کثیراء.[
ک َ ] (ع اِ) کتیرا. کثیرا.
صمغ قتاد است یا رطوبتی که از بیخ نوعی از درخت که بکوه بیروت و لبنان روید حاصل
شود. جهت سرفه و خشونت سینه و قرحه ٔ ریه و گرفتگی آواز و حرقةالبول و تقویت روده
مفید است . (منتهی الارب ) (آنندراج ). رطوبتی که از بیخ درختی که در کوههای لبنان
و بیروت است بیرون آید. (اقرب الموارد). رجوع به کتیرا شود.
/////////////
کتیرا. [ ک َ ] (اِ) کتیراء. کثیراء. (منتهی الارب ) (بحر
الجواهر). کتیره . (بحرالجواهر). صمغ قتاد است یا رطوبتی که از بیخ نوعی از درخت
که به کوه بیروت و لبنان روید حاصل شود. (منتهی الارب ). صمغ قتاد است که برنگهای
سفید و زرد است وسفید آن نیکوتر است . (بحر الجواهر). صمغ مانندی غیرمحلول در آب
که از بوته ٔ قتاد گیرند و زولزده نیز گویند و آن بوته ای است که شتر آن را می
خورد. (ناظم الاطباء). نوعی از صمغ است که از بعضی درختان جاری شود و شیئی است
سفید یا زرد یا گندمگون و آن را طعمی نیست و از درخت جاری شده در جای خود منجمد
گردد و چون در آب افتد باد کرده لعاب لزجی از آن بوجود آید. (قاموس کتاب مقدس ).
صمغی است که از برخی گونه های گون که معمولاً به نام گون کتیرا خوانده می شود.
حاصل می گردد. برای تحصیل کتیرا، گون را تیغ زنند (تمام گونه های گون دارای کتیرا
می باشد ولی گونه های پر صمغ آن را انتخاب می کنند و تیغ می زنند و همین را گون
کتیرا می نامند). کتیرا یکی از اقلام صادراتی مهم کشور ماست . کتیرا در گرمای صد
درجه پانزده درصد آب خود را از دست می دهد. خاکستر حاصل از آن چهار درصد است و
شامل کربنات دوشو و فسفاتها و غیره است . کتیرا در آب حل نمی شود ولی بصورت لعاب
چسبنده ای در می آید. اگر مقداری از کتیرا پس از قرار گرفتن در آب زیر میکرسکپ
مطالعه گردد سلولهای تغییر شکل یافته ای با جدارهای ضخیم در آن تشخیص داده می شود.
در مرکز این سلولها دانه های نشاسته بصورت ذرات کوچک و گرد یابه اشکال دیگر دیده
می شود. از هیدرولیز کتیرا دو قسمت محلول و غیر محلول نتیجه می شود. قسمت محلول آن
به نام تراگاکانتین موسوم است و عبارت از یک اسید اورونیک متصل به چند ملکول
آرابینوز می باشد و قسمت غیر محلول آن باسورین نامیده می شود که منحصراً شامل اسید
گالاکتورونیک متصل بقندهای گالاکتوز و گزیلوز می باشد. بعلاوه قندهای آزاد و
مشتقات متوکسیل نیز در آن یافت می شود. کتیرا فاقد هرگونه اثر درمانی است . مع هذا
چون دارویی امولسیون دهنده است برای معلق نگه داشتن پودرهای دارویی غیر محلول از
آن استفاده می کنند و نیز در تهیه ٔ قرصهای بوم دوتلو و بی کربنات دو سود و کلرات
دو پتاسیم و کلریدرات دوکاکوئین و غیره از آن استفاده می شود. در صنعت ، کتیرا در
نساجی و ساختن چسب و کاغذسازی و کفاشی وغیره مصرف می گردد. در اکثر نقاط ایران
خصوصاً در مشهد و سبزوار و سلطان آباد و تربت حیدریه و کرمان و ملایر و کردستان و
شیراز کتیرا بدست می آید. رنگهای کتیرا عبارتند از سفید و زرد و قهوه یی کم رنگ و
قهوه یی پررنگ . صمغ کتیرا تا اندازه ای شفاف و بیمزه و لزج است . سه نوع کتیرا در
بازار معروف است : کتیرای ورقی ، کتیرای مفتولی و کتیرای معمولی . (فرهنگ فارسی
معین ).
- کتیرای بیضاء ؛ یکی از گونه های گون که از آن کتیرا گیرند. (فرهنگ فارسی معین ).
- کتیرای معمولی ؛ بشکل لوله و مدور می باشد و در نتیجه صدماتی که تصادفاً به ساقه ٔ بوته وارد آید حاصل می شود. این کتیرا طالب زیاد ندارد. (از فرهنگ فارسی معین ).
- کتیرای مفتولی ؛ این گونه کتیرا با فرو بردن میخ یا سیخی در ساقه ٔ بوته حاصل می شود. (از فرهنگ فارسی معین ).
- کتیرای ورقی ؛ این نوع کتیرا از تیغ زدن ساقه بدست می آید. قسمت اعظم محصول کتیرای ایران از این نوع است . (از فرهنگ فارسی معین ). رجوع به کتیره شود.
- کتیرای بیضاء ؛ یکی از گونه های گون که از آن کتیرا گیرند. (فرهنگ فارسی معین ).
- کتیرای معمولی ؛ بشکل لوله و مدور می باشد و در نتیجه صدماتی که تصادفاً به ساقه ٔ بوته وارد آید حاصل می شود. این کتیرا طالب زیاد ندارد. (از فرهنگ فارسی معین ).
- کتیرای مفتولی ؛ این گونه کتیرا با فرو بردن میخ یا سیخی در ساقه ٔ بوته حاصل می شود. (از فرهنگ فارسی معین ).
- کتیرای ورقی ؛ این نوع کتیرا از تیغ زدن ساقه بدست می آید. قسمت اعظم محصول کتیرای ایران از این نوع است . (از فرهنگ فارسی معین ). رجوع به کتیره شود.
/////////////
کتیرا
Astraglus gum
نام علمی : Astraglus gossypinus
نام های دیگر : گَوَن
در حقیقت کتیرا صمغ و شیره ی گیاهی به نام
“گون” است که گونه های مختلفی داردکه به صورت درختچه یا گیاهان علفی چند ساله و
یکساله می باشند.بیش از ۲۰۰ گونه دارد که بیشتر در مناطق استپی و کوهستانی کشور
عزیزمان ایران می روید. کتیرا صمغی است که از ساقه گون گرفته می شود. این صمغ
خودبخود و یا معمولاً بر اثر شکافی که به ساقه گون وارد می شود جاری می گردد و پس
از مدت کوتاهی خشک می شود که آن را جمع آوری کرده و به دو صورت عمده در بازار عرضه
می کنند. شروع بهره برداری معمولاً از اواخر فصل بهار است تا اوایل شهریور ماه
ادامه دارد. بهره برداران ابتدا اطراف ساقه گون را خالی می‌کنند و سپس با تیغ‌های
مخصوصی برش موازی با ساقه (موازی با آوندهای آبکش) ایجاد می‌کنند. شیره
گون (کتیرا) پس از چند روز به مرور بر اثر برشی که به ساقه وارد شده به بیرون
تراوش می‌کند و شیره در معرض نور آفتاب، آب خود را از دست می‌دهد و سفت می‌شود.
بهره برداران بیست روز پس از برش به جمع آوری کتیرا می‌پردازند و این عمل را
مجدداً تکرار می‌کنند. کتیرا به دو نوع مفتولی و خرمنی تقسیم می‌شود، یک نوع
کتیرای زرد است که مانند تارها و یا نوارهای پیچیده و دودی شکل است و نوع دیگر
کتیرای سفید است که به کتیرای صدفی و یا کتیرای خوراکی که به شکل پارچهعریضی به
رنگ سفید صدفی می باشد.کتیرا به لحاظ اقتصادی و همچنین به لحاظ مواد مصرف دارویی و
صنعتی اهمیت بسیاری دارد.
کتیرا طبیعت گرم و تر دارد.
خواص درمانی و روش مصرف کتیرای زرد
در گذشته های نه چندان دور که شامپوهای
امروزی وجود نداشت، مردم آن روزگاران از موادی مانند سدر و کتیرا برای شستشو و
همچنین تقویت موهای سر خود استفاده می کردند که بد نیست اشاره ای در ادامه به روش
مصرف و همچنین خواص درمانی آن داشته باشیم.
تقویت کننده موهای خشک : مقدار یک قاشق مرباخوری کتیرای زرد را پس از آسیاب کردن با یک استکان
آب مخلوط و هم بزنید به مدت ۱ الی ۲ ساعت به حال خود رها کنید تا کاملا آب را جذب
کرده و آماده شود مقدار یک سر شیشه از شامپویی که به صورت روزانه برای شستشوی سر
استفاده می کنید به کتیرای آماده شده اضافه کرده و در حمام سر خود را با مخلوط
بدست آمده بشویید این ترکیب یکی از بهترین شوینده ها برای موهای خشک است.
تقویت کننده موهای معمولی و چرب : مقدار ۲ قاشق سدر را با ۱ قاشق کتیرای آسیاب شده مخلوط و با ۱
لیوان آب هم بزنید به مدت ۱ الی ۲ ساعت به حال خود رها کنید تا کاملا آب را جذب
کرده و آماده شود مقدار یک سر شیشه از شامپویی که به صورت روزانه برای شستشوی سر
استفاده می کنید به کتیرای آماده شده اضافه کرده و در حمام سر خود را با مخلوط
بدست آمده بشویید این ترکیب یکی از بهترین شوینده ها برای موهای چرب است.
خواص درمانی و روش مصرف کتیرای صدفی
ضد سرفه و خلط آور : کتیرا که برای درمان سرفه های خشک و حتی برای صاف نمودن صدا دارای
سابقه طولانی در طب سنتی است و در بسیاری از موارد به همراه ترکیباتی برای درمان
گلو درد و سرفه های خشک مورد مصرف قرار گرفته است. مقداری کتیرا را در آب جوش
مخلوط کرده و پس از حل شدن در آب میل شود.
روده و معده : با روغن کاری روده ها مانع از طولانی شدن زمان توقف مدفوع در
روده می شود برای این کار کافی است مقداری کتیرا را در آب به مدت ۱ ساعت خیس کرده
پس از طی شدن این مدت قبل از هر وعده غذایی میل نمایید.
عفونت و دندان درد : مقداری از کتیرای برگ را روی محل درد قرار داده و نگهدارید این عمل حتی
باعث باز شدن محل عفونت در لثه و جذب و در نهایت درمان عفونت دندان می شود.
روش تهیه ژل کتیرا برای حالت دادن مو
: مقدار ۵ گرم کتیرا صدفی را به همراه یک لیوان
آب جوش هم بزنید تا کاملا آب را جذب و سفت شود سپس ژل بدست آمده را پس از خنک شدن
داخل پمپ و یا بطری خالی بریزید و به دفعات استفاده کنید.
///////////
کتیرا
اشاره
به فارسی «کتیرا»
نامیده می‌شود. به فرانسویGomme adragante و به انگلیسیTragacanth و به عربی «کثیرا» گفته می‌شود.
شیره گیاهی است که بیشتر از گیاهانی از جنسAstragalus از خانوادهLeguminosae به نام عمومی «گون» گرفته می‌شود.
مشخصات گیاه گون
گیاه گون را به فرانسویAstragale وTragacanthe و به انگلیسیAstragale یاTragacanth وMilkveteh می‌نامند. گونه‌های مختلفی دارد
که به صورت درختچه یا گیاهان علفی چندساله و یکساله می‌باشند. تعداد گونه‌های آنها
از 200 متجاوز است عموما در مناطق استپی و کوهستانی ایران می‌رویند و غالب آنها خاردار
هستند.
در ایران به‌طور کلی
آنها را «گون» نامند و در کتب طب سنتی این گیاهان با نام عربی «محلب العقاب» و «اصابع
العروس» آمده است.
از تعداد زیادی از
آنها صمغ کتیرا استخراج می‌شود که از لحاظ اقتصادی بسیار اهمیت دارند زیرا کتیرا موارد
مصرف دارویی و صنعتی فراوانی دارد. بعضی از این گیاهان به علت جذب ماده سلنیوم از خاک
سمّی هستند و با پی بردن به وجود سلنیوم در این گیاهان به وجود اورانیوم در محل رویش
آنها پی می‌برند. از نوعی از گیاه گون گز خوانسار گرفته می‌شود که شرح آن در قسمت مخصوص
گز خوانسار در جلدهای دیگر این مجموعه آمده است. اسامی علمی تعدادی از گونهای معروف
که در ایران
معارف گیاهی، ج6،
ص: 26
می‌رویند به شرح زیر
است:
1.Astragalus adscendens Boiss .Hauss Kn . در چهارمحال،
خوانسار، خوزستان و لرستان انتشار دارد. درختچه‌ای است کوچک شاخه‌های آن خوابیده و
چتری و برگهای آن 6- 4 جفت برگچه دارد. از این درختچه گز خوانسار گرفته می‌شود که در
بخش گزها شرح داده شده است. از این گون مانند اغلب گونها کتیرا نیز گرفته می‌شود.
2. گون سفیدA .gossypinus Fisch .var filagineus Boiss . درختچه‌ای
است با خارهای زرد، برگها دارای 7- 4 برگچه بیضی، نوک‌تیز و در نقاط استپی کشور مانند
همدان، کرمانشاه، کردستان، بختیاری، بهبهان، دامنه‌های البرز و کرج دیده می‌شود. از
این گون کتیرای بسیار مرغوبی استخراج می‌شود که از کتیراهای سفید مرغوب است.
3.Astragalus acutus Bge . درختچه‌ای است بزرگ خاردار
و برگهای آن دارای 7- 5 جفت برگچه است. این گون در فارس و در دامنه‌های مرتفع کوه دنا
دیده می‌شود.
4.A .brachycalyx Fisch . درختچه‌ای است که در ارتفاعات
کردستان دیده می‌شود. برگهای آن 9- 5 جفت برگچه دارد.
5.A .calliphysa Bge . درختچه‌ای است که در بیابانهای
بین یزد و کرمان دیده می‌شود. گیاهی است خاردار با کرکهای سفید، برگهای آن 3- 2 جفت
برگچه دارد.
6.A .dolius Boiss .Hausskn . در کردستان،
اورامان می‌روید. دارای خارهای بلند و انبوه است و برگهای آن دارای 4 جفت برگچه فاصله‌دار
می‌باشد.
7.A .glaucacanthos Fisch . این گون با نام محلی «اسی‌گون»
شناخته می‌شود.
درختچه‌ای است که
در کرج، اصفهان، همدان، اطراف یزد و حوالی کرمان دیده می‌شود. گیاهی است خاردار با
خارهای طویل. برگهای آن دارای 4- 3 جفت برگچه است.
8.A .Kurdicus Boiss .. این درختچه در ارتفاعات کردستان
و مناطق جنوبی ایران در بوشهر انتشار دارد.
9.A .echidna Bge .. درختچه‌ای است که در ارتفاعات
مرکزی شرقی ایران دیده می‌شود. شاخه‌های آن قطور، خاردار و برگهای آن دارای 8- 6 جفت
برگچه است.
10.A .parrowianus Boiss .Hausskn .. نام
آن گون زرد یا زرد گون.
معارف گیاهی، ج6،
ص: 27
درختچه‌ای است با
خارهای زرد رنگ و برگهای آن دارای 6- 5 جفت برگچه نیزه‌ای است. این گون اولین بار در
ارتفاعات پرّو کرمانشاه دیده شده است و نام آن از این محل ناشی می‌شود. در ارتفاعات
زاگروس و ارتفاعات البرز و درّه کرج انتشار دارد.
از این گون کتیرای
زرد استخراج می‌شود.
11.A .florulentus Boiss .Hausskn .. درختچه‌ای
است که در ارتفاعات کهکیلویه و در فریدن و چهارمحال انتشار دارد و برگهای آن دارای
10- 8 جفت برگچه بیضی و نوک‌تیز است.
12.A .verus Oliv . که در کرمانشاه، همدان، اورامان
و شاهو انتشار دارد.
13.A .gummifer Labill . در کردستان و همچنین در سوریه،
لبنان و ارمنستان انتشار دارد. بوته‌ای است چوبی که بلندی آن تا 5/ 0 متر می‌شود. ساقه
گیاه خاردار، گلها زرد رنگ و میوه آن نیام است که در آن یک عدد دانه قرار دارد.
14.A .sarcocolla Dymock از شناسایی این گون در گزارشهای
گیاه‌شناسان ایران ذکر نشده ولی در گزارش گیاه‌شناسان هندی آن را بومی ایران می‌دانند.
15.A .p seudoparrowianus Sirj .Rech . شبیه
گون زرد است. نام محلی آن در دامنه‌های البرز «شلال» است.
و دهها گونه دیگر
در نواحی جنوب شرقی ایران در بلوچستان، بین شهداد، کرمان، ارتفاعات الوند، ارتفاعات
ییلاقات مازندران، کوه رادکان، اطراف سمنان، بین نیشابور و مشهد، استان فارس و حوالی
لار و ... می‌رویند. علاوه بر گونه‌های درختچه‌ای فوق چندین گونه‌گون علفی نیز در آذربایجان
و سایر نقاط ایران می‌رویند که از نظر کتیرا قابل توجه نیستند.
بین گونه‌های فوق
تعدادی از نظر تولید محصول کتیرا بیشتر از سایرین قابل توجه هستند، از آن جمله:A .verus ،A .gossypinus وA .gummifer از نظر کتیرای سفید وA .parrowianus و چند گونه دیگر از جملهA .creticus Lamk که در ایران دیده نشده است و همچنینA .p seudoparrowianus از نظر کتیرای زرد.
مشخصات صمغ کتیرا
کتیرا صمغی است که
از ساقه گون گرفته می‌شود. این صمغ خودبخود و یا معمولا بر اثر شکافی که به ساقه گون
وارد می‌شود جاری می‌گردد و پس از مدت کوتاهی خشک می‌شود که آن را جمع‌آوری کرده و
به دو صورت عمده در بازار عرضه
معارف گیاهی، ج6،
ص: 28
می‌کنند. یک نوع کتیرای
زرد است که مانند تارها و یا نوارهای پیچیده و دودی شکل است و دیگر کتیرای سفید است
که به شکل پارچه عریضی می‌باشد و اطراف یا وسط آنها برآمده است.
ترکیبات شیمیایی
کتیرا دارای 15-
10 درصد آب، 4- 3 درصد مواد معدنی و 3 درصد نشاسته است. کتیرا ماده‌ای است بی‌بو که
70- 60 درصد آن در آب حل نمی‌شود ولی با جذب رطوبت به صورت لعاب چسبنده‌ای درمی‌آید
که ذرات نشاسته در داخل آن محسوسا دیده می‌شود. در کتیرا به‌طور کلی دو نوع ماده مؤثر
قابل توجه وجود دارد یکی ماده‌ای است که در آب محلول است به نام تراگا کانتین 51]،
دوم ماده‌ای است که در آب بخصوص آب سرد غیر محلول است و باسورین 52] نامیده می‌شود.
تراگاکانتین متشکل است از اورونیک اسید[53] که به چند مولکول قند آرابینوز[54] متصل
است.
باسورین شامل گالاکتورونیک
اسید[55] متصل به قندهای گالاکتوز[56] و کسیلوز[57] می‌باشد.
کتیرا از نظر شیمیایی
مخلوطی است از تعدادی پلی‌ساکارید وزن مولکولی کتیرا بالغ بر هشتصد هزار است.
خواص- کاربرد
از نظر طبیعت صمغ
کتیرا، حکمای طب سنتی اتفاق‌نظر ندارند. عده زیادی آن را از نظر گرمی و سردی معتدل
و از نظر رطوبت آن را مرطوب و حتی مرطوب‌تر از صمغ عربی می‌دانند، ولی عده دیگری از
حکما معتقدند که طبیعت کتیرا سرد و خشک است. از نظر خواص معتقدند که کتیرا غلیظکننده
خون و مواد رقیقه و به‌طور کلی نرم‌کننده است و حدت اخلاط و حدت داروهای گرم را که
خورده می‌شود،
معارف گیاهی، ج6،
ص: 29
تسکین می‌دهد و معده
را تقویت می‌بخشد، نظر به این خاصیت کتیرا است که در توصیه‌های دارویی طب سنتی غالبا
آمده است که داروهای خیلی گرم و شدید با کتیرا خورده شود. کتیرا کمی ملین و مسهل است.
مخلوط با لعابها و داروهای مناسب برای زخمهای چشم، دردهای چشم، و ورم ملتحمه مفید است.
مصرف گرد آن نیز در این موارد نافع است و از صمغ عربی در موارد اکتحال مؤثرتر است.
اگر کتیرا با شیر تازه بز خورده شود برای بند آوردن خونروی از سینه و سایر اعضای داخلی،
سرفه، خشونت سینه و حلق و زخمهای ریه، گرفتگی آواز نافع است و اگر با عسل مخلوط کرده
از آن چسب درست کنند و حبها را در دهان نگه داشته و آب آن را فروبرند برای ناراحتی‌های
سینه نافع است. اگر کتیرا مخلوط با داروهای مناسب خورده شود برای تقویت روده، تسکین
درد کلیه و مثانه، زخم مثانه و مجاری بول مفید است و اگر آن را با مغز بادام شیرین،
نشاسته و شکر مخلوط کنند، بسیار چاق‌کننده و مقوی است. اگر لعابهای مناسب مخلوط به
موی مالیده شود از دوتا شدن مو جلوگیری می‌شود. مقدار خوراک آن تنها و یا با داروهای
مختلفه از 25- 5 گرم می‌باشد.
توجه:
1. از جنسAstragalus گیاهی به نامAstragalus fasciculaefolius Boiss . در ایران
بین کازرون، بوشهر و شیراز و در مسجد سلیمان، خرّم‌آباد، لرستان، کردستان و در لاوه
80 کیلومتری شمال غرب دزفول دیده می‌شود.
گیاهی است خشبی بلندی
آن 100- 30 سانتی‌متر شاخه‌های آن پوشیده از کرک مجهز به خارهای دراز و سفید است. برگهای
آن دارای 3- 2 جفت برگچه بیضی شکل و کمی گوشتی است. از این گیاه ماده شیرینی ترشح می‌شود
که صادر می‌شود.
این ماده به صورت
قطعات زرد قهوه‌ای کمرنگ، شکننده، بی‌بو و شیرین و قابل حل در آب و الکل است و شامل
ماده‌ای شبیه گلیسیریزین 58] ماده فعال ریشه شیرین‌بیان است. از خمیر این ماده برای
تسکین درد گوش به‌طور ضماد استفاده می‌شود. و در گذشته خانمها از صمغ آن برای صاف کردن
صورت استفاده می‌کردند.
2. گیاه دیگری به
نامAstragalus hamosus L . از این
خانواده در ایران در بندرعباس، جزیره قشم، کاشان در سیلاخور، شوش، دهلران، سیاه‌کوه
پشت‌کوه،
معارف گیاهی، ج6،
ص: 30
گوتوند، نیریز فارس،
بوشهر و همدان دیده می‌شود.
گیاهی است یکساله
به بلندی 25- 20 سانتی‌متر پوشیده از کرک. برگها دارای 12- 10 جفت برگچه، میوه آن نیام
به طول 40- 20 میلی‌متر و عرض 3 میلی‌متر استوانه‌ای شکل که در آن 25- 20 دانه قرار
دارد. این گیاه را با گل بنفشه مخلوط می‌کنند مسهل خوبی است. گیاه برای ناراحتی اعصاب
مفید است ترشح شیر را افزایش می‌دهد. از نظر کتیرا چندان مورد توجه نیست و مقدار جزئی
صمغی شبیه کتیرا از آن گرفته می‌شود. در شبه صمغی که از این گیاه گرفته می‌شود مواد
تراگاکانت 59] و ساپونین وجود دارد.
معارف گیاهی، ج6،
ص: 31
/////////////
کثیرا. صمغ القثاء است و قوت وی مانند قوت صمغ عربی بود
و نیکوترین آن سفید و پاک بود و طبیعت آن معتدل بود و در وی حرارت بود و ترتر از صمغ
عربی است و یونس گوید گرم و تر بود در اول مسیح ابن الحکم گوید سرد بود در دویم و گویند
سرد و خشک بود و گویند تر بود در داروهای چشم بجای صمغ عربی کنند و در ادویه مسهل مدد
اسهال بکند نیم مثقال تا یک درم و کسر حدت ادویه بکند و سرفه و خشونت سینه و حلق و
ریش شش و مثانه را نافع بود و چون در میختنج خویسانند و با قدری قرن ایل سوخته بیامیزند
با اندکی شب یمانی در او کرده سوزش مثانه را نافع بود و یونس گوید مقوی امعا بود و
مره سودا و بلغم لزج و مقوی بدن بود و مسمن آن و چون کتیرا بر موی طلا کنند شکافته
نگردد و چون بر آن ادمان کنند این زحمت زایل شود و اسحق گوید مضر است به عضل و مصلح
وی انیسون بود و گویند بدل آن مغز دانه کدو بود
صاحب مخزن الادویه
می‌نویسد: کثیرا بفتح کاف و کسر ثا لغت عربی است بیونانی طراغافیثا و طرافافیبا نیز
و بفارسی کون نامند و بهندی کتیرا بتا بجای ثامثلثه
بیرونی در صیدنه می‌نویسد:
کثیرا را به لغت رومی طراغاقانثی گویند و به هندوی جیروقادی و بیونانی در اغقنطی و
بسریانی انفث الا گویند
لاتین DRAGACANTHAE GUMMI فرانسهGOMME TRAGACANTHE انگلیسیGUM TRAGACANTH
اختیارات بدیعی
////////////////
کتیرا:
به لغت رومی «کثیرا» را «طراغاقانثی» گویند و به هندی «جیر» گویند و «قاری»
گویند و به یونانی «دراغقنطی» گویند و به سریانی «انقث الا» گویند و حمزه گوید او را
«زول ژده» گویند و به پارسی و او صمغ درختی است که از بیخ او مسواک سازند و او را از
حدود هرات و غرجستان به اطراف برند و ابو معاذ گوید صمغ درخت قتاد است. بیخ درخت او
را «وجد» گویند و از او رسنها سازند. (صیدنه ص 585). صمغ القثاء است و قوت وی مانند
قوت صمغ عربی بود و نیکوترین آن سفید و پاک بود. (اختیارات ص 370). به یونانی طرغافیثا
و طرافافیبا نیز و به فارسی کون نامند و به هندی کتیرا به تا به جای ثای مثلثه. (مخزن
ص 734).
یادگار
/////////
کتیرا ترشحات
صمغی خشک شده حاصل از چندین گونهٔ گیاه گون است.
گونه‌های مولد کتیرای گون گیاهان کوچکی ارتفاع یک متر و بومی آسیای صغیر، ایران،
سوریه و یونان هستند. ایران بزرگترین صادرکننده کتیرا در جهان می‌باشد.[۱]
در اثر خراش دادن ساقه گیاه جدار سلولهای
اشعه مرکزی و سلولهای پارانشیمی با جذب آب به تدریج بدل به صمغ می شود،فشار تولید
شده سبب رانده شدن صمغ به طرف شکاف می گردد. صمغ در مجاورت هوا در اثر تبخیر آب به
تدریج سخت می گردد. شکل محصول خشک شده بستگی به نوع شکافی که بر روی ساقه ایجاد
شده است دارد.[۲]
آن روز که از مواد پاک کننده امروزی خبری
نبود، سدر و کتیرا، در حیات بهداشتی جامعه، نقش عمده‌ای داشتند. هرچند که برای
کتیرا، زمینه‌های استفاده دیگری نیز وجود داشت. این صمغ گیاهی گونه‌های مختلفی
دارد که به صورت درختچه یا گیاهان علفی چند ساله در ایران به طور کلی آنها
را گَوَن می‌نامند.
در متون طب سنتی این گیاهان با نام‌های عربی
«محلب العقاب» و «اصابع الغروس» معرفی شده اند. از تعداد زیادی از آنهاصمغ کتیرا
استخراج می‌شود که از نظر اقتصادی بسیار اهمیت دارند، زیرا کتیرا مورد مصرف دارویی
و صنعتی فراوانی دارد. بعضی از این گیاهان به علت جذب ماده سلنیوم از خاک سمی هستند و با پی بردن به وجود سلنیوم در
این گیاهان به وجود اورانیوم در محل رویش آنها پی می‌برند.
شیوه بهره برداری[ویرایش]
کتیرا صمغی است که از ساقه گون بر اثر
فعالیت مکانیکی انسان بر روی آن به بیرون تراوش می‌کند. شروع بهره برداری معمولاً
از اواخر فصل بهار است و شصت روز (تا اوایل شهریور ماه) ادامه دارد. بهره برداران
ابتدا اطراف ساقه گون را خالی می‌کنند و سپس با تیغ‌های مخصوصی برش موازی با ساقه
(موازی با آوندهای آبکش) ایجاد می‌کنند. شیرگون
(کتیرا) پس از چند روز به مرور بر اثر برشی که به ساقه وارد شده به بیرون تراوش می‌کند
و شیره در معرض نور آفتاب، آب خود را از دست می‌دهد و سفت می‌شود.
بهره برداران بیست و یک روز پس از برش به
جمع آوری کتیرا می‌پردازند و این عمل را مجدداً تکرار می‌کنند. کتیرا به دو نوع
مفتولی و خرمنی تقسیم می‌شود که عمده تولید کتیرای شهرستان اقلید از نوع خرمنی است
ولی به دلیل دشواری کار از تولید این محصول در استان کم شده که با تمهیدات لازم می‌توان
میزان تولید را به میزان در خور توجهی افزایش داد. کتیرا ۱۰ تا ۱۵ درصد آب، ۳ تا ۴
درصد مواد معدنی و ۳ درصد نشاسته دارد. در کتیرا به طور کلی دو نوع ماده مؤثر وجود
دارد، یکی ماده‌ای است محلول در آب به نامتراگاکانتین و دیگری غیرقابل حل
در آب که باسورین گفته می‌شود. تراگاکانتین متشکل از اسید گالاکتورونیک است که به
قندهای گالاکتوز و کسیلوز متصل است.
منابع[ویرایش]
1.
پرش
به بالا↑ «ایران؛
بزرگترین صادرکننده کتیرا در جهان/ صادرات به ایتالیا، آلمان و فرانسه». صفحه
نخست - خبرآنلاین. ۲۰۱۴-۱۰-۲۳. بازبینی‌شده در ۲۰۱۴-۱۰-۲۳.
2.
پرش
به بالا↑ گون سایت
کویرها و بیابانهای ایران
////////////
به عربی صمغ القتاد:
صَمغ الكَثِيْراء هو صمغ
طبيعي يجمع من النسغ الجاف لعدة أنواع من النباتات الشرق
الأوسطية من جنس القتاد.
/////////////
به ترکی کتره:
Kitre, Anadolu'da
yetişen muhtelif geven (Astragalus) çeşitlerinin gövdelerinden sızıp
havada katılaşan, beyaz yahut krem renkli plaka veya şeritler halinde bulunan
yapışma kaabiliyeti az bir zamk cinsidir. Ebru yapımında kullanılan suyun belli
bir yoğunluğa sahip olması ve özel olarak hazırlanan boyayı üzerinde
tutabilmesi gerekmektedir, herhangi bir suyla ebru yapılamaz. Ebrunun suyuna bu
özelliği veren maddenin ismi kitredir. Kitre, Türkiye'nin iç anadolu, güney ve
güneydoğu bölgelerinde kırlarda yetişen yabani bir dikenin(geven) özsuyudur.
Köylüler kırlarda geven dikeninin gövdesine bıçakla çizik atar, birkaç gün
beklerler. Bitkinin özsuyu çizik bölgeden akar ve kurur. Bir ağaç kabuğuna
benzer görünüm alır. Bu kabuklar tek tek toplanır. Kabuk şeklinde olan kitre
aktarlarda satılmaktadır. Ebrunun suyu hazırlanırken musluk suyunun içine belli
ölçülerde kitre konulur. Su ağzı kapalı bir kapta bu şekilde bir süre
bekletilir. Belli zaman aralıklarıyla çalkalanarak eriyen kitre özünün
dağıtılması gerekir. Suyun yeterli yoğunluğa ulaşmasından sonra, içinde kalan
erimemiş kitre kalıntılarını ayırmak için, ebru suyu iyice süzülmelidir.
Kitre, aynı zamanda geleneksel folklorik bebek
yapımında da kullanılmaktadır.
Ebru yapımında üstüne boya
serpilecek suya yapışkan bir koyuluk vermek için kullanılır.
////////////////
Tragacanth
From Wikipedia, the free encyclopedia
|
This article needs additional citations for verification. Please
help improve this article by adding citations to reliable sources.
Unsourced material may be challenged and removed. (June 2010)(Learn
how and when to remove this template message)
|
Astragalus gummifer
Tragacanth is a natural gum obtained from the dried sap
of several species of Middle Easternlegumes of the genus Astragalus, including A. adscendens, A. gummifer, A. brachycalyx,[1][2]and A.
tragacanthus. Some of these species are known collectively under
the common names "goat's thorn" and "locoweed". The gum is
sometimes called Shiraz gum, shiraz,
gum elect or gum dragon. The name derives from the Greek words tragos (meaning
"goat") and akantha("thorn"). Iran is
the biggest producer of the best quality of this gum.
Gum
tragacanth is a viscous, odorless, tasteless, water-soluble mixture of polysaccharidesobtained from sap which is
drained from the root of the plant and dried. The gum seeps from the plant in
twisted ribbons or flakes which can be powdered. It absorbs water to become a
gel, which can be stirred into a paste. The gum is used in vegetable-tanned
leatherworking as an edge slicking and burnishing compound, and is occasionally
used as a stiffener in textiles. The alkaloid it contains[citation needed] has been used
historically as a herbal remedy for such conditions as cough and diarrhea.[citation needed] As a mucilage or paste, it has been used as a
topical treatment for burns. It is used in pharmaceuticals and foods as
an emulsifier, thickener, stabilizer, and texturant additive
(code E413). Also, it is the traditional binder used in the making of
artists' pastels,[3] as it does not
adhere to itself the same way other gums (such as gum arabic) do when dry. Gum tragacanth is
also used to make a paste used in floral sugarcraft to create lifelike flowers on
wires used as decorations for cakes. It makes a paste which air-dries brittle
and can take colorings. It enables users to get a very fine, delicate finish to
their work. Additionally, it has traditionally been used as an adhesive in the
cigar-rolling process used to secure the cap or "flag" leaf to the
finished cigar body.[4]
Gum
tragacanth is less common in products than other gums, such as gum arabic
or guar gum, largely because most tragacanth is
grown in Middle Eastern countries which have shaky trade relations with
countries where the gum is to be used. Commercial cultivation of tragacanth
plants has generally not proved economically worthwhile in the West, since
other gums can be used for similar purposes.
Gum
tragacanth is also used in incense-making as a binder to hold all the powdered
herbs together. Its water solubility is ideal for ease of working and an even
spread. Only half as much is needed, compared to gum arabic or something
similar.[5][6]
In
Saudi Arabia, a mixture of hydrated Tragacanth and ground dried Ziziphus
spina-christi is used as a natural hair shampoo. Anecdotal
claims point to its effectiveness in promoting hair growth.[citation needed]
2.
Jump up^ "Astragalus brachycalyx Fisch.". Germplasm
Resources Information Network (GRIN). Retrieved 24
December 2010.
3.
Jump up^ Mayer, Ralph (1991) [1940]. The Artist's Handbook of Materials and Techniques (5th
ed.). Viking. p. 427. ISBN 0-670-83701-6. chief
use among artists' materials is as a binder for pastel and chalk crayons
4.
Jump up^ Gage, Tad (2007). The Complete Idiot's Guide to Cigars (2nd
ed.). Alpha. p. 133. ISBN 978-1-59257-591-6.
5.
Jump up^ Cunningham, Scott (1989). The Complete Book of Incense, Oils, and Brews.
Llewellyn Publications. pp. 49–50. ISBN 978-0-87542-128-5.
6.
Jump up^ Cunningham, Scott (1989). The
Complete Book of Incense, Oils, and Brews. Woodbury, MN: Llewellyn
Publications. p. 49. ISBN 978-0-87542-128-5.
