اُلِم چیست و چرا ایران آن را خاموش کرده است؟
منبع تصویر، energy.gov
سازمان انرژی اتمی ایران، چهارشنبه ۱۸ خرداد، اعلام کرد «دستگاه اندازه‌گیری بر خط سطح غنا» را در یکی از مراکز هسته‌ای‌اش قطع می‌کند. این چه دستگاهی است؟
اُلِم چیست؟
الم ( OLEM) سامانه پایش آنلاین درجه غنی‌سازی و کوته‌نوشت Online Enrichment Monitor است.
این سامانه را سه آزمایشگاه ملی آمریکا، که زیر نظر اداره امنیت ملی هسته‌ای این کشور هستند، ساخته‌اند. کار بر روی این سامانه از بیش از یک‌دهه پیش در این آزمایشگاه‌ها شروع شد و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم از سال ۲۰۰۶ در فکر چنین سامانه‌ای بود و از سال ۲۰۱۰ بررسی و همکاری برای تولید آن را آغاز کرده بود.
اداره امنیت ملی هسته‌ای آمریکا در آبان ۹۵ خبر داد که این فناوری را در اختیار آژانس گذاشته است. این سامانه پیش از آن آزمایش میدانی شده بود.
منبع تصویر، Getty Images
توافق هسته‌ای ایران معروف به برجام در تیر ۱۳۹۴ امضا و اجرای آن از ۲۶ دی ۱۳۹۵ آغاز شد. همان روز آژانس اعلام کرد که این سامانه پایش بی‌وقفه را پیشتر در تاسیسات هسته‌ای نطنز نصب کرده تا بتواند تایید کند که ایران تعهدهای برجامی‌اش را در فاصله امضا تا اجرای برجام انجام داده است.
امکان پایش مستمر و در‌لحظه برای متقاعد کردن آمریکا و دیگر کشورهای غربی در رسیدن به توافق با ایران نقش مهمی داشت و ایران در چارچوب تعهدهای برجامی با نصب این سامانه موافقت کرد.
به گفته آژانس، برای توافق هسته‌ای تکمیل این سامانه با کمک کشورهای عضو شتاب گرفت و ایران اولین کشوری است که الم در تاسیسات هسته‌ای‌اش نصب شده است. آژانس قصد دارد آن را در کشورهای دیگر هم بکار بگیرد.
سازمان انرژی اتمی ایران گفته الم را در «یکی از مراکز هسته‌ای قطع می‌کند» ولی به نام این مرکز اشاره نکرده است. آژانس از زمان اجرای برجام از نصب الم در تاسیسات نطنز خبر داده بود.
البته ارسال این اطلاعات از مدتی پیش قطع شده بود و به گفته بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران، «اطلاعات را به آنها نمی‌‌دادیم و از امروز (چهارشنبه) هم این اطلاعات ضبط نمی‌شوند.»
ایران در مرکز فردو هم اورانیوم غنی می‌کند اما خبری از نصب الم در آنجا منتشر نشده است.
منبع تصویر، Getty Images
رافائل گروسی مدیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یکی از دوربین‌های نظارتی این سازمان را به خبرنگاران در وین نشان می‌دهد
الم چگونه کار می‌کند؟
پادکست چشم‌انداز بامدادی رادیو بی‌بی‌سی – دوشنبه ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۱
پادکست
پایان پادکست
بیش از ۹۹ درصد اورانیومی که در طبیعت یافت می‌شود اورانیوم ۲۳۸ است که قابلیت واکنش زنجیره‌ای برای آزاد کردن انرژی هسته‌ای ندارد. اورانیوم ۲۳۵ که این قابلیت را دارد فقط هفت دهم درصد است. برای اینکه راحت‌تر این دو را از هم جدا و درصد اورانیوم ۲۳۵ را زیاد کنند، سنگ معدن اورانیوم را به گاز هگزافلورید اورانیوم تبدیل و آن را وارد سانتریفیوژ می‌کنند و به‌سرعت در آن می‌چرخانند.
الم با اندازه‌گیری نسبت اورانیوم ۲۳۵ به ۲۳۸، درصد غنی‌سازی را مشخص می‌کند.
این سامانه که از بیرون به لوله‌های سانتریفیوژ وصل می‌شود، یک طیف‌سنج گاما دارد که درصد اورانیوم ۲۳۵ را در نقاط حساس آبشار سانتریفوژی می‌سنجد. علاوه بر آن حسگرهای الم دما و فشار گاز هگزافلورید اورانیم را خارج از آبشار سانتریفیوژی هم اندازه می‌گیرند و در لحظه این اطلاعات را برای آژانس می‌فرستد.
به گفته اداره امنیت ملی هسته‌ای آمریکا، تولید این فناوری ابتدا بر اساس توافق با روسیه برای غنازدایی از اورانیوم‌های بسیار غنی‌شده‌شان انجام گرفت. اورانیوم بسیار غنی‌شده یعنی غنای بیش از ۲۰ درصد. طبق برجام باید این درصد زیر ۴ می‌ماند اما ایران بعد خروج یکطرفه آمریکا از برجام، پس از یک سال تعهدات برجامی‌اش را در پنج مرحله کنار گذاشت و تا غنای بیش حدود ۶۵ درصد پیش رفته است.
منبع تصویر، energy.gov
مزایای الم چیست؟
الم هزینه‌های آژانس را به‌شدت کاهش می‌دهد و مشکل دسترسی را کم می‌کند؛ این همان نگرانی‌ای است که کشورهای غربی پیش از توافق هسته‌ای داشتند.
پیش از این، برای سنجش درصد غنی‌سازی بازرسان آژانس باید در محل نمونه‌برداری می‌کردند و بعد به آزمایشگاه‌‌هایشان می‌بردند و داده‌ها را بررسی می‌کردند؛ کاری که دست‌کم سه هفته طول می‌کشید. با الم این فرآیند مستمر است و نتایج در‌لحظه در اختیار آژانس قرار می‌گیرد.
البته آژانس روش‌های سنتی‌تر را کنار نمی‌گذارد، نمونه‌برداری در محل دقیق‌تر است و از آن برای تایید یافته‌های الم استفاده می‌شود.
دیگر مزایای الم:
- پرتوزایی ندارد و بنابراین بی‌خطر است.
- سنجش‌گرهای الم به کامپیوتری متصل هستند که در یک محفظه قرار دارد و محاسبات را انجام می‌دهد، اطلاعات را ذخیره، رمزگذاری و ارسال می‌کند.
- با باتری کار می‌کند و قطع برق بر کارش اثر نمی‌گذارد.
- تمام قطعات در محفظه‌های خاص قرار دارند و با لوله‌های خاص به هم مرتبطند و همه را آژانس مهر‌وموم کرده است. دست‌کاری آنها غیرممکن است و برای جلوگیری از این کار روی آن را با رنگی را پوشانده‌اند.
- دوربین‌های نظارتی آژانس، با اینکه ابزار مهمی هستند، محدودیت‌های زیادی دارند: جایشان ثابت است؛ اغلب با حرکت روشن می‌شوند؛ نور و زاویه بر تصویر آنها تاثیر می‌گذارد و مشکلاتی از این دست. الم این ایرادها را ندارد.
