فلوري، س. "خط كوفي تزئيني برروي ظروف سفالين". ترجمه و تلخيص پروين برزين. دوره10، ش10 (مرداد42): 32-37، طرح.
خلاصه: معرفي رسم‌الخط كوفي مصور ـ پيدايش و تكامل اين نوع خط ومعرفي شكل ساختماني و نخستين نمونه آن (قرن نهم تا دهم ميلادي) ـ حركت مضاعف بعضي از حروف ـ تزئين بوسيله خط كوفي عمودي و ارائه تنها نمونه آن، خط كوفي مستطيل برروي منسوجات و مساجد ـ درهم آميختن شيوه‌هاي گوناگون اين رسم‌الخط و شكل حروف دراين روش، نفوذ رسم‌الخط كوفي بررسم الخط نسخ
خط كوفي تزئيني بر روي ظروف سفالين (3)
ترجمه و تلخيص : پ . برزين
از مقاله س . فلوري در كتاب «هنرهاي ايران»
4- رسم‌الخط كوفي مصور – اگر كسي بخواهد هنر واقعی هنرمندان ايراني را همراه با روح ايراني آن نشان دهد كافي است كه اين نوع رسم الخط كوفي را ياد آور گردد، اين نوع تنوع خطاطي بدون شك بهترين و محكم‌ترين نوع خط قرآني قرون اوليه است كه در جهان اسلام مشاهده مي‌گردد.
اين خط نخست در صفحات خاوري اسلام بوجود آمد و آنرا رو به غرب آورده و در نقوش معماري واقع گرديد و هر گاه انواع آنرا كه بر عمارت ديده ميشود با ظروف كوچك سفالين و غيره مقايسه كنيم به تكامل تدريجي آن پي‌مي‌بريم.
نخستين اثري كه از اين نوع خطاطي باقي مانده ما را به قرن نهم تا دهم ميلادي به عقب مي‌برد (شكلهاي 6و 10 – دو حرف دال و كاف – در شما ره‌هاي پيش ملاحظه شد) و بدين طريق مي‌بينيم كه تاريخ آن ماقبل تاريخ خطوط رادكان ميباشد. بعضي از انواع اين خط كه در نوع خود پيشرفت كامل كرده بر روي ظروف سفالين بدون لعاب از قرن دوازدهم هم مشاهده ميشود.
اين خط نخست در صفحات خاوري اسلام بوجود آمد و آنرا رو به غرب آورده و در نقوش معماري واقع گرديد و هر گاه انواع آنرا كه بر عمارت ديده ميشود با ظروف كوچك سفالين و غيره مقايسه كنيم به تكامل تدريجي آن پي‌مي‌بريم.
نخستين اثري كه از اين نوع خطاطي باقي مانده ما را به قرن نهم تا دهم ميلادي به عقب مي‌برد (شكلهاي 6و 10 – دو حرف دال و كاف – در شما ره‌هاي پيش ملاحظه شد) و بدين طريق مي‌بينيم كه تاريخ آن ماقبل تاريخ خطوط رادكان ميباشد. بعضي از انواع اين خط كه در نوع خود پيشرفت كامل كرده بر روي ظروف سفالين بدون لعاب از قرن دوازدهم هم مشاهده ميشود.
اين ظرف مؤيد يك ظرف تزئين شده با حروف كوفي از اين نوع است ولي راجع است به حركت حرف (م) در كلمه اليمن و (ـه) در كلمه لصاحبه. در مورد نيمه اول قرن يازدهم ميلادي بايد گفت كه انحناء حروف و بخصوص حركت افقي مورب آخر آنها قابل ملاحظه است. كليه حروف در زاويه راست شكسته شده و در نتيجه ثقل بيشتري به منطقه فوقاني قسمت تزئين داده و ايجاد هماهنگي بسيار زيبائي با قسمت تحتاني كرده است. اين نوع تزئين نه تنها هر حرف يا كلمه را وجهه خاص و انفرادي مي دهد بلكه اصولا به تمام تزئين زيبايي قابل ملاحظه مي‌بخشد و وقتي كه كسي از فن تحرير كوفي اطلاع نداشته باشد آن را نوعي تزئين طراحي با نقش مي‌پندارند.
نمي‌توان تصور نكرد كه بعضي تصورات و اوهام سبب ايجاد اين نوع تزئين نشده است به عبارت ديگر حركت مضاعف بعضي حروف كه به شكل قلب درآمده بايستي عللي در پشت خود داشته باشد و چنانكه در مغرب زمين نيز معمول است متخصصين رسم الخط، ايجاد شكل قلب را در آثار خود خوش يمن مي‌پنداشتند. وقتي كه براي اولين بار اين ظرف بي لعاب در اروپا ديده شد اكثراً آن را با رسم الخطي كه در منطقه بين‌النهرين عليا يافت شده بود مقايسه كردند. آثاري كه اخيراً در ناحيه ري يافت شده و يكي از آنها در مؤسسه هنري شيكاگو (Art Institute of Chicago) نگاهداري ميشود داراي همين خطوط و بخصوص حركت حروف و كلمات است و مي توانيم هر دو آنها را به سال 1200 ميلادي (تقريباً 600 هجري) مربوط دانست.
علاوه بر شكل قلب (شكل روبرو) شواهدي در دست ميباشد كه اين نوع آثار در مشرق زمين ديده ميشود و چنين بر‌مي‌آيد كه بعضي از حركات اين رسم الخط متعلق به قرن نهم است زيرا در كلمه بركه از قرن نهم اين حركت را به خوبي مي‌بينيم. بايد گفت كه اين نوع طلب سعادت و خوشبختي نمودن بعدها بصورت فرمول درآمده و سبب گرمي بازار شده‌است [33] (شكل 8 كه قبلاً ملاحظه شد) از طرف ديگر گفته ميشود كه كلمه يمن در سفالكاري آسياي مركزي با كلمه بركه از نظر تزئين رقابت مي‌كرده است و در نتيجه بسيار طبيعي است كه بگوييم پس از مدتي يعني يكي دو قرن حركات دو كلمه اليمن و البركه بروش سابق خود با ابتكارهاي جديد برگشته است
شكل16-الف
5 – خط كوفي عمودي – نوع ساده و خالص رسم الخط كوفي ظاهراً بسيار نادر و كم‌ياب است و نزديكترين چيزي كه ما در اين مورد داريم فقط يك كوزه است. (شكل زير) عرض تزئين رسم الخط روي اين كوزه به نحو غير معمولي زياد است (18سانتي متر) و هنرمند ناچار بوده است ابتكارهاي جديدي براي تزئين حروف از خود به كار برد تا يكنواخت بودن حركات و حروف سبب زشتي آن نشود. مثلاً انحناي افقي فوقاني حروف را بسيار زياد بزرگ كرده و بشكل شكوفه گل در آورده و حركات را طوري پايان داده كه در حد فوقاني قسمت تحرير شده خطوط مشابه بوجود آمده است نظير اين كار را در افغانستان زياد ميتوان يافت. (چنانچه در شكل 4- كه قبلاً ملاحظه شد به خوبي ديده ميشود) طرحي كه در وسط خطوط بكار رفته (و حروف به جاي آنكه عمودي بالا رفته باشد بهم ديگر تاب خورده) به نوبه خود قابل ملاحظه است و آنرا بايد عاملي براي حركت تحرير دانست البته اين حركت داراي موج بلند [34] و كوتاه نيست بلكه حركت موجها نيز به نوبه خود ايجاد نقش كرده است و از هر حيث با اصل رسم الخط هماهنگي دارد. اين نوع رسم الخط كوفي چنانچه گفته شد بسيار نادرست و كوزه مزبور را بايستي متعلق به اواخر قرن دوازدهم و يا اوايل قرن سيزدهم دانست.
6ـ كوفي مستطيلي ـ اين نوع رسم الخط بيشتر در مساجد ايران ديده ميشود و نمونه آنرا كمتر در سفالكاري و ظروف ميتوان يافت گو اينكه گاهي اوقات از آن براي تزئين آثار هنري كه داراي ارزش كمتري است استفاده شده است مثلاً مقدار زيادي انواع منسوجات را ميتوان ديد كه از اين نوع رسم‌الخط براي تزئين آنها استفاده شده است ولي وجود همين منسوجات را بايستي مبدأ ايجاد و انواع رسم‌الخط كوفي مستطيلي دانست و مصالحي كه در ساختمان بكار مي رفته براي تزئين مستطيلي بسيار مناسب بوده است اما براي آنكه بدانيم چرا از اين رسم الخط جهت تزئين ظروف استفاده نشده دلايل محكمتري هم وجود دارد كه يكي از آنها اين است كه اين نوع رسم الخط مخصوص متون مذهبي است (شكل5 قبلاً ملاحظه شد) در مشرق زمين بسيار ناپسند است كه ظروف سفالين را كه مورد استفاده روزانه است و آلوده و شسته ميشود مزين متنهايي كرد كه مقدس است و در اين مورد البته قابل ملاحظه است در ظروف سفالين هيچ وقت كلمه الله به كلمه بركه وصل نشده است حالا در بسياري از آثار ديگر به خوبي مي بينيم كه كلمه الله و بركه به هم آمده است.
شكل17
تقسيم بندي انواع رسم الخط كوفي هميشه هم سهل نيست زيرا گاه دو يا چند نوع آن در هم آميخته و مخلوط شده اند. كتيبه اي كه در شكل زير و قسمت الف و ب ديده ميشود از اين نوع است. اين دو رسم الخط اگر چه از نظر فن تحرير باهم اختلاف دارد ولي به هم ديگر مربوط است و هر دو نمودار يك نوع رسم الخط ساده كوفي است.
در هر دو آنها كلمه الكماله چهار بار تكرار شده است اين طرز تحرير يعني تكرار معين بعضي كلمات(كه بايد بعداً مورد تفسير قرار گيرد) به سبك كوفي ناآشناست و نوشته دوم (ب) از اين دو رسم الخط بزرگتر است ولي تزئين هر دو آنها و بخصوص حركات دو حرف(الف) و (ل) مورب و مزين و مؤيد رسم الخط شرقي است و نمونه‌هايي از آنرا بخصوص در مصر ميتوانيم يافت. طرز پايان دادن به دو حرف(واو) و (كاف) كه شبيه به نصف برگ درآمده‌است و ساقه اصلي حرف جدا گشته نشان ميدهد كه اين نوع رسم الخط متعلق به يك تاريخ بعدتر يعني در حدود اواخر قرن دوازدهم و يا اوايل قرن سيزدهم است.
اگر بخواهيم يك دليل كاملتر يا به عبارت ديگر يك دليل نهايي از مهارت يا سليقه و علاقه هنرمندان ايراني به هنر خود بياوريم و آنرا در واقع بهترين مؤيد بشمار آوريم بايستي يك ظرف ناچيز بدون لعاب را مثال آوريم. سطح خارجي اين ظرف شامل 6 رديف رسم الخط مختلف است در قسمت فوقاني آن نزديك قسمت گردن كه تزئين نشده يك نوع رسم الخط مي‌بينيم بدنبال آن رسم الخط نسخ ديده ميشود كه بين دو شكل حيوانات شروع و ختم مي‌گردد پايين تر از آن يك نوار پهن رسم الخط كوفي به‌چشم ميخورد و باز پائينتر از آن يعني در منتهي‌اليه تحتاني ظرف، 16 نوار كوچك نوشته‌دار ديده ميشود (بايد دانست كه يك كاسه نقره متعلق به قرن پنجم تا ششم قبل از ميلاد به همين ترتيب تزئين شده كه اكنون در نمايشگاه انواع كاتالگ در لندن نگهداري ميشود) خط كوفي اين ظرف (شكل زير قسمت الف) نمونه‌اي است از سبك رسم الخط مختلط و چيزي‌كه در وهله اول توجه بيننده را به خود جلب مي‌كند هم آهنگي كامل بين حركات افقي و عمودي حروفست بعضي از اين حروف كاملاً تزئين شده است مثلاً حرف (ن) در كلمه اليمن ـ حرف (ر) و (ب) در كلمه البركه ـ حرف (س) در كلمه السلامه. بين كلمات، تزئيناتي هم ديده ميشود كه اهم آنها سه حرف (واو) و (م) و (ك) هستند زمينه كلمات با انواع تزئينات زيبا شده و از نظر تزئين در اين قسمت بايد (ل) و (الف) از كلمه يمن و بركه را (شكل زير قسمت الف سمت راست) مثال آورد.
شكل18
شكل19
راجع به متن، بايستي گفت كه كلمه بركه در اينجا از هر حيث شبيه به شكل كلمه بركه در روي كاسه اي است كه در موزه«لوور» وجود دارد. (شكل 15 قبلاً ملاحظه شد) و قبل از آن كلمه يمن ديده ميشود. كلمه يمن در اينجا دو مرتبه تكرار شده كه مسلماً داراي مفهوم خاصي باشد. يك لغت ديگر كه كلمه الدوله باشد كاملاً نسبت به متنهاي ثابت نامأنوس بنظر مي‌آيد و شايد به علت تازگي مصرف آن باشد كه به اشتباه نوشته شده و حرف(م) بين دو حرف (دال) و (واو) بي جهت اضافه شده رسم الخط نسخ روي اين ظروف با ساقه هاي ساده ديده ميشود و اين نوع رسم الخط مؤيد خط فارسي است كه حرف(س) و (ب) بايستي در اين خط به دقت، بيشتر نظاره شود زيرا نويسنده آنها را به شكل (ي) در آورده است وقتي كه مي خواهيم راجع به تاريخچه اين ظرف صحبت كنيم نمي توانيم موضوع نفوذ حروف [36] كوفي را بر رسم الخط نسخ ناديده انگاريم چنين بنظر ميرسد كه اين ظرف يكي از اسنادي كه نمونه هاي كامل رسم الخط باشد بشمار ميرود و در اينجاست كه باز نمي توانيم هنرهاي درجه دوم را براي يافتن تاريخ قطعي اين ظرف مورد استفاده قرار دهيم.
براي پي بردن به اهميت رسم الخط‌ها و ارزش هنري آنها چه بهتر كه به چند سنگ قبلي بزرگ توجه كنيم. قديمي‌ترين اين سنگها متعلق به سنه 1113 ميلادي(507 هجري) است كه اكنون در موزه «هنرها» در شيكاگو نگهداري ميشود و روي آن فقط كتيبه كوفي مشاهده مي‌گردد و حال آنكه در سنگهايي كه از تاريخ بعد بدست آمده چند نوع رسم الخط مي‌بينيم چنانكه سنگ قبري كه در موزه هنرهاي زيباي «بستن» موجود است و متعلق به سال 1138 ميلادي (533 هجري) نسخ نوعي رقابت بوجود آيد (شكل مقابل).
از اين رو بايد دانست كه از نيمه دوم قرن دوازدهم ظروف بدون لعاب را نيز تزئين ميكردند و ديگر آنكه از اين تاريخ به بعد تقريباً هنرمندان متوجه شدند كه بايد امضاي خود را در پايين كار هنري خويش باقي بگذارند.
پس از ذكر اين نكات به اين حقيقت پي ميبريم كه ايران در توسعه انواع رسم الخط به علت داشتن هنرمندان با ذوق نقش مهمي را به عهده داشته و مهمتر آنكه ايران در واقع مهد اصلي پيشرفت و توسعه تمدن اسلامي بشمار ميرود.
پايان [37]
