مناره خسروگرد

زمان مطالعه : 7 دقیقه - تاریخ بروزرسانی : ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۹

مناره خسروگرد واقع در ۱۰ کیلومتری غرب شهر سبزوار، مربوط به قرن ششم هجری قمری است. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.ارتفاع آن به ۳۸ متر می‌رسد و در بالای آن دو رشته کتیبه کوفی و تزئینات لوزی شکل دیده می‌شود. تاریخ کتیبه به سال ۵۰۵ هجری قمری است.

خسروگرد دهی است از دهستان قصبه بخش حومه شهرستان سبزوار، واقع در ده هزارگزی باختر سبزوار و دوهزارگزی شمال شوسه ٔ سبزوار به شاهرود. جلگه ، معتدل ، آب از قنات و محصول آن غلات و پنبه و زیره و شغل اهالی زراعت و راه اتومبیل رو است. از آثار باستانی بدانجا برجی است که از زمان قدیم ساخته شده و بنام میل خسروگرد معروف است. چون اعراب چهار حرف (گ ، ژ ، پ ، چ ) را در حروف خود ندارند لذا کلماتی که یکی از این حروف داشته معرب کرده اند از آن جمله خسروجرد معرب کلمه خسروگرد است؛ گرد در اصل کرد بوده ، کرد مصدر مرخم کردن است و کردن به معنی ساختن، پس خسروگرد یعنی خسرو ساخت یعنی ساخت خسر، خسرو نام عمومی پادشاهان ساسانی است همانگونه که قیصر نام عمومی پادشاهان روم است . به هنگام بررسی شناسایی آثار تاریخی – باستانی سبزوار به دلیل نزدیکی این میل به روستای خسروگرد نام آن را میل خسروگرد گذاشته اند.

قدیمی ترین مناره در جهان اسلام به سال ۴۴ یا ۴۵ ه ق توسط زیاد بن ابیه در زمان خلافت معاویه در مسجد جامع بصره احداث شده است سپس در سال ۵۳ مناره جامع ابرو در خطاط توسط ملمه بن مقلد و به همین منوال تا در سال ۳۸۴ ه ق به دستور معتصم عباسی مناره باب الزیاره مسجد الحرام را در مکه معظمه می سازند . در ایران مناره یی چون تاربی خانه دامغان ، میل کاشمر، اختگان ، رادکان و … خود نمایی می کنند.

اهالی سبزوار به مِنار یا مُنار به ضم میله می گویند؛ همانگونه که در شهرهای دیگر به مناره ، ماذنه ، صومعه ، گلدسته ، عساس و میل می گویند.
میل خسروگرد در سال ۵۰۵ ه. ق به دستور تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید با پلان : پایه مربع، ساقه مدور در ۵ کلیومتری غرب سبزوار بین جاده رفت و برگشت سبزوار – شاهرود با تزئینات آجرکاری خفته و راسته به شکل لوزی و همچنین دو رشته کتیبه کوفی آجری احداث گردید. آجرکاری های روی آن بیانگر هنر والای دوره سلجوقی می باشد. در خور اشاره است که بر خلاف افکار نظر عمومی که آن را مناره مسجد می دانند، این بنا یک مناره منفرد بوده و برای راهنمایی مسافران احداث شده است. این بنای تاریخی یکی از بلندترین میل‌های استان خراسان است که درنزدیکی روستای خسروگرد، ازجمله شهرهای بزرگ منطقه بیهق بنا شده است. ابتدا تصور می شد که این مناره تنها باقیمانده مسجد جامع بزرگ خسروگرد است اما کاوشهای باستان شناسی اخیر در کنار برخی شواهد نشان می دهد که این مناره هیچ ارتباطی به مسجد جامع بزرگ خسروگرد نداشته و کاربری آن به عنوان میل راهنمای مسافران بوده است.

برخی از این شواهد عبارتند از:

۱- در کاوشهای باستان شناسی انجام شده هیچ آثار و بقایایی که حاکی از وجود مسجد در این مکان باشد، بدست نیامده است.
۲- شکل میل هیچ شباهتی به مناره های مساجد اسلامی دوره سلجوقی ندارد.
۳- پایه میل بصورت منفرد برای آن ساخته شده در حالیکه پایه مناره مساجد معمولا با پایه گنبد و مناره دیگر در ارتباط است.
۴- متن کتیبه موجود بر روی میل حاکی از آن است دستور به ساخت تنها مناره داده شده نه مسجد.

ارتفاع آن به ۳۸ متر می‌رسد و در بالای آن دو رشته کتیبه کوفی و تزئینات لوزی شکل دیده می‌شود. تاریخ کتیبه به سال ۵۰۵ هجری قمری است. قدمت این مناره به حدود ۹۰۰ سال قبل بازمی‌گردد، یکی از قدیمی‌ترین و مرتفع‌ترین مناره‌های تاریخی ایران درعهد خود بوده‌است. بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی، مناره خسروگرد میل تک و منفردی است که به منظور راهیابی کاروانیان بر سر راه جاده موسوم به ابریشم احداث شده و همچون فانوس دریایی در کویر نقش راهنمای کاروانیان را برعهده داشته‌است.

تا قبل از کاوشهای باستانی شناختی (تابستان ۱۳۸۱) مورخان و سیاحان خارجی چون واسیلی و لادیمیر و ودیچ ، هانری رنه دالمانی ، خانیکف ، تا تانیل کرزن و داخلی چون مرحوم عبدالحمید مولوی، صنیع الدوله گمان می کرده اند میل خسروگرد تنها باز مانده از مسجد عظیم شهر خسروگرد است. لیکن داده های باستان شناختی حاصله از کاوشای علمی اطراف میل ثابت کرد این میل مناره مسجد نبوده بلکه میل راهیابی است. این بنای آجری که به سطح آن تزئینات زیبای آجرکاری و دو کتیبه کوفی دیده می‌شود را تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید می‌دانند. به نوشته کتاب‌های تاریخی ، مسجد خسروگرد که اکنون تنها مناره آن باقی مانده است در سال ۵۱۶ هجری قمری طی جنگی ویران شده و دیگر بازسازی نشده است.

میل خسروگرد در منطقه نیمه بارانی مشرف به دشت کویر روی رسوبات رسی و شنی مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی قرار گرفته است.
میل خسروگرد براساس نوشته های سیاحان در طی قرون گذشته مرمت گردیده از آن جمله سال ۱۱۳۵ ه ق به دستور نادرشاه و سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصر الدین شاه همچنین در دوره پهلوی دوم و جمهوری اسلامی ایران به سال ۱۳۷۵ عایق بندی بام سکّو و پایه میل مرمت گردیده است..
اولین مرمت مستند در سال ۱۱۳۵ هجری قمری به دستور نادرشاه افشار بر روی این میل انجام شده است. این مطلب را گردشگر غربی بنام هانری رنه در کتاب سفرنامه از خراسان تا بختیاری عنوان کرده است. همچنین ضیع الدوله در کتاب مطلع الشمس می گوید که در سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار این میل مورد مرمت قرار گرفته است. یک دوره مرمت نیز در دوره پهلوی دوم انجام پذیرفته اما آخرین اقدامات مرمتی مربوط به سال ۱۳۷۵ هجری شمسی است که طی آن بام سکو و پایه میل مرمت شده است.

معماری مناره خسروگرد

معماری این مناره سازه ای آجری و مرتفع می باشد که دارای سه جزء (پایه ، بدنه و راس) است ، که پایه آن مستطیل شکل و محاط در یک سازه آجری نیم هشت بوده و در پخی های این هشت ضلعی چهار حجره اتاق مانند تعبیه شده است.
بدنه میل مدور و قطر آن از سطح قاعده به سمت راس کم می شود، بر روی بدنه تزئینات آجری با آرایه های لوزی نیم بیضی نقش بسته و دور تا دور آن منقش به رشته کتیبه کوفی و اطراف آن با آجر کاری تذهیب شده است. راس این میل بر روی تونگان یا نعلبکی قرار دارد که بدنه آن دارای تزئینات آجر کاری موسوم به مئاندر (دارای پیچ و خم )می باشد. تنها بنای قدیمی شهرستان سبزوار که مراحل سفت کاری و نازک کاری آن همزمان اجرا شده میل خسروگرد است که به شیوه استادانه و به سبک رازی در قرن ششم هجری قمری انجام شده است. اجرای آجرهای قالب زده با تکنیک سایه روشن و کم شدن از قطر میل تا راس موجب شده در بنا ریتم و حرکت ایجاد شود که این حرکت در بنا و چرخش هارمونی ناشی از تکرار و توالی نقش هندسی لوزی است تا چشم نوازی ویژه ای به رهگذران بدهد. اگر تقسیم بندی در اجزاء میل قائل شویم میل از ۴ قسمت به شرح زیر تشکیل شده است : الف: پایه ب: ساقه ج: سرپوش د: راس
سکوئی هشت ضلعی به ارتفاع حدوداً ۱۵۰ سانتی متر از سطح عمومی محل با مصالح آجر به ابعاد ۵*۲۵*۲۵ و سانتی متر که به صورت خفته راسته کار شده اند آجرهای رخبام سکّو بصورت خرند یا هره است در ضلع شرقی و غربی این سکو ۶ پله آجری بالا رو به ارتفاع پای پله ۲۵ سانتی متر و کف پله ۳۵ سانتی متر قرار دارد . بام این سکو با آجر گری به ابعاد ۵*۱۰*۲۰ سانتی متر در سال ۱۳۷۵ کف پوشی گردیده است.

پایه میل حدوداً ۲۵۰ سانتی متر از سطح سکو ارتفاع دارد و پلان آن تقریباً مربع است آجرهای این سکو به ابعاد ۵*۲۵*۲۵ سانتی متر با ملاط گل و مخلوطی از خاک رس ، ماسه بادی، و شیره آهک به صورت خفته کار شده است، فاصله بین آجرها با ملاط گچ و ماسه بادی بندکشی شده است.

اجرای سایه روشن آجرها موجب شده گزند آفتاب کمتر به بدنه بنا برخورد کند و در نتیجه بنا در شلاق سوزان آفتاب کویر محو نشده و از فواصل دور قابل رویت باشد. وجود تقش سوستیکا به شکل (+) در قلب هر شمسه لوزی نشان می دهد که این نقش تحت عنوان گردونه مهر در بسیاری نقاط جهان از هزاره سوم قبل از میلاد شناسایی شده که تپه باستانی موسوم به دامغانی سبزوار و قدیمی ترین بنای تاریخی این شهرستان یعنی آتشکده آذر برزین مهر که این نقش موجب شکل گیری حجم بنا شده از آن جمله است.
سالانه حدود ۱۸ تا ۲۰ میلیون مسافر و گردشگر از کنار این اثر تاریخی و دیدنی می گذرند که این امر، معرفی بیشتر، تغییر کاربری و بهره برداری بهینه مسافران و گردشگران از این بنای تاریخی و باستانی را می طلبد.

یک باستان شناس در باره این اثر تاریخی به خبرنگار ایرنا گفت: میل خسروگرد، نشانه ای از محبت و دوستی مردمان کویر است که عاشقانه و عالمانه به زندگی در این کویر پرداخته اند. ساکنین این منطقه در زمان های گذشته، شب ها با روشن کردن مشعلی بر بلندای این میل، کاروانیان را به سوی خود فرا می خواندند تا میزبان مسافران خسته از راه باشند.
علاوه بر روشن کردن مشعل بر بالای مناره، آب انبار و حوض انبارهای کنار جاده نیز کاروانیان را به سوی میل هدایت می کرده است. مناره خسروگرد سبزوار نشانه ای از هزاران گوهر محبت و دوستی مردم کویر است.
میل (مناره) خسرو جرد (خسروگرد) سبزوار به عنوان بلندترین سازه تاریخی استان خراسان رضوی و در شمار زیباترین مناره های تاریخی قرن ششم هجری قمری معرفی شده است.