بُن مایه های ایرانی ِ نماد جهانی دارو و درمان
شاهین سپنتا
دکتر هوشنگ طالع به تازگی در نامه ای « به پیراپزشکان و داروسازان » نوشته است: « نشان پزشکی غربیان یعنی دو مار به هم تنیده که در ایران نیز به کار گرفته می‌شود، نشانی است یونانی که با برداشت نادرست از دانسته‌های ایرانیان کهن و درست برخلاف برداشت ایرانیان از مار ( اژدها ) ، آن را برگزیده‌اند. در فرهنگ کهن ایران، مار ( اژدها )، پلیدترین و در عین حال نیرومندترین آفریده‌ی استومند ( مادی ) اهریمن است». وی در ادامه با اشاره به داستان سیمرغ، در پایان خواستار شده است: « ... در زمینه‌ی جایگزین کردن نماد سیمرغ به جای مار که نشانی است انیران و ضد باور و اندیشه ایرانیان، اقدام‌های لازم به عمل آید». در این مورد بیان چند نکته ضروری به نظر می رسد:
در نامه یاد شده، مرز استوره و واقعیت چنان در هم آمیخته و آشفته است که منظور نویسنده از آنچه با نام « مار » در « فرهنگ کهن ایران » به عنوان « پلیدترین و در عین حال نیرومندترین آفریده‌ی مادی اهریمن » از آن یاد می کند، روشن نیست.
در اینجا شایسته یادآوری است که « مار» در نشان جهانی دارو و درمان که جامعه پزشکان، داروسازان و دامپزشکان با اندک تفاوت هایی آن را به کار می گیرند، یکی از نماد های آیین مهر است و با باورهایی که مار را از شمار « خرفستران » یا جانوران زیانکار اهریمنی می داند، ارتباطی ندارد.
نماد سازمان بهداشت جهانی
مار در آیین مهر یک نماد بنیادی است و زیانکار و نامقدس و اهریمنی نیست. برای شناخت بهتر مفاهیم این نماد آیینی باید به جایگاه این نماد در آثار بازمانده از پیروان آیین میترا توجهی ویژه داشت.
در همه نگاره ها و پیکره های های « میترای گاو اوژن » که نمونه های فراوانی از آن در نیایشگاه های میترایی به دست آمده است، داستان « رستاخیز طبیعت به هنگام بهار » در صحنه ای که میترا به عنوان نماد خورشید به کنایه از بهار و به نشانه فناپذیر بودن زمستان، گاوی را از پای در می آورد، تکرار می شود. در این صحنه « مار » به عنوان نماد خاک یا زمین حضور دارد که به نشانه تجدید پذیر بودن زندگی از خون گاو می نوشد تا بارور شود و زمین برکت یابد.
میترای گاو اوژن و ماری که از خون گاو زندگی می یابد
در آیین مهر، مرحله نخست از هفت مرحله روحانی نیز مقام « کلاغ » یا « پیک » است که مقام تازه واردان به آیین مهر بوده که به خدمت در مهرابه ها می پرداختند. نشان این مقام چوبدست یا عصایی بود که یک یا دو مار بر گرداگرد آن پیچیده بود.
نمادهای مار و چوبدست و جام مهری
در کنار کمان ستاره و نان مقدس ( درَاُنه ) در یک قطعه جواهر میترایی
همچنین در نگاره ها و پیکره های مربوط به « ایزد شیرسر » زروانی که به آیین میترا راه یافته است، ماری را می بینیم که بر گرداگرد اندامش حلقه زده است، در حالی که چوبدست یا عصایی را به نشانه « شهریاری بر زمین » به دست دارد. در این پیکره ها به وضوح نشانه هایی از عناصر چهارگانه طبیعت را می توان دید. شیر نماد آتش است و آتش هم نماد خورشید، جام یا پیاله یا سنگاب به نشانه قرابه ( hydria ) هایی که در مهرابه ها استفاده می شده به عنوان نماد آب ، و مار نماد زمین است و زمین مادر بارآور و زندگی بخش و پرورنده است که هرسال با بارش آسمان ها بارور می شود. بال های پیکره نیز نماد گذر زمان و گردش چهار فصل یا حرکت زندگی است. بر این پایه از این پیکره با صفاتی مثبت چون بارآور و زاینده یاد می شود.
پیکره ایزد شیر سر، یافت شده در مهرابه « اُستیا »
به همراه خروس و چوبدست مهری
همین ویژگی ها به ایزد درمان بخش میان رودان « نین گیزیدا » نیز منتقل شده است و جنبه درمان بخشی او را در دو مار به هم پیچیده روی یک ظرف مذهبی « گودئا » می توان یافت.
نفوذ باورهای مهری در یونان باستان در حدی بود که در آمیختن استوره های یونانی و باورهای مهری موجب شد تا آسکِلِپیوس (Aesculapius ) ایزد پزشکی و درمان در استوره های یونان باستان برای این که فرمانروایی خود را در گستره دارو درمان بر زمین همواره حفظ کند، چوبدست مهری را که ماری بر آن تابیده است، در دست گرفت پس مورد بیشترین پرستش در میان ایزدان قرار گرفت، چنان که او را برابر با خورشید دانستند. همچنین دخترش « هیگیه‌یا » که واژه «Hygiene » یا بهداشت از نام او سرچشمه گرفته‌است ، و دو دختر دیگرش « مدیترینه » و «پاناسئا » که به ترتیب نمایانگر نیروهای بهداشت، پزشکی و درمان دردها هستند، به همراه مار تصویر می شوند.
تندیس آسکلپیوس در موزه پرگامون برلین
« هیگیه‌یا » دختر آسکِلِپیوس
تاثیر باورهای مهری در طراحی و تکوین نماد دارو و درمان را در یکی از سنگ نگاره های برجای مانده نیایشگاهی در ویرانه های شهر باستانی اِفِسُس (Ephesus ) در آناتولی ( آسیای صغیر ) باستان که امروز به عنوان مرکز گردشگری و باستان‌شناسی در سه کیلومتری جنوب شهر « سلجوق » در استان « ازمیر » کشور ترکیه قرار دارد، می توان دید.
نماد دارو و درمان در شهر افِسُس
به این ترتیبب، نشان جهانی دارو و درمان که ترکیبی از چند نماد مهری همچون مار ( به نشانه زمین بارور و زندگی زا )، جام ( به نشانه خون یا شراب مقدس یا آب سرچشمه زندگی ) بال ( به نشانه حرکت زندگی ) و چوبدست مهری ( به نشانه فرمانروایی زندگی بر زمین که در طرح جایگزین پیکر انسانی و جام نیز شده ) است، بن مایه ای ایرانی دارد که با گسترش آیین میترا و رسوخ آن در مسیحیت از سوی دیگر ملت ها نیز پذیرفته شده است و امروز سهم ایرانیان در حفظ و گسترش آن نباید از دیگر ملت ها کمتر باشد.
البته شایسته است که پیشنهاد دکتر طالع برای توجه بیشتر به جایگاه نمادین سیمرغ نیز به شیوه مناسب دیگری مورد توجه قرار گیرد.
-----------------
منابع برای مطالعه بیشتر:
1- آیین مهر، هاشم رضی، انتشارات بهجت، تهران ، 1381 خورشیدی.
2- دین مهر در جهان باستان، برگردان مرتضی ثاقب فر، انتشارات توس، تهران، 1385 خورشیدی.
3- www.fa.wikipedia.org
4 - http://lorishrout.typepad.com/my_time/travel/
پس از انتشار این نوشتار، پژوهشگر ارجمند مهندس محمد درویش در وبلاگ پربار و خواندنی خود ( مهار بیابان زایی ) نکات آموزنده ای را نیز یادآور شده اند که ضمن سپاس فراوان از ایشان توجه شما را به یادداشت ایشان جلب می کنم:
