صاحب نظران معتقدند كه ساز های بادی از اولین آلات موسیقی مورد استفاده بشر بودند و انسان اولیه با دمیدن دراشیایی از قبیل شاخ حیوانات ، لوله های نباتی ، صدف های دریایی و… صدا هایی راتولید میكردند.
دوزله درواقع همان دونای است وچنانچه از نامش پیداست نای مضاعف میباشد.اختراع این ساز را به ایرانیان نسبت میدهند، فارابی از این ساز با نام های دیانی و دوآهنگ یاد میكند، دركتاب فرهنگ ساز ها آمده است كه دیانی به مرور زمان به دویانی و دونی و نی جفتی تغییر نام داده است. درگذشته این ساز با نام چنجیق یا موسیكار خطایی شناخته می شد.
دونی را درمناطق كردنشین با نام دوزله میشناسند چرا كه مردمان این مناطق دوزبانه این ساز را از ساقه گیاهی به نام زله كه شبیه نی بود و دركنار رودخانه ها می روید میسازند.
سابقه تاریخی این ساز به دوران تمدن مصر و ایران باستان میرسد ، در آثار به جا مانده از ایران باستان نقشی از یك نوازنده آشوری به یادگار مانده كه سرگرم نواختن دونایی شبیه دونای مصری ویونانی میباشد، ونیز دركنار قبر یكی از فراعنه مصر باستان دوزن نوازنده مربوط هجده قرن قبل از میلاد مسیح كه یكی از آنها درحال نوازندگی دونی میباشد دیده میشود.
درجامهای نقره ای به جا مانده از دوران ساسانیان نقش سازی به نام ارغنون كه به شیوه نی ابنان نواخته میشود دیده میشود.
در دوران پس از اسلام این ساز مقبولیتی فراوان یافت و آن را باقطعات طلا و نقره و منگوله های گلابتون تزیین میكردند، گویند ابن خردادبه اولین كسی بوده كه از این ساز نام به میان آورده و مسعودی از وی نقل میكند كه ایرانیان نی را با عود ، ودونی را با تنبور مینواخته اند . فارابی دركتابی به نام موسیقی كبیر از حیث چسبیده یا جدا بودن نی ها، انواع مختلفی از این ساز را با نام های مزمار مزدوج ، مزمارین ، مزمار المثنی ، دونای بادیانی و مقرونه معرفی كرده است.
درسده پنجم هجری سازی به نام مرصول در مصر رواج داشته كه احتمالاً همان دونای بوده است.
برخی از انواع دونی تنها یكی از لوله ها سوراخ داشته ولوله دیگر فقط صدای ثابت را تولید میكند كه به این لوله زیادات گویند«نی ابنان اسكاتلندی ها از همین نوع میباشد».
دوزله درنواحی مختلف ایران در اندازه واشكال مختلفی دیده میشود كه قدیمی ترین شكل آن را میتوان در نواحی كردستان وآذربایجان غربی مشاهده كرد.
این ساز درنواحی مختلف ایران به نام های دونی(بلوچستان) – دونای ،جفتی ،دوآهنگ ،دوزله(كرمانشاه ، كردستان وایلام) قشمه(خراسان)شناخته میشود.
در خراسان قشمه در سه نوع {5سوراخ ،6سوراخ ،7سوراخ}دیده میشود(هیچكدام سوراخ پشتی ندارند).
دو نی بلوچستان از دو نی موسوم به نر ومادگی تشكیل شده است كه اولی(نر) دارای11و
5سوراخ دربالا وپایین بوده و دیگری (ماده) 8و5 سوراخ در بالا وپایین دارد. درزبان عربی دونی را (مزمارالمثنی)یا (مزدوج)گویند وگاه به آن (عنوب) نیزگفته میشود.
( ارغون (نام نوع ساده تر وابتدایی آن میباشد كه 32سانتی متر بوده ودرتركیه یافت میشود. این ساز دارای دو لوله یك اندازه میباشد كه یكی از آن دو فاقد سوراخ بوده كه امروزه به آن (مراخوان) گویند.
(تولوم)نیز نوعی دیگری از دونی است كه طول آن 45 سانتی متری بوده و درمناطق نزدیك به دریاس سیاه در تركیه نواخته میشود.
«زماره»و«مورلی»در هندوستان ،«ارقول»درمصر ،«زمر» درتونس ومراكش ،«تسامبونا» در یونان ،«ستاره»درپاكستان ،«مزامیر»درازبكستان و «كش نای»در تركیه ساز های شبیه دوزله هستند كه با تفاوت هایی در طول وشكل در مناطق مذكور كاربرد دارند. "سالار".
