حَلیمی، لطفالله، فرهنگنویس، شاعر و سخنور سدۀ ۹ ق/ ۱۵ م، در قلمرو عثمانی که از زندگانی وی آگاهی چندانی نداریم.
حاجیخلیفه (۱/ ۲۲۵، ۲/ ۱۲۴۶) از قاضی لطفالله حلیمی، فرزند یوسف درگذشته به روزگار دولت سلطان بایزید دوم عثمانی (حک ۸۸۶ - ۹۱۸ ق/ ۱۴۸۱-۱۵۱۲ م) یـاد کرده است (مق ۹۰۰ ق/ ۱۴۹۵ م)، گرچه در دیباچههای بیشتر دستنویسهای بازمانده از آثار شاعر، نام پدرش «ابویوسف» ضبط شده است (ازجمله دیباچههای قائمه و نثارالمَلِک، به نقل از بلوشه، II/ 225, 229؛ دبیرسیاقی، ۲۶۲- ۲۶۵؛ نیز نک : ریو، 137؛ فهرست ... ، ۴/ ۱۸۸؛ فهرس ... ، ۲/ ۳۸).
حسن قراحصاری، فرهنگنویس همروزگار وی در دیباچۀ فرهنگ پـارسی بـه ترکی خـود ــ شامـل اللغـه ــ از حلیمی بـا عنوان «مولانا» یاد کرده، و او را قاضی سیواس معرفی نموده است (نک : دبیرسیاقی، ۲۶۹-۲۷۰). ثریا (۲/ ۲۴۱) و بغدادی (۱/ ۸۴۰)، حلیمی را ایرانیتبار دانستهاند و محمدطاهر بروسهلی (۱/ ۲۷۳) که نیای او را از مردم آماسیه دانسته، شرح احوال وی و عبدالحلیم حلیمی چلبی (د ۹۲۲ ق/ ۱۵۱۶ م) را در هم آمیخته است (دربارۀ حلیم چلبی، نک : طاشکوپریزاده، ۳۸۰-۳۸۲).
حلیمی عمر طولانی داشت و نزد پادشاهان عثمانی ــ سلطان محمدخان فاتح (۸۵۵-۸۸۶ ق)، ابوالنصر سلطان بایزید دوم و سلطان سلیم خان یلوز (۹۱۸- ۹۲۶ ق) ــ عزت و اعتبار داشته و پیش از به تختنشستن بایزید دوم معلم و مقرب وی بوده و ازجمله حکایات و دواوین فارسی را به وی آموخته، و بیشتر آثار خود را به نام او کرده است.
حلیمی همچنین با فراهم ساختن واژهنامهها و آثاری در حوزۀ دانشهای ادبی، به گسترش روزافزون زبان و ادب پارسی در قلمرو عثمانی ــ و نیز فرمانروایی تیموریان و ترکمانان ــ تأثیر بسیار داشت (صفا، ۴/ ۱۱۳-۱۱۴، ۵(۱)/ ۳۹۱-۳۹۴؛ یازیجی، ۳۲؛ مفتاح، ۲۲۱).
آثار شناختهشدۀ حلیمی
۱. منظومهای پزشکی به زبان پارسی، که آن را به سلطان محمد دوم عثمانی (حک ۸۵۵- ۸۸۶ ق/ ۱۴۵۱-۱۴۸۱ م) تقدیم نموده است.
۲. فرهنگ منظوم فارسی به ترکی، موسوم به نصاب حلیمی یا بحرالغرایب که به تقلید از نصاب الصبیان ابونصر فراهی فراهم آورده است. نسخههای خطی این اثر، هم در کتابخانههای ترکیه محفوظ است، هم یک نسخه در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری میشود (نک : TS, II/ 19-20؛ هاشمپور، فهرست ... مغنیسا، ۱۳-۱۴، ۳۳۷؛ ذاکرالحسینی، ۱۳). شمار ابیات این منظومه حدود ۰۰۰‘ ۲ بیت است، که در یک مقدمه، یک فصل و دو قسم تنظیم شده است (همو، ۹).
۳. لغت حلیمی، یا قائمه، واژۀنامۀ ترکی به فارسی است و مؤلف در مقدمۀ این اثر نامی بر آنها ننهاده و تنها ذکر کرده که شرح بحرالغرایب است. در منابع دیگر با نامهای مختلف از آن یاد شده است. قراحصاری آن را رسالۀ قاسمیه خوانده، و حاجیخلیفه (۱/ ۲۲۵، ۲/ ۱۲۱۵) از آن به قائمه یاد کرده است. به تصریح چندین نسخۀ خطی کهن، این کتاب بیشتر به لغت حلیمی شهرت داشته و به اعتبار فرهنگهای چندگانۀ حلیمی، متأخران با عنوانهایی چون فرهنگ حلیمی و شرح بحرالغرایب نیز از آن یاد کردهاند (ذاکرالحسینی، ۱۹).
لغت حلیمی در حقیقت ترجمۀ ترکی همراه با تلخیص و تفصیل نثارالملک است (نک : همانجا). کهنترین دستنویس آن دستنویس ۸۸۸ ق/ ۱۴۸۲ م تفلیس است، اما دستنویسهای کاملی نیز از آن موجود است (ریو، 137-139؛ فهرس، ۲/ ۳۸- ۳۹؛ ملک، ۳(۱) ۵۸۶). حلیمی در این رساله از سرودههای سخنوران ترک پارسیگو شواهدی ذکر کرده است (متقی، ۱/ ۲۰۵).
این اثر مشتمل بر دو بخش است: بخش اول، واژهنامۀ فارسی به ترکی است؛ و بخش دوم شامل دانشهای گوناگون ادبی مثل عـروض و قافیـه و بدیع است (نک : دیباچه، به نقل از بلوشه، II/ 225, 229؛ حاجیخلیفه، ۱/ ۲۲۵، ۲/ ۱۳۱۵؛ داعیالاسلام، ۵/ ۵۲؛ هاشمپور، فهرست ... ترکیه، ۱۲، ۲۳، ۴۸، ۱۳۶، ۱۹۲، ۳۳۴).
۴. نثارالملک، فرهنگ پارسی به ترکی. به تصریح مؤلف نام کتاب مطابق حساب جمل یا حروف ابجد، با تاریخ ۸۷۲ ق آن موافق افتاده است. نثارالملک به شاهزادۀ عثمانی، بایزید دوم، فرزند سلطان محمدفاتح پیشکش شده است (نک : دیباچه، به نقل از بلوشه، II/ 229؛ دانشپژوه، ۳/ ۴۰، ۴/ ۶۹۲). از آنجا که حلیمی در دیباچۀ این کتاب از بحرالغرایب نام برده، میتوان نتیجه گرفت که آن را پیش از ۸۷۲ ق/ ۱۴۶۷ م فراهم آورده است (بلوشه، همانجا؛ دبیرسیاقی، ۲۶۲-۲۶۳).
۵. مصرحةالاسماء، فرهنگ عربی به پارسی، که حلیمی آن را در ۸۷۲ ق بـه نـام شاهزادۀ عثمانـی ــ بایزید دوم ــ نوشته (نک : دیباچه، به نقل از منزوی، ۲۰۱-۲۰۲؛ ملک، ۱/ ۵۰۴ - ۵۰۵)، و در آن، معانی اسمهای عربی را به پارسی گزارش کرده است (شورا، ۳۷/ ۳۷۵- ۳۷۶). دو دستنویس تاریخدار ۸۸۶ ق/ ۱۴۸۱ م و ۸۸۸ ق/ ۱۴۸۳ م از مصرحه به یادگار مانده است (مرکزی، ۵۵۲ -۵۵۳؛ شورا، همانجا).
۶. قصیدۀ تائیه (دفتر ... ، ۲۴۳). این ادیب پارسیدان در ۸۸۲ ق/ ۱۴۷۷ م چامهای تائی به عربی سروده و آن را به سلطان محمد پیشکش کرده است. وی ظاهراً در آن جامه به گزارش شمهای از احوال خود نیز پرداخته است (بروسهلی، ۱/ ۲۷۳).
۷. فرائض حلیمی، در بردارندۀ متن و شرح (حاجیخلیفه، ۲/ ۱۲۴۶) که به زبان تازی نوشته شده و موضوع آن، شرح و توضیح نامها و اوصاف خداوند است (دوبراچا، II/ 883-884).
علاوه بـر ۷ اثری کـه معرفی شد، مصطفى ارکـان (ص 341-343)، آثار دیگری، ازجمله ترجمهای به پارسی از قرآن کریم را نیز به حلیمی نسبت داده است.
شاعری دیگر متخلص به حلیمی و مشهور به حلیمی شروانی در نیمۀ نخست سدۀ ۱۰ ق/ ۱۶ م در دستگاه سلاطین عثمانی میزیسته که گونههای مختلف شعر از او به یادگار مانده است (نفیسی، ۲/ ۶۹۷؛ نیز نک : تربیت، ۱۲۳). همچنین رسالهای عرفانی و حاشیهای بـر شرح ایساغوجی از او باقـی است (نک : فهرس، ۲/ ۱۹۹؛ هاشمپور و آقسو، ۴۷۵؛ بایاوغلو، III (34)/ 14).
مآخذ
بروسهلی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، ۱۳۳۳ ق؛ بغدادی، هدیه؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ ش؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، ۱۳۱۱ ق؛ حاجیخلیفه، کشف؛ داعیالاسلام، محمدعلـی، فرهنگ نظام، تهران، ۱۳۶۴ ش؛ دانشپژوه، محمدتقی و ایرج افشار، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۴۲ ش؛ دبیرسیاقی، محمد، فرهنگهای فـارسی و فرهنگ گـونهها، تهـران، ۱۳۶۸ ش؛ دفتر کتبخانۀ ایـاصوفیه، استانبول، ۱۳۰۴ ق؛ ذاکرالحسینی، محسن، «حلیمی و فرهنگهایش»، نامۀ فرهنگستان، تهران دیماه ۱۳۸۳، ضمیمۀ شم ۱۸؛ شورا، خطی؛ صفا، ذبیحالله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۲- ۱۳۶۹ ش؛ طاشکوپریزاده، احمد، الشقائق النعمانیة، به کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، ۱۴۰۵ ق؛ فهرست الکتب العربیة المحفوظة بالکتبخانة الخدیویة، قاهره، ۱۳۰۷ ق؛ فهرس المخطوطات الفارسیة، قاهره، ۱۹۶۷ م؛ متقی، حسین، فهرست نسخههای خطی ترکی، به کوشش محمود مرعشینجفی، قم، ۱۳۸۱ ش؛ مرکزی، میکروفیلمها؛ مفتاح، الهامه و وهاب ولی، نگاهی به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در ترکیه، تهران، ۱۳۷۴ ش؛ ملک، خطی؛ منزوی، علینقی، فرهنگنامههای عربی به فارسی، تهران، ۱۳۳۷ ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ ش؛ هاشمپور سبحانی، توفیق، فهرست نسخههای خطی فارسی کتابخانۀ مغنیسا، تهران، ۱۳۶۶ ش؛ همو، فهرست نسخههای خطی فارسی کتابخانههای ترکیه، تهران، ۱۳۷۳ ش؛ همو و حسامالدین آقسو، فهرست نسخههای خطی فارسی کتابخانۀ دانشگاه استانبول، تهران، ۱۳۷۴ ش؛ یازیجی، تحسین، پارسینویسان آسیای صغیر، تهران، ۱۳۷۱ ش؛ نیز:
Bayoğlu, S. et al., Türkiye yäzmaları toplu kataloğu, Ankara, 1987; Blochet, E., Catalogue des manuscrits persans de la Bibliothèque nationale, Paris, 1905; Dobrača, K., Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa, Sarajevo, 1979; Erkan, M., «Halîmî, Lutfullah», Türkiye diyanet vakfı Islâm ansiklopedisi, Istanbul, 1997, vol. XV; Rieu, Ch., Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London, 1888; TS.
