلوهر و بودیسف آمده است.
دربارۀ منشأ سندبادنامه اختلاف نظر بوده، اما مسعودی (همان، ۱/ ۹۰) منشأ آن را هند دانسته است. ابن ندیم (ص ۴۲۳) نیز هند را ترجیح داده است. این کتاب احتمالاً در زمان شاهنشاهی خسرو انوشیروان به پهلوی درآمده بود (نک : تفضلی، تاریخ، ۲۹۹). ابن ندیم (ص ۴۲۴) دو روایت از آن را نام برده است: سندباد کبیر و سندباد صغیر. مترجم این کتاب از پهلوی به عربی احتمالاً موسی بن عیسى کسروی بوده است که در سدۀ ۳ق میزیست (مینوی، ۱۷۰). سندبادنامه به دستور امیر نوح بن نصر سامانی (۳۳۱-۳۴۳ق/ ۹۴۳-۹۵۴م) یا امیر نوح بن منصور سامانی (۳۶۶-۳۸۷ق/ ۹۷۷-۹۹۷م) به دست خواجه عمید ابوالفوارس قنارزی به فارسی ترجمه شد. بعد از قنارزی دو تهذیب از سندبادنامه به فارسی صورت گرفت: یکی از شمسالدین دقایقی مروزی (اواخر سدۀ ۶ق/ ۱۲م) و دیگری از ظهیرالدین سمرقندی (سدۀ ۶ و اوایل سدۀ ۷ق/ ۱۲ و ۱۳م). سندبادنامهای که امروز در دست است، همین تهذیب ظهیرالدین سمرقندی است (نک : تفضلی، همان، ۳۰۰).
یکی دیگر از دورههای شکوفایی ترجمه از سنسکریت به فارسی دورۀ پادشاهی اکبرشاه گورکانی بود. البته پیش از او نیز شاه فیروز تغلق دستور داده بود کتابهایی را از سنسکریت به فارسی ترجمه کنند. یکی از این کتابها با نام دلایل فیروزشاهی ترجمۀ عزالدین خالدخانی در فلسفه، نجوم و طالعبینی بود (مُدی، ۴-۵). منظومۀ مهابهارته نیز در زمان زینالعابدین پادشاه کشمیر از سنسکریت به فارسی ترجمه شد، اما این ترجمه بر جای نمانده است (رضایی باغبیدی، «معرفی...»، ۱۵۱). شمار کتابهای ترجمه شده را در دورۀ اکبرشاه ۱۱ کتاب نوشتهاند که مهمترین آنها عبارت بودند از: ۱. مهابهارت (= مهابهارته) یا رزمنامه، ترجمۀ میرغیاثالدین علی قزوینی مشهور به نقیبخان، مولانا عبدالقادر بدائونی، شیخ سلطان تهانیسَری، ملا شِری و شیخ فیضی (مدی، ۱۳)؛ ۲. راماین (= رامایَنه)، ترجمۀ نقیب خان، بدائونی و تهانیسری؛ ۳. آتهربن (= اَتهَروَوِده[۴])، ترجمۀ حاجی ابراهیم سرهندی (همو، ۹)؛ ۴. بخشی از منظومۀ مهابهارته به نام نل (= نله) و دمن (= دَمَیَنتی[۵])، ترجمۀ ابوالفیض فیضی دکنی(نک : ذاکرالحسینی، ۱۲۲-۱۲۵). مهمترین متن ترجمه شده به فارسی پس از دورۀ اکبرشاه، اوپَنیشَدها (= اوپانیشادها) بود. محمد داراشکوه (د ۱۰۶۹ق/ ۱۶۵۹م) پسر شاهجهان (حک ۱۰۳۷- ۱۰۶۸ق/ ۱۶۲۸-۱۶۵۸م) به یاری برخی از دانشمندان تعداد ۵۰ اوپنیشد را به فارسی ترجمه کرد و آن را سرّ اکبر نامید (نک : امامی، ۶۷۶، ۶۷۹-۶۸۰). از طریق همین ترجمه بود که اروپاییان با فلسفۀ هند آشنا شدند و دانش هندشناسی زاده شد.
مآخذ
آبی، منصور، نثرالدرر، به کوشش منیره محمد مدنی و حسین نصار، قاهره، ۱۹۹۰م؛ ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، ۱۸۸۲م؛ ابن ابی رندقه، محمد، سراج الملوک، اسکندریه، ۱۲۸۹ق؛ ابن بابویه، محمد، کمالالدین و تمام النعمة، به کوشش علیاکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق؛ ابن فقیه، احمد، البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۸۵م؛ ابن ندیم، الفهرست، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م؛ ابوحیان توحیدی، البصائر و الذخائر، بهکوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، ۱۹۶۴م؛ ابوعلی مسکویه، احمد، الحکمة الخالدة، بهکوشش عبدالرحمان بدوی، تهران، ۱۳۵۸ش؛ ابونصر قمی، حسن، المدخل الى علم احکام النجوم، بـه کوشش جلیـل اخوان زنجانـی، تهـران، ۱۳۷۵ش؛ اسـدی طوسـی، لغـت فرس، بـه کوشش محمـد دبیر سیاقـی، تهران، ۱۳۳۶ش؛ افشـار، ایـرج، مقدمه بـر اسکندرنامه، تهران، ۱۳۴۳ش؛ امامی، علیاشرف و محمدجواد شمس، «اوپنیشاد»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبهقاره، تهران، ۱۳۸۴ش، ج ۱؛ امین، احمد، ضحی الاسلام، قاهره، ۱۹۳۶م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، ۱۴۰۳ق؛ بهار، محمدتقی، سبکشناسی، تهران، ۱۳۸۱ش؛ بیرونی، ابوریحان، الآثارالباقیة، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م؛ همو، تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن، ۱۹۵۸م؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد، ۱۹۵۶م؛ پنچاکیانه (ترجمۀ پنچه تنتره) از مصطفى خالقداد هاشمی، به کوشش جلالی نائینی و دیگران، تهران، ۱۳۶۳ش؛ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ۱۳۷۶ش؛ همو، «جاویدان خرد و خردنامه»، تحقیقات اسلامی، ۱۳۷۴ش، س ۱۰، شم ۱-۲؛ تنوخی، محسن، الفرج بعد الشدة، بیـروت، ۱۳۹۸ق؛ ثعالبـی، عبدالملک، یتیمـةالدهر، بـه کوشش محمد عبدالمجیـد، قاهره، ۱۹۵۶م؛ جاحظ، عمرو، «بخشی از المحاسن و الاضداد»، ترجمۀ علیبهرامیان، دربارۀ ترجمههای عربی خداینامه (نک : هم ، روزن)؛ همو، البیان و التبیین، به کوشش فوزی عطوی، بیروت، ۱۹۶۸م؛ همو، رسائل، به کوشش محمد هارون، بیروت، ۱۹۶۵م؛ همو، المحاسن والاضداد، به کوشش علی فاعور و دیگران، بیروت، ۱۴۱۱ق؛ جهشیاری، محمد، الوزراء و الکتاب، به کوشش عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۳۹ش؛ حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، ۱۹۶۱م؛ خانلری، پرویز، «سخنی دربارۀ اصل کتاب»، داستانهای بیدپای (هم)؛ خردنامه، به کوشش منصور ثروت، تهران، ۱۳۶۷ش؛ داستانهای بیدپای (کلیله و دمنه)، ترجمۀ محمد بن عبدالله بخاری، به کوشش پرویز ناتل خانلری و محمد روشن، تهران، ۱۳۶۹ش؛ ذاکرالحسینی، محسن، «مثنوی نل و دمن»، نامۀ فرهنگستان، ۱۳۸۴ش، س ۷، شم ۱؛ رازی، محمد بن زکریا، تبصرةالعوام، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۳ش؛ رضایی باغبیدی، حسن، «پنچه تنتره در ادبیات سنسکریت و ادبیات فارسی»، نامۀ فرهنگستان، ۱۳۷۵ش، س ۲، ش ۱؛ همو، «معرفی زبان و ادبیات سنسکریت»، مهر و داد و بهار، به کوشش امیرکاووس بالازاده، تهران، ۱۳۷۷ش؛ همو، «واژهگزینی در عصر ساسانی و تأثیر آن در فارسی دری»، نامۀ فرهنگستان، ۱۳۷۹ش، س ۴، شم ۳؛ روزن، بارون و.، دربارۀ ترجمههای عربی خداینامه، ترجمۀ محسن شجاعی، ضمیمۀ نامۀ فرهنگستان، ۱۳۸۲ش، شم ۱۵؛ سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م؛ شهمردان بن ابیالخیر، نزهتنامۀ علایی، به کوشش فرهنگ جهانپور، تهران، ۱۳۶۳ش؛ صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم، به کوشش غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران، ۱۳۷۶ش؛ عباس، احسان، عهد اردشیر، بیروت، ۱۹۶۷م؛ عظیمی، عباسعلی، شرح حال و آثار ابن مقفع، تهران، ۱۳۵۵ش؛ غزالی، محمد، نصیحةالملوک، به کوشش جلالالدین همایی، تهران، ۱۳۵۱ش؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش رستم علیاف و ع. آذر، مسکو، ۱۹۷۰م؛ قفطی، علی، تاریخ الحکماء، اختصار زوزنی، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۹۰۳م؛ کاشفی، حسین، انوار سهیلی، تهران، ۱۳۴۱ش؛ کلیله و دمنه، ترجمۀ ابوالمعالی نصرالله منشی، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، ۱۳۵۵ش؛ کلیله و دمنۀ منظوم، ناظم: احمد قانعی طوسی، به کوشش ماگالی تودوا، تهران، ۱۳۵۸ش؛ کیوانی، مجدالدین، «اسکندرنامهها»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، تهران، ۱۳۸۴ش، ج ۱؛ مجتبائی، فتحالله، «ملاحظاتی دربارۀ اعلام کلیله و دمنه»، مجلۀ زبانشناسی، ۱۳۶۳ش، س ۱، شم ۲؛ همو، نحو هندی و نحو عربی، تهران، ۱۳۸۳ش؛ محجوب، محمدجعفر، دربارۀ کلیله و دمنه، تهران، ۱۳۴۹ش؛ محمدی، محمد، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام، تهران، ۱۳۵۶ش؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م؛ همو، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۵م؛ مینوی، مجتبى، پانزده گفتار، تهران، ۱۳۴۶ش؛ نالینو، کارلو آلفونسو، علم الفلک، رم، ۱۹۱۱م؛ نهایةالأرب، منسوب به اصمعی، به کوشش محمدتقـی دانشپـژوه، تهران، ۱۳۷۴ش؛ هنینـگ، و. ب.، «قـدیمترین نسخۀ شعـر فارسی»، ترجمۀ احسان یارشاطر، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، ۱۳۳۷ش، س ۵، شم ۴؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۶۰م؛ نیز:
Bailey, H. W., Zoroastrian Problems in the Ninth-Century Books, Oxford, ۱۹۴۳; The Complete Text of the Pahlavi Dinkard, ed. D. M. Madan, Bombay, ۱۹۱۱, part I; De Blois, F., Burzōy’s Voyage to India and the Origin of the Book of Kalīlah wa Dimnah, London, ۱۹۹۰; Edgerton, F., The Panchatantra Reconstructed, New Haven, ۱۹۲۴; EI۲; GAS; Gimaret, D., Le livre de Bilawhar et Būdāsf, Genève/ Paris, ۱۹۷۱; Henning, W. B., «Persian Poetical Manuscripts from the Time of Rūdakī», A Locust’s Leg, Studies in Honour of S. H. Taqizadeh, London, ۱۹۶۲; Hertel, J., Das Pañcatantra, seine Geschichte und seine Verbreitung, Leipzig, ۱۹۱۴; MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, ۱۹۷۱; Modi, J. J., «King Akbar and the Persian Translations of Sanskrit Books», Annals of the Bhandarkar Institute, Poona, ۱۹۲۵, vol. VI(۲); Monier-Williams, M., A Sanskrit - English Dic-tionary, Oxford, ۱۸۹۹; Nâmakîhâ-î Mânûshchîhar: The Epistles of Mânûshchîhar, ed. B. N. Dhabhar, Bombay, ۱۹۱۲; The Pahlavi Rivāyat Accompanying the Dādestān ī Dēnīg, ed. and tr. A. V. Williams, Copenhagen, ۱۹۹۰, vol. I; Pahlavi Texts, ed. J. M. Jamasp-Asana, Bombay, ۱۸۹۷-۱۹۱۳; Pingree, D., «The Fragments of the Works of Al-Fazārī», Journal of Near Eastern Studies, ۱۹۷۰, vol. XXIX; Shaked, Sh., The Wisdom of the Sasanian Sages (Dēnkard VI), Boulder, Colorado, ۱۹۷۹; Schulthess, F., Kalila und Dimna: Syrisch und Deutsch, Berlin, ۱۹۱۱; Tafazzoli, A., «Observations sur le soi-disant Mazdak-nāmak», Acta Iranica ۲۳, Leiden, ۱۹۸۴.
حسن رضایی باغبیدی
