بونی

بُونی ، ابوالعباس احمدبن علی بن یوسف قُرَشی الصوفی محیی الدین (صورتهای دیگر آن : تقی الدین ، شهاب الدین )، نویسنده قرن هفتم که در حدود چهل کتاب در علوم خفیّه ] بویژه حروف ، اعداد و جفر [ نوشت . درباره زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست . تاریخ وفات او (622) را نگارنده فقط در کشف الظنون حاجی خلیفه (جایهای مختلف ؛ رجوع کنید به کَحّاله ، ج 2، ص 26؛ بغدادی ، ج 1، ستون 90 و بعد) یافت . وی اصلاً از اهل بُونه * (= عَنّابِه ) بود. در این که وی اطلاعاتی درباره بنای مسجد سیدی بومَروان که در 425 در آن محل ساخته شد در کتابی به نام الدُرّه المکنونه آورده باشد جای تردید است (رجوع کنید به مارسه ، ص 234)، زیرا نام این کتاب در فهرستهای آثار او نیامده است . گفته اند که وی در قاهره درگذشت و در گورستان قَرافَه ، نزدیک مقبره عبدالجلیل طَحاوی (متوفی 649)، به خاک سپرده شد (ابن زیّات [ تاریخ نگارش : 804 ] ، ص 268(.

اثر عمده بونی کتاب شمس المعارف و لطائف العوارف است ، که در چهار جلد، در قاهره (بی تا. [ 1905 ] ) منتشر شده است . چهل فصلِ این کتاب که آلوارت در فهرست خود (شماره 4125) عنوانهای آنها را به روشنی مرتّب کرده است ، حاوی مجموعه آشفته و ملال آوری از مطالب برای استفاده سحرآمیز از اعداد و «جدولهای وفقی »، تک آیه های قرآنی ، اسماء خداوند، نامهای مادر موسی علیه السلام ، رهنمودهایی برای ساختن تعاویذ، و استفاده جادوگرانه از خط ، و جز اینها است ، که همه مربوط به مبحث «حروف * » یا «اوفاق » است . در فصل هفتم ، حتی کلماتی که [ به گفته او ]حضرت عیسی علیه السلام با آنها مردگان را زنده می کرد آمده است . این کتاب به سه صورت موجود است : صورتی کوتاه که کهنترین آنهاست ، صورتی مفصّل و صورتی متوسّط (رجوع کنید به وِینکلر ، ص 67، 68ـ86، حاوی ترجمه و تفسیر فصلهای مربوط به «هفت خاتم »، و «اسم اعظمِ اللّه » است ). شمار نسخه های خطی شناخته شده این کتاب شایان توجه است ؛ کهنترین آنها ـ اگر خاتمه آن موثق باشد ـ متعلق به 618، و لذا متعلق به زمان حیات مؤلّف است (مغنیسا، کتابخانه عمومی ، 1445؛ رجوع کنید به فهد ، ص 230ـ233). این کتاب تألیفی است بیشتر مبتنی بر رسوم رایج عامیانه تا متنهای منقول از خرافات یونانی ، زیرا کمتر ذکری از منابع یونانی رفته است . این اَعمال که ، مانند همه عملیات علوم خفیّه برای برآوردنِ آمال و آرزوها و دفع سختیها و گرفتاریهاست بدینسان انجام می گیرد که [ صاحبان این علوم] می کوشند نیروهای «فوق طبیعی » را، که نمی توان آنها را با عقل یا حواس درک کرد، زیرنفوذ خود درآورند. بونی در پایان کتاب ، بنابراین ، می گوید که رازهای «حروف » را می توان ، نه با تفکر منطقی ، بلکه با بصیرت در حکمت الهی اثبات کرد. وی همچنین در اثر دیگرش ، کتاب لطائف الاشارات فی اَسرار الحروف العُلویّات (این عنوان به صورتهای متفاوت آمده است ؛ من به نسخه چاپ سنگی قاهره ، 1317، دست نیافتم ) که ابن خلدون در مقدّمه (ج 1، ص 666) از آن نقل کرده ، همین نظر را بیان می کند. در رساله الشفاء لاِ َدواءِ الوَباء (رجوع کنید به اولمان ، 1970، ص 249)، طاش کبری زاده (متوفی 968) بیشتر اعمال جادویی بونی برای دفع طاعون را آورده است .

بیشترِ آثار دیگری که به نام بونی رایج است ، ظاهراً گُزیده های کمابیش دقیقی از شمس المعارف است ؛ ربط آنها به یکدیگر و به کتاب اصلی ، مطلبی است که نیاز به بررسی دارد. در اینجا کتاب الاصول و الضوابط او را می توان ذکر کرد که نوعی مقدمه بر علوم خفیه است ؛ کتاب شرح سَواقِط الفاتحه الشریفه او درباره حروف ث ، ج ، خ ، ز ، ش ، ظ و ف است که در نخستین سوره قرآن به کار نرفته اند؛ اللُمعه النورانیه او درباره اسماء اعظم و چندین نوشته دیگرش درباره اسماء الهی است (این آثار را فهد، ص 237 و بعد برشمرده است ). علاوه بر مطالعات پیشترِ گلدتسیهر ، وجده نیز به عناصر یهودی و یهودی نما در شمس المعارف ، خصوصاً درباره نامهای خداوند، فرشتگان ، و مفهوم «ثَقوفَه » (مأخوذ از واژه عبری «تِقوفا»، تقریباً به معنای «رُبعِ سال » و چندین معنای مشتق دیگر) اشاره کرده است : «درباره بعض عناصر یهودی و یهودی نما در دایره المعارف علوم خفیّه بونی » در > یادنامه گلدتسیهر < ، ج 1، ص 387ـ 392. فضلِ تقدّم در جلب توجه به فصل غامض و بُغرنج درباره کیمیا در شمس المعارف و به منابعِ بونی از آنِ روسکا است . از آنجا که این فصل با دیگر محتویات این کتاب ناجور است ، شاید نویسنده ای سپسین که با کتاب الاسرار رازی آشنا بوده ، این فصل را به کتاب افزوده باشد (رجوع کنید به > اسلام < ، سال 22 [ 1934 ] ، ص 307ـ310).

منابع : [ ابن خلدون ، مقدّمه ابن خلدون ، چاپ عبدالرحمان بن خلدون ، بیروت 1408/1988 ] ؛ ابن زیّات ، الکواکب السیاره فی ترتیب الزیاره فی القَرافتین الکبری ' و الصغری ' ، بغداد [ بی تا. ] ؛ اسماعیل بغدادی ، هدیه العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 5، بیروت 1410/1990؛ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛ عمررضا کحّاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت [ بی تا. ] ؛

W. Ahrens, "Die ـ magischen Quadrate, al-Bu ¦ni's" Der Islam , XII (1922), 157-177, XIV (1925), 104-110; G. Bergstrجsser, "Zu den magischen Quadraten", Der Islam , XIII (1923), 227-235; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, I, 655f. Supplementband , 1937-1942, I, 910f.; E. Douttإ, Magie et religion dans l'Afrique du Nord , Algiers 1909, passim; T. Fahd, La divination arabe , Leiden 1966, 230-233; G. Marµais, "La mosquإe de Sidi Bou Meroua ªn de Bo ªne", in Mإlanges William Marµais , Paris 1950, 234; M. Ullmann, Die Medizin im Islam , Leiden 1970, 249; idem, Die Natur-und Geheimwissenschaften im Islam , Leiden 1972, 234, 390f., 415; G. Vajda, "Sur quelques إlإments juifs et pseudojuifs dans l'encyclopإdie magique de Bu ªn ªâ", in Goldziher memorial volume , I, Budapest 1948, 387-392; H. A. Winkler, Siegel und Charaktere in der muhammedanischen Zauberei , Berlin 1930.

/ ا. دیتریش ( د.اسلام . ضمیمه ) /