فهرست فرق و مذاهب اعتقادی اسلام
| بیشتر بدانیدهمه یا برخی از منابع فهرست‌شده در این مقاله، ممکن است معتبر نباشند. |
فهرست فرق و مذاهب اعتقادی اسلام فهرستی است از فرقه‌ها و مذاهب اسلامی که از لحاظ اعتقادی (علم کلام) با هم اختلاف داشتند و همین امر سبب شده‌است تا مسلمانان، هر کدام به پیروی از فرقه‌ای به‌خصوص بپردازند. فرقه‌های اسلامی که بنابر روایاتی از پیامبر اسلام، تعداشان به ۷۳ فرقه می‌رسد، در منابع به دو دسته فرقه‌های کلامی و فرقه‌های فقهی تقسیم شده‌اند. هر کدام از فرقه‌های اصلی که در این فهرست به مذهب شناخته می‌شوند، دارای زیر شاخه‌های منشعب شده از خود می‌باشند که از جهت اختلاف در اعتقادات، در دسته‌های جداگانه قرار گرفته‌اند.
فرقه و مذهبویرایش
تفاوت فرقه و مذهبویرایش
فرقه در لغت به معنای دسته و طایفه است و در اصطلاح، به گروه و افرادی که به جهت اختلافات اعتقادی از یک دین جدا می‌شود؛ اطلاق می‌شود. در فرهنگ علوم سیاسی نیز به بخشی از جامعه که از مذهب رسمی جدا شده یا به آئین دیگری گرویده‌است، فرقه گفته می‌شود. این تعریف شامل جنبش‌های سیاسی نیز می‌شود. فرقه‌ها دسته‌بندی مختلفی از جهت نوع فعالیت، چگونگی شکل‌گیری، هدف فرقه، زمان تشکیل، نگرش سیاسی یا مذهبی و… تقسیم‌بندی می‌شود.[۱] این واژه در آیه ۱۲۲ سوره توبه نیز بکار رفته‌است و در اصلاح قرآنی آن، به معنای جمعیتی از افراد است که نسبت به طایفه تعداد بیشتری را داشته‌است.[۲]
علت و تعداد پیدایش مذاهب اسلامیویرایش
معیار اسلامی بودن هر فرقه و مذهبی، پذیرش اسلام به عنوان دین است.[۳] شهرستانی در بیان اختلاف‌های امت اسلامی، مهمترین اختلاف میان امت اسلامی را در مسئله امامت و خلافت پس از محمد می‌داند.[۴]
تعداد فرقه‌های اسلامی همواره مورد اختلاف منابع قرار گرفته‌است. با این حال بدوی معتقد است که این فرقه‌ها منحصر به تعدادی محدود نیست و تلاش گروهی از نویسندگان در انحصار فرقه‌های اسلامی، ناتمام بوده‌است. بدوی با نقدی بر روایت فرقه ناجیه در منابع اهل سنت، تلاش برخی از مورخان را که سعی در ذکر ۷۳ فرقه یا توجیه تعداد زیاد فرق اسلامی توسط آنان را اشتباه دانسته‌است و گوشزد می‌نماید که تعداد فرقه‌های اسلامی پس از نگارش کتب مورخین و گذران عصر آنان، همچنان رو به افزایش بوده‌است.[۵] بنابر آنچه منابع روایی شیعه و سنی نقل کرده‌اند، پس از پیامبر اسلام، ملت مسلمان به هفتاد و سه فرقه منشعب خواهند شد. در برخی از این روایات از نجات و بر حق بودن یکی از فرقه‌های هفتاد و سه‌گانهٔ اسلام یاد شده‌است که به آن روایت «فرقه ناجیه» گفته می‌شود. با توجه به اینکه تعداد فرقه‌های اسلامی، بدون احتساب مذاهب فرعی، از عدد مذکور در روایت کمتر، و با احتساب مذاهب فرعی از عدد هفتاد و سه بالاتر خواهند بود، نویسندگان ملل و نحل به توجیه روایت دست زده‌اند.[۶] ضمن آنکه برخی منابع به نقد این روایت پرداخته و با ضعیف یا جعلی دانستن این روایت؛ تعداد کثیری از فرقه‌های موجود در کتب ملل و نحل را ساختگی، سیاسی یا با اغراض شخصی دانسته‌اند.[۷] از این رو، کتب ملل و نحل به فرقه سازی متهم شده‌اند.[۸] از منابع اهل سنت، سنن ابن‌ماجه، مسند احمد بن حنبل، سنن ابن‌داود، سنن ترمذی و المستدرک علی الصحیحین حاکم این روایت را به نقل از ابوهریره، ابودردا، جابر بن عبدالله انصاری، ابوسعید خدری، انس بن مالک، عبدالله بن عمرو بن عاص، ابوامامه و واثله نقل کرده‌اند. در منابع شیعی نیز کلینی در روضه کافی، روایت را به نقل از محمد باقر نقل کرده‌است.[۹] در اعتبار یا عدم اعتبار این روایت از لحاظ سند، اختلافاتی گزارش شده‌است. در این بین، فخر رازی در مفاتیح الغیب، ابن حزم اندلسی و ذهبی در کتب خویش این روایت را ضعیف و غیرقابل اعتماد دانسته‌اند. در کنار تضعیف روایت، گروهی دیگر سکوت را اختیار کرده‌اند؛ از جمله ابوالحسن اشعری -موسس فرقه اشاعره- را می‌توان یاد کرد که در صحت یا عدم صحت این حدیث سکوت اختیار کرده‌است. گروه دیگری نیز به تأیید روایت همت گماشته و مواردی چون تواتر، تکرار و سند مختلف حدیث، اقدام به تصحیح و تأیید روایت کرده‌اند. افرادی چون مناوی در فیض القدیر، حاکم نیشابوری در المستدرک، شاطبی در الاعتصام و سفارینی در لوامع الانوار البهیه این روایت تأیید کرده‌اند.[۱۰]
کتب ملل و نحل، از فرقه‌های بسیاری یاد کرده‌اند و در موارد بسیاری نیز تنها به ذکر نام فرقه اکتفا نموده‌اند.[۱۱] در تدوین فهرست حاضر، از فرقه‌هایی که تنها به ذکر نامشان اکتفا شده، در بخش توضیحات فرقه اصلی که از آن منشعب شده‌اند اکتفا شده‌است.
فرقه‌های کلامی (اعتقادی)ویرایش
علم کلام که به اصول دین نیز شناخته می‌شود، علم نظر و استدلال است که در حوزه فروع دین نیز کاربرد دارد. به‌طور کلی علمی که شخص با داشتن آن، توانایی بر اثبات عقائد دینی برای دیگران از طریق ادله و پاسخگویی به شبهات را داشته باشد؛ علم کلام گویند.[یادداشت ۱] در این تعریف، مقصود از علم، هرگونه باور و تصدیق است و مقصود از غیر، فرد مشخصی نمی‌باشد. مسائل این علم، اعم از عقائد دینی و آنچه باورهای دینی به آن وابسته هستند می‌باشد. هدف از این علم نیز ترقی از تقلید و رسیدن به یقین در اعتقادات است.[۱۲] فرقه‌ها در اسلام، به جهت اختلافات فقهی یا اعتقادی و کلامی تشکیل می‌شوند.[۱۳] در فهرست حاضر، به فرقه‌های اسلامی در حوزه کلامی را به صورت فهرست‌وار اشاره شده‌است.
فهرست فرقه‌های کلامی اسلامیویرایش
راهنمای فهرست: ( = فرقه سنی (۶۹) = فرقه شیعی (۱۰۵) = فرقه مشترک (۱) = فرقه مستقل (۲۷) = منقرض شده (۵۴) = منقرض نشده (۳۱) ن/م = نامشخص)، (ن/م = نامشخص)، (مـ = متوفی)، (تـ = تولد)
| فهرست | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| نام (های) مذهب | نام (های) فرقه | موسس یا رهبر فرقه | سال و محل تأسیس فرقه | سال انقراض یا پراکندگی جمعیت | علت نامگذاری | باورها | توضیحات / فرقه‌های منشعب‌شده | منبع |
| شیعه
(خاصه، رافضیه) |
اِمامِیّه
(شیعه، قطعیّه، شیعه دوازده‌امامی، شیعه إثنی‌عشری، عدلیّه، تشیّع) |
مذهب رسمی در ایران و مذهب غالبعراق و بحرین | امامیه: اتخاذ از واژه امامت از اساس باورهای فرقه
رافضی (ـه): به جهت رهاکردن (به عربی: رَفَضَ) سه خلیفه اول اهل سنت عدلیه: به جهت باور به عدل الهی |
شاخه‌های منشعب:
عقیراویه، کرجیه، یعفوریه، کاغذیه، انصار المهدی و مزرعیه |
[۱۴] | |||
| ناووسیّه
(صارمیه) |
عجلان بن ناووس | ۱۴۸ ه.ق | منقرض شده | ناووسیه: اقتباس شده از نام مؤسس فرقه، عجلان بن ناووس یا شهری که فرقه در آنجا ظهور کرده‌است. | [۱۵] | |||
| سمیطیّه
(شمیطیه) |
یحیی بن ابی‌شمیط | ۱۴۸ ه.ق
در مدینه |
ن/م | سمیطیه، شمیطیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه، یحیی بن ابی‌سمیط (شمیط) |
|
این طایفه پس از مرگ جعفر صادق با ادعای امامت فرزندش محمد از امامیه منشعب شدند. | [۱۶] | |
| فطحیّه
(افطحیه) |
عبدالله بن جعفر افطح
(مـ ۱۴۸ ه.ق) |
۱۴۸ ه.ق
در مدینه |
۱۴۸ ه.ق | فطحیه، افطحیه: اقتباس از نام رهبر فرقه[یادداشت ۲] |
|
اکثریت فطحیه پس از مرگ عبدالله بن جعفر، مجدداً به مذهب امامیه بازگشتند.
شاخه‌های منشعب: فطحیه خلّص و عماریه |
[۱۷] | |
| واقفیّه
(مَمطورِه، مولّفه، موسویّه) |
علی بن اَبی‌حَمزهٔ بَطائِنی
(مـ ۲۰۰ ه.ق) (مـ ۲۰۳ ه.ق) |
۱۸۳ ه.ق | قرن ششم ه.ق | واقفیه: به جهت وقف در امامت موسی کاظم
ممطوره: اقتباس از عبارت «کلب ممطوره» به معنای سگ خیس[یادداشت ۳] |
اکثریت این فقه تا پیش از قرن سوم، به امامیه پیوستند اما اندکی از آنان پس از مرگ علی بن موسی مجدداً به واقفیه بازگشتند و مولفه شناخته شدند. | [۱۸] | ||
| مِتوالیّه
(میتوالیه) |
قرن ششم ه.ق
در لبنان |
لبنان و سوریه | متوالیه: اقتباس از کلمه «متولی» به معنای یار خالص علی بن ابی‌طالب | این طایفه ایرانی الاصل بودند و احتمالاً از کردهای مهاجر در دوره صلاح الدین ایوبی باشند. | [۱۹] | |||
| سَیّابیه
(مقلده) |
عبدالرحمن بن سیابه کوفی بجلی | قرن دوم ه.ق
در مدینه |
ن/م | سیابیه: اقتباس از نام رهبر فرقه | [۲۰] | |||
| محمدیه | محمد بن علی الهادی | ۲۵۴ ه.ق
در عراق |
منقرض شده | محمدیه: به جهت باور به امامت محمد (برادر حسن عسکری) پس از وی | [۲۱] | |||
| عسکریه | حسن عسکری
(مـ ۲۶۰ ه.ق) |
۲۶۰ ه.ق | ن/م | عسکریه: به جهت باور به مهدویت حسن عسکری |
|
شیخ صدوق این گروه را شاخه‌ای از واقفیه ذکر کرده‌است. این فرقه خود شاخه‌ای از امامیه است. | [۲۲] | |
| نعمانیه
(شیطانیه) |
ابوجعفر محمد بن نعمان احول
(مـ ۱۶۰ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در کوفه |
ن/م | شیطانیه: مخالفان ابوجعفر (مؤمن الطاق)، وی را شیطان الطاق و مذهبش را شیطانیه خواندند
نعمانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۲۳] | ||
| احمدالحسنی
(یمانی، انصار المهدی) |
احمد الحسن بصری ملقب به یمانی
(تـ ۱۳۹۳ ه.ق) |
۱۴۲۱ ه.ق | عراق و ایران | انصار المهدی: نامی که رهبر فرقه برای پیروان خود برگزیده است، به جهت ادعای همراهی با حجت بن الحسن |
|
نام اصلی رهبر فرقه، احمد اسماعیل گاطع است و در سال ۱۳۹۳ ه.ق به دنیا آمده‌است. فرقه در سال ۱۴۲۱ و پس از فارغ‌التحصیلی وی از دانشکده مهندسی نجف شکل گرفته‌است. | [۲۴] | |
| نفیسیه | نفیس (غلام علی النقی) | قرن سوم ه.ق
در کاظمین |
ن/م | نفیسیه: اقتباس از نام نفیس، که اعتقادات این فرقه از قول او منتشر شده‌است. |
|
محمد بن علی قبل از علی النقی از دنیا رفت. نفیس، غلام علی النقی بود که سرانجام در حوضی غرق شد. | [۲۵] | |
| سکاکیه | محمد بن خلیل سکّاک | قرن سوم ه.ق | ن/م | سکاکیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | رهبر فرقه از شاگردان هشام بن حکم است. | [۲۶] | ||
| اهل سنت
(عامه، اهل سنت و جماعت، تنزیلیه، عامه) |
معتزله
(عدلیه، قُدَریه، واصلیه، قبریه) |
واصل بن عطا
(مـ ۱۳۱ ه.ق) |
قرن اول ه.ق
در بصره |
بدون هیچگونه فعالیت و نقشی از قرن ششم تا قرن چهاردهم ه.ق
در قرن چهاردهم برخی از دانشمندان مصری به این دیدگاه گرایش پیدا کردند. |
معتزله: کنارگیری (عزلت) مؤسس فرقه از درس استادش حسن بصری پس از بیان دیدگاه‌هایش
عدلیه: به جهت باور به عدل الهی قدریه: به جهت انتساب اعمال بندگان به قدرت‌های انسان قبریه: به جهت انکار عذاب قبر |
|
شاخه‌های منشعب:
اسکافیه، اصلحیه، بشریه، بهشمیه، ثمامیه، جاحظیه، جبائیه، حماریه، خیاطیه، کعبیه، ضراریه، قصبیه، مرداریه، خابطیه، معمریه، هشامیه (قرطیه)، کسبیه، عبادیه، نظامیه و هذلیه |
[۲۷] |
| قرطیه
(فوطیه، هشامیه) |
هشام بن عمرو فوطی (یا قرطی)
(مـ ۲۲۶ ه.ق) |
قرن سوم ه.ق
در عراق |
ن/م | فوطیه، قرطیه، هشامیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | وی در ابتدا از معتزله بود اما پس از جلب پیروانی، فرقه جدیدی را تأسیس کرد. این فرقه انشعابی از معتزله محسوب می‌شود. | [۲۸] | ||
| عثمانیه | عده‌ای از صحابه محمد | قرن اول ه.ق
در مدینه |
قرن چهارم ه.ق | عثمانیه: به جهت تأسیس فرقه پس از قتل عثمان بن عفان و به خونخواهی وی |
|
این گروه که شاخه‌ای از اصحاب عمر بن خطاب (عمریه) بودند، در مقابل نقدهایی که بر عثمان وارد می‌شد، از او دفاع می‌کردند. | [۲۹] | |
| طحاویه | ابوجعفر طحاوی
(مـ ۳۲۱ ه.ق) |
قرن چهارم ه.ق
در مصر |
ن/م | طحاویه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه |
|
[۳۰] | ||
| ماتریدیه | ابومنصور ماتریدی سمرقندی
(مـ ۳۳۳ ه.ق) |
قرن چهارم ه.ق | ن/م | ماتریدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | فرقه ماتریدیه و اشعریه، هر دو با هم در یک عصر ظهر کردند و هر دو به نوعی یک گرایش و حرکت اعتقادی را آغاز کرده در حالی که از هم بی‌خبر بودند. | [۳۱] | ||
| مرجئه
(وعیدیه، شاکه) |
حسن بن محمد بن حنفیه | ۴۰ ه.ق
در مدینه |
قرن دوم ه.ق | مرجئه: به جهت اعتقاد فرقه به تأخیر در بهشتی یا جهنمی دانستن افراد و ارجاع آن به قیامت[یادداشت ۴] |
|
شاخه‌های منشعب:
یونسیه، عبیدیه، غسانیه، بوثوبانیه، تومنیه، صالحیه دیگر شاخه‌های فرعی: جهمیه، غیلانیه، بشبیه، شمریه، مرحبة الفقها، کرامیه، جحدریه، جعدیه، خالدیه، راجیه، معاذیه، رقاشیه، شانیه، علائیه، مریسیه، ماصریه، قبریه |
[۳۲] | |
| کرامّیه | محمد بن کرام بن عراف بن خزامه بن براء
(مـ ۲۵۵ ه.ق) |
قرن سوم ه.ق | قرن ششم تا هشتم ه.ق | کرامیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | سلطان محمود غزنوی از مریدان ابن کرام بوده‌است. این فرقه شاخه‌ای از مرجئه است. | [۳۳] | ||
| فارقیه | ن/م | ن/م | ن/م | فارقیه: به جهت اعتقاد به فرق بین ایمان و علم |
|
این فرقه از شاخه‌های منشعب شده از اهل سنت و جماعت هستند و جزء هفتاد و سه فرقه به‌شمار آمده‌است. | [۳۴] | |
| فرائضیه | حاجی شریعت‌الله
(مـ ۱۲۵۶ ه.ق) |
قرن سیزدهم ه.ق
در بنگال شرقی |
ن/م | فرائضیه: به جهت اعتقاد به عامل دانستن خود به فرائض دینی |
|
این جنبش سیاسی، به جهت استقلال پاکستان شکل گرفت. | [۳۵] | |
| خوارج
(خارجیه، مارقین) |
خوارج
(حروریه، شراء، شراة) |
عبدالله بن کواء
و (مـ ۷۰ ه.ق) |
۳۷ ه.ق | منقرض شده | حروریه: به جهت عزیمت به منطقه حرورا و سکونت در آنجا
شراء: به جهت ادعای فدای آخرت شدن[یادداشت ۵] خوارج: مخالفان این فرقه به جهت خروج آنان از سپاه علی یا خروج از دین به آنها داده‌اند. |
|
شاخه‌های منشعب:
نسویه، شمیطیه، مبهوتیه، یحیاییه، زیادیه، عزریه، شمراخیه، سابئیه، فضیلیه، فضلیه، کوزیه، عبدلیه، کنزیه، محکمیه |
[۳۶] |
| مُحکمة الاولی
(محکمه) |
عروة بن حدیر
یا |
منقرض شده | محکمه الاولی: به جهت اعتقادشان به شعار لا حکم الا لله | اولین فرقه از خوارج بودند که از پیروی از علی بن ابی طالب سر باز زدند و شمشیر کشیدند. | [۳۷] | |||
| اِباضیه | عبدالله بن اباض تمیمی
(مـ۸۰–۱۰۰ه.ق) و (مـ ۱۰۴ ه.ق) |
۶۵ ه.ق
در بصره |
عمان، سیوه، حضرموت، جربه، زنگبار، طرابلس غرب و الجزایر | اباضیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
شاخه‌های منشعب:
وهبیه، حارثیه، طریفیه، نکار، نفاثیه، خلفیه، عمریه، حسنیه، سکاکیه، حفصیه، رستمیه و یزیدیه |
[۳۸] | |
| أزارَقه | ابو راشد نافع بن ارزق
(مـ ۶۵ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق | منقرض شده | ازارقه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
این فرقه، از افراطی‌های خوارج به‌شمار می‌آید. | [۳۹] | |
| بیهسیه | ابی‌بیهس هیصم بن جابر | منقرض شده | بیهسیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه |
|
کتب ملل و نحل این فرقه را جزء چهار فرقه اصلی خوارج آورده‌اند.
شاخه‌های منشعب: عوفیه |
[۴۰] | ||
| ثعالبه | ثعلبة بن مشکان | قرن دوم ه.ق
در شرق ایران |
منقرض شده | ثعالبه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
شاخه‌های منشعب: اخنسیه، رشیدیه، جرودیه، شیبانیه، معبیه، خلفیه، مکرمیه و زیادیه | [۴۱] | |
| شحامیه | ابویعقوب شحام | منقرض شده | شحامیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه |
|
در ذکر نام مؤسس این فرقه، بین ابویعقوب شحام و علی بن محمد شحام اختلاف شده‌است. | [۴۲] | ||
| عجارده
(عجردیه) |
عبدالکریم بن عجرد | قرن دوم ه.ق | منقرض شده | عجردیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | موسس این فرقه ابتدا از پیروان عطیه بن اسود بود که فرقه جدید عجارده را تأسیس کرد.
شاخه‌های منشعب: خلفیه، صلتیه، حمزیه، شعیبیه، میمونیه، اطرافیه، جازمیه، ثعالبه، شیبانیه، بطیحیه، مجهولیه. |
[۴۳] | ||
| صفریه | عبدالله بن صفار | قرن اول ه.ق
در عراق |
منقرض شد | صفریه: اقتباس از نام پدر مؤسس فرقه | این فرقه بعدها به فرقه‌های مختلفی منشعب شد و منقرض گردید. | [۴۴] | ||
| ضاحکیه
(ضحاکیه) |
ضحاک بن قیس خارجی شیبانی | بین‌النهرین | منقرض شده | ضحاکیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
ضحاک آخرین نفر از خوارج بود که از بین‌النهرین خروج کرد و پس از تصرف کوفه به دست مروان بن محمد کشته شد. | [۴۵] | |
| شبیبیه | شبیب بن یزید شیبانی | ۷۶ ه.ق
در موصل |
منقرض شده | شبیبیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه از دشمنان بنی امیه به‌شمار می‌آمدند که بر حجاج بن یوسف خروج کردند. | [۴۶] | |
| راسبیه | عبدالله بن وهب راسبی ازدی
(مـ ۳۸ ه.ق) |
قرن اول ه.ق | ۳۸ ه.ق | راسبیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | ن/م | [۴۷] | ||
| نجدات | نجده بن عامر
(مـ ۶۹ ه.ق) |
قرن اول ه.ق | منقرض شده | نجدات: به جهت داشتن پیروانی از نجد |
|
پس از آنکه نافع بن ازرق
حکم به جواز قتل کودکان مخالفان خود را داد، گروه‌هایی از جمله نجده از وی
جدا شدند. با بدعت‌های نجده، گروهی از پیروانش او را امامت خلع و به توصیه
خود او ابوفدیک را به جانشینی‌اش برگزیدند.
شاخه‌های منشعب: عطویه، فدیکیه |
[۴۸] | |
| عوضیه | ن/م | ن/م | منقرض شده | عوضیه: به جهت اعتقاد این فرقه به در عوض بودن بهشت و جهنم از طاعت و معصیت |
|
[۴۹] | ||
| شیبانیه
(سیانیه) |
شیبان بن سلمه خارجی | ۱۳۵ ه.ق | منقرض شده | شیبانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این گروه به کمک ابومسلم خراسانی قیام کردند. | [۵۰] | |
| فدیکیه | ابوفدیک | بحرین، احساء و یمامه | منقرض شده | فدیکیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
ابوفدیک قاتل نجده بن عامر بوده‌است. این فرقه بر خلاف سایر فرق خوارج در شمال عراق هیج حضوری نداشتند. | [۵۱] | |
| زیدیه | زِیدیه | زید بن علی
(مـ ۱۲۲ ه.ق) |
۱۲۰ ه.ق
در کوفه |
صنعا در کشور یمن | زیدیه: اقتباس از نام یکی از رهبران آنان | در سال ۱۲۱ ه.ق و با قیام زید فرزند سجاد، و همین‌طور قیام فرزند او
در سال ۱۲۶ ه.ق که شکست آن دو را به همراه داشت، فرقه زیدیه شکل گرفت.
آورده‌اند زید یکسال قبل از قیام دعوت مخفیانه خود را شروع کرده بود.
شاخه‌های منشعب: حسینیان، حسنیه، خلفیه، دکینیه، ذکیریه، مرثیه، طالقانیه، طرفیه، صباحیه، مطرفیه، نعیمیه، یعقوبیه و عقبیه |
[۵۲] | |
| خَشبیّه (سرخابیه) | سرخاب | قرن اول ه.ق | منقرض شده | سرخابیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
خشبیه: به جهت تنها سلاحشان که چوب بوده‌است. |
ن/م | این فرقه پس از خروج مختار ثقفی، قیام کردند. | [۵۳] | |
| کوکبیّه | حسین کوکبی | قرن سوم ه.ق
در قزوین |
ن/م | کوکبیه: اقتباس از نام رئیس فرقه |
|
[۵۴] | ||
| صالحیُه
(اَبتریه، بُتریه، مبتوریه) |
حسن بن صالح بن حی همدانی ثوری کوفی
(مـ ۱۸۶ ه.ق) و کثیر النواء ملقب به ابتر |
قرن دوم ه.ق | منقرض شده | ابتریه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه[یادداشت ۶] |
|
شهرستانی با وجود اینکه دو مذهب صالحیه و بتریه را جدای از هم ذکر کرده، آن دو را یک فرقه دانسته‌است.
شیخ طوسی این فرقه را به جهت اعتقاد به انتخابی بودن امام، جزء فرقه‌های شیعه محسوب نمی‌کند. |
[۵۵] | |
| عَجلیّه | هارون بن سعید عجلی
(مـ ۱۴۵ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق | ن/م | عجلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | این طایفه نیز شاخه‌ای از بتریه محسوب می‌شوند. هارون از اصحاب جعفر صادق و از اهالی کوفه بود. | [۵۶] | ||
| سُلیمانیّه
(جریریه) |
سلیمان (سلیم) بن جریر | قرن دوم ه.ق | ن/م | سلیمانیه، جریریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | شیخ طوسی این فرقه را به جهت اعتقاد به انتخابی بودن امام، جزء فرقه‌های شیعه محسوب نمی‌کند. | [۵۷] | ||
| قاسمیّه
(هادیه) |
قاسم بن ابراهیم بن اسماعیل الحسنی
(مـ ۲۴۶ ه.ق) |
۱۹۹ ه.ق | ن/م | قاسمیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
رهبر این فرقه پس از مرگ برادرش محمد بن ابراهیم ادعای امامت کرد. | [۵۸] | |
| ناصریّه | ابومحمد الحسن بن علی اطروش (مـ ۳۰۱ ه.ق) | قرن دوم ه.ق | ن/م | ناصریه: اقتباس از لقب مؤسس فرق |
|
[۵۹] | ||
| جارودیه
(سَرحوبیه) |
ابی جارود زیاد بن منذر همدانی
(مـ ۱۵۰ ه.ق) |
۱۲۲ ه.ق
در خراسان |
ن/م | جارودیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه
سرحوبیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه[یادداشت ۷] |
|
شیخ مفید، در بین تمام مذاهب و فرق زیدیه، تنها جارودیه را لایق عنوان شیعه دانسته‌است.
شاخه‌های منشعب: ابرقیه |
[۶۰] | |
| إدریسیه
(ادریسیان) |
ادریس بن عبدالله
(مـ ۱۷۷ ه.ق) |
۱۷۲ ه.ق
در شهر ولیله کشور مراکش |
۳۷۵ ه.ق | ادریسیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
ادریسیه به سرکردگی ادریس بن عبدالله، در مراکش توانست اولین حکومت مستقل شیعه را تأسیس کند. | [۶۱] | |
| یَحیَویّه | یحیی بن عبدالله بن حسن بن علی | دیلم | ن/م | یحیویه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
[۶۲] | ||
| حُسینیه | حسین بن قاسم
(مـ ۴۰۴ ه.ق) |
۳۹۲ ه.ق
در یمن |
۸۴۰ ه.ق | حسینیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
[۶۳] | ||
| عُمَریّه | یحیی بن عمر بن یحیی بن حسین بن حسین بن زید بن علی | ۲۳۵ ه.ق
در خراسان |
ن/م | ن/م |
|
رهبر این فرقه دو بار قیام کرده و در قیام دوم به دست محمد بن طاهر و در کوفه کشته شده و سرش به نزد المستعین بالله عباسی برده شد. | [۶۴] | |
| یمانیه | محمد بن یمانی کوفی | ن/م | ن/م | یمانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۶۵] | |||
| سَلَفیه
(صفاتیه) |
اهل حدیث
(سلفیه) |
پیروان سلف صالح | قرن سوم ه.ق | ن/م | سلفیه: به جهت تبعیت از علماء و محدثین متقدم[یادداشت ۸] |
|
شاخه‌های منشعب:
قضائیه |
[۶۶] |
| کلابیه | ابوعبدالله بن کلاب | قرن سوم ه.ق | ن/م | کلابیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | ابوالحسن اشعری، خود از پیروان این فرقه بود و سپس افکارش توسط شاگردان او بسط داده شد و فرقه اشعریه را شکل داد. | [۶۷] | ||
| اشعریه
(اشاعره، رهبانیه) |
ابوالحسن اشعری
(مـ ۳۳۰ ه.ق) |
۳۰۰ ه.ق | ن/م | رهبانیه: توسط مخالفان به رهبانیه خوانده شدند.
اشعریه، اشاعره: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
ابوالحسن اشعری که در ابتدا از معتزله بود، پس از مدتی در سن چهل سالگی مذهب اشعریه را تأسیس کرد.
فرقه‌های منشعب: باسطیه |
[۶۸] | |
| وهابیت
(محمدیه) |
محمد بن عبدالوهاب
(مـ ۱۲۰۶ ه.ق) |
قرن دوازدهم ه.ق
در نجد |
حاکم بر عربستان سعودی | محمدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
وهابیت: توسط مخالفین و مقتبس از نام مؤسس فرقه |
محمد بن عبدالوهاب با توجه به آثار ابن تیمیه، مذهب وهابیت را شکل داد. | [۶۹] | ||
| لفظیه | حسین کرابیسی
(مـ ۲۴۸ ه.ق) |
قرن سوم ه.ق | ن/م | لفظیه: به جهت باور به یکی بودن لفظ و ملفوظ |
|
[۷۰] | ||
| فاضلیه
(مخلوقیه، نصفیه، حشویه، ساویه، مالکیه) |
ن/م | ن/م | ن/م | فاضلیه: به جهت باور به تفضیل نبی بر قرآن
مخلوقیه: به جهت باور به مخلوقیت قرآن نصفیه: به جهت باور به خلقت نصفی از قرآن |
این فرقه، در مقابل فرقه لفظیه شکل گرفته‌است. | [۷۱] | ||
| صاعدیه | ابن صاعد | ن/م | ن/م | صاعدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۷۲] | |||
| اسماعیلیه
(تعلیمیه، حشیشیه، حشاشین، سبعیه، سفاکین، فدائیه، فداویه، ملاحده) |
خالصه
(واقفه، تعلیمیه، سبعیه) |
مقلاص بن ابی الخطاب
(مـ ۱۴۳ ه.ق) |
۱۳۵ ه.ق
در کوفه |
با گذر زمان منقرض شده | اسماعیلیه: به جهت باور به امامتاسماعیل بن جعفر
تعلیمیه: اقتباس از صفتشان که در خراسان به آن شهره‌اند سبعیه: به جهت باور به‌شمار ائمه به عدد هفت دور |
شاخه‌های منشعب:
ناصریه و غیاثیه |
[۷۳] | |
| ناصریه | ناصرخسرو قبادیانی
(مـ ۴۸۱ ه.ق) |
قرن پنجم ه.ق
در طخارستان |
ن/م | ناصریه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
این فرقه از اسماعیلیه خالصه منشعب شده و مورد توجه سایر فِرَق اسماعیله قرار گفته‌است. | [۷۴] | |
| مبارکیه | مبارک غلام اسماعیل بن جعفر | قرن دوم ه.ق | ن/م | مبارکیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۷۵] | ||
| قرمطیان
(قرمطیه، قرامطه، باطنیه، مأمونیه) |
حمدان بن اشعث قرمط | ۲۶۱ ه.ق | با گذر زمان و در بین سال‌های ۳۷۸ ه.ق تا ۴۴۴ ه.ق در عراق و در سال ۴۷۰ ه.ق در تمام مناطق و به‌طور کامل منقرض شدند. | قرمطیان: اقتباس از نام مؤسس فرقه
باطنیه: به جهت اعتقاد به وجود ظاهر و باطن برای قرآن و احادیث مأمونیه: به جهت مأموریت مأمون بن مهرویه برای دعوت اهالی فارس به این فرقه |
قرامطه نسبت به دگراندیشان فرقه خویش، سخت‌گیر بوده و مال و جان آنان
را مباح می‌دانستند؛ همین امر سبب شد تا آنان افراد زیادی را کشته و زخمی و
اموال فراوانی را غارت کنند. این امور باعث شد تا افکار عمومی، قرمطیان را
خارجی از دین بدانند.
شاخه‌های منشعب: بقلیه، شباشیه، عقدانیه |
[۷۶] | ||
| فاطمیان
(ساطیان، فاطمیه، مهدویه) |
عبیدالله مهدی
(مـ ۳۲۲ ه.ق) |
۲۹۲ ه.ق | ۵۶۷ ه.ق
به دست صلاح الدین ایوبی |
فاطمیان: به جهت نسب سرکردگان فرقه که به فاطمه زهرا ختم می‌شود
ساطیان: نگارش اشتباه از فاطمیان |
|
احتمال یکی بودن دو فرقه فاطمیان و قرمطیان داده‌شده‌است. | [۷۷] | |
| دروزیه
(مذهب توحید) |
حمزه بن علی لباد | ۴۰۸ ه.ق
در مصر |
لبنان، دمشق و جبل حوران | دروزیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
(به معنای خیاط) |
|
رئیس این فرقه از اسماعیلیان فاطمی بود که از آنها جدا و فرقه جدیدی تأسیس کرد. | [۷۸] | |
| نزاریه
(خوجه، آقاخانیه، صباحیه، مسقطیه) |
حسن صباح
(مـ ۵۱۸ ه.ق) |
۱۷۱ ه.ق
در شام، عراق و ایران (قلعه الموت) |
ایران، آسیای میانه، آفریقا و هند | خوجه: از جانب مخالفان به این نام خوانده شدند.
آقاخانیه: اقتباس از نام مؤسس این فرقه مسقطیه: به جهت باور به اسقاط فروع دین توسط امام |
|
شاخه‌های منشعب:
سنانیه، مومن‌شاهی، قاسم‌شاهی و آقاخانیه |
[۷۹] | |
| حافظیه
(مجیدیه) |
ابوالمیمون عبدالمجید
(مـ ۵۴۴ ه.ق) |
۵۲۶ ه.ق | ن/م | مجیدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه از انشعاب فرقه مستعلویه، پس از فوت الآمر باحکام الله (جانشین مستعلی) به وجود آمد. | [۸۰] | |
| طیبیه
(آمریه) |
طیب بن آمر باحکام الله | ۵۲۴ ه.ق | ن/م | طیبیه، آمریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه از انشعاب فرقه مستعلویه، پس از فوت الآمر باحکام الله (جانشین مستعلی) به وجود آمد. | [۸۱] | |
| داودیه
(بهره داودی) |
داود برهان الدین | این فرقه به دو شاخه علویه و ناکوشیه منشعب شدند که فرقه دوم پس از مدتی به مذهب اهل سنت و جماعت و فرقه اول به دین هندوئیسم تمایل یافت. | داودیه، بهره داودی: اقتباس از نام مؤسس فرقه | این دو انشعاب از فرقه طیبه، از جهت اعتقادات با هم یکی بوده و تنها در شخص داعی اختلاف داشته‌اند. | با مرگ داوود بن عجب شاه (بیست و ششمین داعی و نماینده مطلق امام اسماعیلیان)، فرقه طیبیه به دو فرقه داودیه و سلیمانیه منشعب شد. | [۸۲] | ||
| سلیمانیه
(بهره سلیمانی) |
سلیمان بن حسن | ۹۹۶ ه.ق
در یمن |
نواحی شمالی یمن و بخش‌هایی از هندوستان | سلیمانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۸۳] | |||
| مقنعه
(ابیضیه) |
عطاء مروی مقنع
(مـ ۱۶۳ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق | پیروان مقنع، پس از مرگش، به دیگر فرق اسماعیله گرویدند و مذهب آنان خود به خود منقرض شد. | مقنعه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۸۴] | ||
| مراغیه
(کله بزیه، مانوی) |
ن/م | الموت و مراغه | اطراف شاهرود و روستای گوره‌در و دیگین در نزدیکی الموت و خرقان قزوین | کله بزیه: به جهت نگهداری کله بز در خانه خود
مراغیه: به جهت تأسیس فرقه در مراغه |
|
این فرقه از باطنیان بوده و به مزدکیان نسبت داده شدند. | [۸۵] | |
| اسماعیلیه | مستعلیه
(بهره) |
عادة عبدالله یمنی
یا |
۴۶۰ ه.ق | جزیرة العرب، حواشی خلیج فارس، سوریه و هند | مستعلیه: اقتباس شده از نام مؤسس فرقه (بکاربرده شده در مصر، یمن و مغرب)
بهره: به جهت قبول فرقه توسط تجار (بکاربرده شده در هند) |
|
این فرقه انشعابی از فرقه فاطمیان بود که باورشان در فهرست امامان، همچون فاطمیان گزارش شده‌است. این فرقه در سال ۵۵۷ ه.ق منقرض شد اما پس از مدتی با نام بهره در هند مجدداً احیا گردید. | [۸۶] |
| کیسانیه | مختاریه
(کیسانیه خالص، کیسانیه خلص) |
مختار ثقفی
(مـ ۶۷ ه.ق) |
۶۶ ه.ق
در کوفه |
منقرض شدند. | کیسانیه: اقتباس از نام رئیس پلیس حکومت مختار
مختاریه: اقتباس از نام مختار که دعوت به امامت محمد حنفیه می‌نمود |
|
این فرقه اولین انشعاب در فرقه تشیع بود که با مرگ محمد حنفیه به ۱۲ فرقه دیگر منشعب شد. | [۸۷] |
| سراجیه | حسان بن سراج | ن/م | سراجیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۸۸] | |||
| هاشمیه | ابوهاشم عبدالله بن محمد بن حنفیه | قرن اول ه.ق | هاشمیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
پس از مرگ ابوهاشم، این فرقه به پنج فرقه دیگر منشعب شد. | [۸۹] | ||
| کربیه | ابوکرب ضریر | ن/م | کربیه: اقتباس از نام رهبر فرقه (به معنای نابینایی) |
|
[۹۰] | |||
| شیخیه | شیخیه
(پشت سری‌ها، پشت سریه) |
زین‌الدین احمد احسائی
(مـ ۱۲۴۱ ه.ق) |
قرن سیزدهم ه.ق
در عراق |
ن/م | شیخیه: مقتبس از لقب مؤسس فرقه
پشت سری: به جهت خواندن نماز در پشت سر قبر امامان و باطل دانستن نماز در جلوی قبرشان |
|
پس از احمد احسائی، شاگردش سید کاظم رشتی (م ۱۲۵۹ ه.ق) جانشین وی شد. | [۹۱] |
| کشفیه | سید کاظم رشتی
(مـ ۱۲۵۹ ه.ق) |
۱۲۴۱ ه.ق
در ایران |
ن/م | این فرقه انشعابی از شیخیه است. رهبر این فرقه شاگرد و نائب احمد احسائی بوده‌است. | [۹۲] | |||
| کریمخانیه
(کرمانیه، رکنیه) |
محمد کریم‌خان قاجار
(مـ ۱۲۷۶ه.ق) |
قرن سیزدهم ه.ق
در کرمان |
ن/م | کریمخانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
رکنیه: به جهت ابداع رکن رابع توسط مؤسس این فرقه کرمانیه: به جهت تأسیس فرقه در کرمان |
محمد کریم‌خان پسر عمو و داماد فتحعلی شاه و از شاگردان کاظم رشتی بوده‌است. فرقه تأسیس شده توسط او، شاخه‌ای از کشفیه است. | [۹۳] | ||
| باقریه | محمدباقر خندق‌آبادی | ۱۲۷۶ ه.ق
در همدان |
ن/م | باقریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | وی از شاگردان محمد کریم‌خان بوده‌است. این فرقه شاخه‌ای از کریمخانیه است. | [۹۴] | ||
| احقاقیه | ملا محمدباقر اسکوئی
(مـ ۱۳۰۱ ه.ق) |
قرن سیزدهم ه.ق
در کربلا |
منطقه آذربایجان، کشور کویت، شهر کربلا و حواشی خلیج فارس | احقاقیه: اقتباس از نام کتابی از مؤسس فرقه |
|
این فرقه شاخه‌ای از کشفیه است و از دسته شیخیه آذربایجان محسوب می‌شود. رهبر کنونی این طایفه رسول احقاقی است. | [۹۵] | |
| حجةالاسلامیه | محمد مامقانی
(مـ ۱۲۶۹ ه.ق) |
۱۲۴۱ ه.ق
در تبریز |
حجت‌الاسلامیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه | این فرقه انشعابی از شیخیه است و در دسته‌بندی از شیخیه آذربایجان محسوب می‌شود. پیروان این فرقه به مخالفت و تکفیر علی‌محمد باب پرداختند. | [۹۶] | |||
| ثقةالاسلامیه | شفیع ثقةالاسلام تبریزی (م۱۳۰۱ه.ق) | قرن سیزدهم ه.ق
در تبریز |
ثقةالاسلامیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه | این فرقه شاخه‌ای از کشفیه بوده و از دسته شیخیه آذربایجان محسوب می‌شوند.
شاخه‌ها منشعب: عمیدالاسلامیه |
[۹۷] | |||
| فرقه‌های مستقل | پسیخانیه
(محمودیه، واحدیه، نقطویه) |
محمود پیسخانی گیلانی
(مـ ۸۳۱ ه.ق) |
۸۰۰ ه.ق
در ایران |
ن/م | پسیخانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
نقطویه: به جهت اعتقاد به خلقت همه چیز از خاک (رهبر فرقه به خاک نقطه می‌گوید) |
|
[۹۸] | |
| روشنیه
(روشنیان) |
ابویزید (بایزید) انصاری
(مـ ۹۹۴ ه.ق) |
۹۴۹ ه.ق
در افغانستان |
ن/م | روشنیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه |
|
رئیس فرقه در سال ۹۹۴ ه.ق به دار آویخته شد. | [۹۹] | |
| صباحیه | ابوالصباح سمرقندی | ن/م | ن/م | صباحیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۰۰] | ||
| طالبیه | طالب بن عبدالله بن صباح | ن/م | ن/م | طالبیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۰۱] | ||
| عثمانیه | ن/م | سجستان | ن/م | عثمانیه: به جهت باور به برتری عثمان بر دیگر خلفا |
|
این فرقه به عنوان فرقه‌ای ناصبی دسته‌بندی می‌شود. | [۱۰۲] | |
| غفاریه | ابوغفار | ن/م | ن/م | غفاریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه اعتقادی همچون شیعیان امامیه دارند. | [۱۰۳] | |
| ذکریه
(نمازیه) |
محمدمهدی اتکی
(مـ ۱۰۲۹ ه.ق) |
قرن یازدهم
در مکران |
پاکستان و بلوچستان | ذکریه، نمازیه: به جهت باور به نسخ نماز به ذکر | این فرقه خود را مسلمان نمی‌دانند با این حال، گرایشی شیعی دارند. | [۱۰۴] | ||
| فشاریه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م |
|
[۱۰۵] | ||
| قولیه
(مجردیه) |
ن/م | ن/م | ن/م | قولیه، مجردیه: به جهت باور بحصول ایمان به مجرد قول لا اله الا الله |
|
[۱۰۶] | ||
| سمعیه | محمد بن سهل بصری سمعی | ن/م | ن/م | سمعیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۱۰۷] | |||
| زنادقه | راوندیه | ابوالحسن احمد بن یحیی بن اسحاق راوندی
(مـ ۲۹۸ ه.ق) |
قرن سوم ه.ق | ن/م | راوندیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
احمد بن یحیی راوندی که ابتدا از معتزله بود، به زنادقه پیوست و این فرقه را تأسیس نمود.
شاخه‌های منشعب: عباسیه خلص |
[۱۰۸] |
| فانیه | ن/م | ن/م | ن/م | فانیه: به جهت اعتقادشان به فنای بهشت | [۱۰۹] | |||
| سمنیه
(شمنیه) |
ابن حزم ازدی سمنی | قرن دوم ه.ق
در هند |
هند، چین و خراسان در ایران | سمنیه: اقتباس از نام رهبر مؤسس یا از نام بت مورد پرستش آنان |
|
این فرقه در هند، چین و خراسان فراوان‌اند و از بت پرستان هندی بودند. | [۱۱۰] | |
| محروقیه
(حرقیه) |
ن/م | ن/م | ن/م | محروقیه: به جهت باور به یکبار سوختن در دوزخ |
|
[۱۱۱] | ||
| جبریه
(مجبّره) |
جبریه | ن/م | قرن اول ه.ق | ن/م | جبریه: به جهت باور به جبر بندگان در ارتکاب افعال |
|
این فرقه در مقابل قدریه شکل گرفته‌اند.
شاخه‌های منشعب: نهالیه، معتریه، سابقیه، مفروغیه، عجزیه، مضطربه |
[۱۱۲] |
| صیاحیه
(صباحیه) |
صیاح (صباح) بن معمّر | ن/م | ن/م | صیاحیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۱۳] | ||
| متمنیه | ن/م | ن/م | ن/م | متمنیه: به جهت باورشان |
|
[۱۱۴] | ||
| وهمیه | ن/م | ن/م | ن/م | وهمیه: به جهت باورشان به وهم بودن افعال آدمی |
|
[۱۱۵] | ||
| کسبیه
(کسلیه) |
ن/م | ن/م | ن/م | کسبیه، کسلیه: به جهت نرفتن به سراغ کسب و کار یا به جهت اعتقاد به عدم کسب ثواب و عقاب بندگان |
|
[۱۱۶] | ||
| نجاریه
(حسینیه، مکتب نجاریه) |
محمد بن حسین نجار
(مـ ۲۸۹ ه.ق) |
قرن سوم ه.ق | ن/م | نجاریه: اقتباس از نام رهبر فرقه | شاخه‌های منشعب: برغوثیه، زعفرانیه و مستدرکه | [۱۱۷] | ||
| زعفرانیه | الزعفرانی | قرن سوم ه.ق
در ری |
ن/م | زعفرانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | این فرقه شاخه‌ای از مکتب النجار یا همان نجاریه است. | [۱۱۸] | ||
| مقاتلیه
(مقابلیه) |
مقاتل بن سلیمان
(مـ ۱۵۰ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در بلخ |
ن/م | مقاتلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
رهبر این فرقه از بزرگان مرجئه بود که بعدها این فرقه را تأسیس کرد. | [۱۱۹] | |
| بابیه | بابیه | سید علی‌محمد باب
(مـ ۱۲۶۶ ه.ق) |
۱۲۶۰ ه.ق | پس از مرگ باب، پیروانش به دو فرقه بهائیه و ازلیه گرویدند و فرقه بابیه به مرور زمان منقرض شد. | بابیه: اقتباس از باور آنان به بابیت علی‌محمد |
|
علی محمد باب ابتدا به شیخیه گرایید ولی بعد از مدتی، ادعای مهدویت کرده و از آنان جدا و فرقه بابیه را تأسیس کرد. این فرقه نهایت به جهت اختلافات داخلی رهبران، به دو فرقه بهائیه و ازلیه منشعب شد. این فرقه از فرقه حروفیه، الهاماتی گرفته‌است. | [۱۲۰] |
| ازلیه | یحیی صبح ازل | ۱۲۶۹ ه.ق
در ایران |
منقرض شده | ازلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۲۱] | ||
| بهائیه | حسینعلی بهاء | ۱۲۶۹ ه.ق
در ایران |
عشق آباد، عکا، شیکاگو و برخی شهرهای ایران | بهائیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۱۲۲] | |||
| صوفیه
(متصوفه) |
تجانیه
(تحینیه، تیجانیه) |
ابوالعباس احمد بن محمد تیجانی
(مـ ۱۲۳۰ ه.ق) |
۱۱۸۶ ه.ق | الجزایر، مراکش | تجانیه، تیجانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه، طریقه‌ای از خلوتیه محسوب می‌گردد. | [۱۲۳] |
| حروفیه | فضل‌الله نعیمی تبریزی استرآبادی
(مـ ۷۹۶ ه.ق) |
۷۸۸ ه.ق | منقرض شده | حروفیه: به جهت باور به تقدس حروف الفبا |
|
میرانشاه تیمور، پس از اطلاع از ظهور مذهب حروفیه، فضل‌الله نعیمی را احضار و وی را کشته و جسدش را در خیابان‌های تبریز کشاند. برخی از اعتقادات این فرقه منقرض شده، در فرقه بکتاشیه وارد شده‌است. | [۱۲۴] | |
| حلاجیه | حسین بن منصور حلاج
(مـ ۳۰۹ ه.ق) |
۲۹۶ ه.ق | به مرور زمان منقرض شدند | حلاجیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
حلاج در سال ۳۰۱ ه.ق دستگیر و در سال ۳۰۹ ه.ق به جرم ارتداد، به دار آویخته شد؛ سپس جسدش را سوزانیدند و سرش را بر بالای پل شهر بغداد آویختند. | [۱۲۵] | |
| ذهبیه
(الهیه، محمدیه، علویه، رضویه، مهدیه، معروفیه، کبرویه، احمدیه) |
عبدالله برزش‌آبادی
(مـ نیمه دوم قرن نهم ه.ق) |
قرن نهم ه.ق | ایران و انگلستان | ذهبیه: اقتباس از نام حدیث سلسله الذهب و ارتباط این فرقه به علی بن موسی الرضا
معروفیه: اقتباس از نام یکی از اقطاب فرقه به نام معروف کرخی |
|
این فرقه به سبب یک کودتا توسط مؤسس آن، رخ داده‌است و این اولین کودتا در تصوف محسوب می‌شود.
رهبر این فرقه در عصر معاصر، عبدالحمید گنجویان است که در انگلستان به سر می‌برد. |
[۱۲۶] | |
| سالمیه
(عوام السالمیه، سهلیه) |
سهل تستری
(مـ ۲۸۳ ه.ق) |
قرن سوم و چهارم ه.ق | ن/م | سالمیه: اقتباس از نام شاگرد سهل تستری به نام ابوعبدالله محمد بن سالم (مـ ۲۹۷ ه.ق)
سهیلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۲۷] | ||
| بکتاشیه | حاج بکتاش
(مـ ۷۳۸ ه.ق) |
۱۳۲۶ میلادی | ۱۹۲۲ میلادی | بکتاشیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | این فرقه از فرقه حروفیه تعالیمی را کسب کرده‌است.
شاخه‌های منشعب: بلکانیه |
[۱۲۸] | ||
| شمسیه | شمس‌الدین ابوالثناء احمد بن ابوالبرکات محمد بن سیواس
(یا سیواسی‌زاده - مـ ۱۰۰۹ ه.ق) |
قرن دهم ه.ق
در سیواس |
ن/م | شمسیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
وی ابتدا از سران فرقه خلوتیه بود و در سیواس می‌زیست و برخی وی را مجدد فرقه خلوتیه دانند. | [۱۲۹] | |
| اویسیه | اویس قرنی
(مـ ۳۷ ه.ق) |
قرن ششم ه.ق | آمریکا، کانادا و ایران | اویسیه: به جهت ختم طریقت به اویس قرنی |
|
این طریقت توسط جلال الدین علی عنقا در ایران احیاء و مجدد تأسیس شد و به نام شاه مقصودی اویسی شناخته می‌شود. این طریق اکنون در ایران و برخی کشورها در جریان است. | [۱۳۰] | |
| احمدیه
(بدویه) |
سید احمد بدوی
(مـ ۶۷۵ ه.ق) |
۶۳۴ ه.ق
در طنطا |
مصر | احمدیه، بدویه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | ن/م | شاخه‌های منشعب: شناویه، مرازقه، کنّاسیه، انبابیه، حمودیه، منائضیه، سلامیه، حلبیه، زاهدیه، شعیبیه، تسقیانیه، عربیه، سطوحیه، بنداریه، مسلمیه، شورون بلالیه و بیومیه | [۱۳۱] | |
| برهانیه
(برهمیه، دُسُوقیه) |
ابراهیم دسوقی
(مـ ۶۷۶ ه.ق) |
قرن هفتم ه.ق
در مصر |
ن/م | برهانیه، دسوقیه، برهمیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این طایفه از دو فرقه شهاویه و شرابنه شکل گرفته‌اند. | [۱۳۲] | |
| بسطامیه
(طیفوریه، یزیدیه) |
علی عشقی بسطامی
(مـ ۷۶۱ ه.ق) |
قرن هشتم ه.ق | ن/م | بسطامیه، طیفوریه، یزیدیه: اقتباس از بایزید بسطامی به عنوان پیر طریقت |
|
[۱۳۳] | ||
| عبدکیه | عبدک | ن/م | ن/م | عبدکیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۳۴] | ||
| ادهمیه | ابراهیم ادهم
(مـ ۷۷۶ م) |
قرن هشتم ه.ق
در بلخ |
ن/م | ادهمیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
شاخه‌های منشعب: چشتیه | [۱۳۵] | |
| نوریه | ن/م | ن/م | ن/م | نوریه: به جهت باور به حجاب نوری |
|
برخی نوریه را نام دیگری از صوفیه دانسته‌اند. | [۱۳۶] | |
| واصلیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م |
|
[۱۳۷] | ||
| رعینیه | اسماعیل بن عبدالله رعینی | قرن چهارم و پنجم ه.ق
در آندلس |
ن/م | رعینیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
رهبر این فرقه مهمترین مرید و شاگرد ابن مسره است. | [۱۳۸] | |
| اسماعیلیه | اسماعیل بن عبدالله
(مـ ۱۲۸۰ ه.ق) |
۱۲۵۸ ه.ق
در سودان |
ن/م | اسماعیلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | ن/م | این فرقه یک فرقه و حزب سیاسی است. | [۱۳۹] | |
| اشراقیه | شهاب الدین سهرودی
(مـ ۵۸۷ ه.ق) |
قرن ششم ه.ق | ن/م | اشراقیه: اقتباس از لقب رهبر فرقه | ن/م | [۱۴۰] | ||
| قادریه | عبدالقادر گیلانی
(مـ ۵۶۱ ه.ق) |
قرن ششم ه.ق | ن/م | قادریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
شاخه‌های منشعب: یافعیه، مشارعیه، عرابیه، بناوه، گرزمر، اشرفیه، هندیه، خلوصیه، نابلسیه، رومیه، صَلْتِیه، فارضیه، قاسمیه، عماریه، عروسیه، بوعلیه، جلاله و بکائیه | [۱۴۱] | |
| اکبریه
(حاتمیه) |
محی‌الدین بن عربی
(مـ ۵۴۳ ه.ق) |
قرن ششم ه.ق | ن/م | اکبریه: اقتباس از لقب رهبر فرقه، ملقب به شیخ اکبر
حاتمیه: به جهت انتساب رهبر فرقه به خاندان حاتم طایی |
[۱۴۲] | |||
| بابائیه | اسحاق ترکمانی کفرسودی | ۶۳۸ ه.ق
ادرنه (ادریانپول) |
این فرقه در فرقه بکتاشیه ادغام شد | بابائیه: اقتباس از لقب مؤسس فرقه، ملقب به بابا اسحاق |
|
[۱۴۳] | ||
| بکائیه | احمد بکائی کونتی
(مـ ۹۱۱ ه.ق) |
قرن دهم ه.ق | ن/م | بکائیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | ن/م | این فرقه از طایفه قادریه هستند. شاخه‌های منشعب: فضلیه و آل سیدیه | [۱۴۴] | |
| بونوحیه
(بونیین) |
ن/م | جنوب مراکش | ن/م | ن/م | ن/م | [۱۴۵] | ||
| بیبریه | (مـ ۱۳۴۲ ه.ق) | قرن سیزدهم ه.ق | ن/م | ن/م | ن/م | [۱۴۶] | ||
| حیدریه
(حیدری) |
میر حیدر تونی
(مـ ۸۳۰ ه.ق) |
قرن نهم ه.ق
در تبریز |
ن/م | حیدریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | ن/م | برخی رهبر و مؤسس فرقه حیدریه را قطب‌الدین بن حیدری تونی (م ۶۱۸ ه.ق) مدفون در شهر زاوه (تربت حیدریه امروز) دانسته‌اند. | [۱۴۷] | |
| نعمتی
(نعمتی، نعمت‌اللهی) |
نعمت‌الله ولی
(مـ ۸۳۴ ه.ق) |
قرن نهم ه.ق
در کرمان |
ن/م | نعمتیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | ن/م | شاخه‌های منشعب: طاووسیه، نعمت‌اللهیه کوثریه، محبوب علیشاهی، شمسیه، کمیلیه، نوربخشیه، ذوالریاستین، نعمت‌اللهیه گنابادیه | [۱۴۸] | |
| شاذلیه | علی بن عبدالله بن عبدالجبار بن تمیم بن هرمز شاذلی المغربی
(مـ ۶۵۶ ه.ق) |
شمال آفریقا (مصر، الجزایر و تونس) | ن/م | شاذلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | برای این فرقه، ۱۵ شاخه نام برده‌شده‌است.
شاخه‌های منشعب: زیانیه، وفائیه، عروسیه، جذولیه، هفونیه |
[۱۴۹] | ||
| سوقیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | [۱۵۰] | ||
| ملامتیه | ابوحفص حداد
(مـ ۲۶۴ ه.ق) (مـ ۲۷۰ ه.ق) |
قرن سوم ه.ق
در نیشابور |
با وجود آنکه اعتقاد ملامتیه به مرور زمان رو به زوال گذاشت، در قرون اخیر در ترکیه فرقه ملامتیه قوت گرفته‌است | ملامتیه: اعتقاد به فضیلت ملامت شدن توسط دیگران |
|
[۱۵۱] | ||
| شَبَک | ن/م | قرن نهم ه.ق
در ایران |
ن/م | ن/م |
|
این فرقه از طایفه کردهای عراق شکل گرفته‌است.
شاخه‌های منشعب: صارلیه (از غلاة) |
[۱۵۲] | |
| حلمانیه | ابوحلمان دمشقی | دمشق | ن/م | حلمانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
گویند حلاج از مریدان ابوحلمان بوده‌است. | [۱۵۳] | |
| غالیان
(غلاة، غالیه) |
سَبائیه
(طیّاریه) |
عبدالله بن سباء
(مـ ۴۰ ه.ق) |
کوفه، دمشق و مصر | ن/م | سبائیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه؛ یا به جهت اعتقاد آنان به سب خلفاء اهل سنت
طیرانیه: به جهت اعتقاد به طیران جان‌ها |
این فرقه امروزه با نام حربیه شناخته می‌شوند. برخی همچون سید مرتضی عسکری، عبدالله بن سبا را فردی خیالی می‌دانند که وجود خارجی نداشته‌است.
شاخه‌های منشعب: تمییه، عمریه، فارسیه، نضریه، قتیبیه |
[۱۵۴] | |
| اهل حق
(حقه، گوران) |
سلطان اسحاق | لرستان و آذربایجان | غرب ایران از جمله شهرهای قصر شیرین و سرپل ذهاب، تهران، منطقه خراسان و نواحی همسایه این مناطق | اهل حق: اقتباس از شعار آنان که دین خود را دین حق یا حقیقت خوانند. |
|
اهل حق به فرقه‌های دیگری چون حروفی‌ها و متصوفه نیز اطلاق می‌شود ولی این عنوان بدون قرینه به طرفداران سلطان اسحاق اشاره دارد. | [۱۵۵] | |
| نصیریه
(انصاریه، علویه، مقصره) |
ابی‌نصیر
(قرن پنجم ه.ق) |
قرن پنجم ه.ق
در شمال غربی سوریه |
جند الاردن و طبریه | نصیریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
مقصره: به جهت تقصیر این فرقه در برتری علی بر محمد علویه: به جهت باور به الوهیت علی بن ابی‌طالب |
این طایفه با فرقه علی اللهی یکی دانسته شده‌است.
شاخه‌های منشعب: حیدریه، شمالیه (شمسیه)، کلازیه (قمریه) و غیبیه، جبلیه، حلبیه، حدادیه، خزمزجیه، رسالنه، سواحلیه، سوارخه، رشاونه، سرانیه، صرامتیه، شلاهمه، صوارمیه، عتاریه، عمامره، غیبیه، فخریه، فاوره، قبلیه، کلازیه، کلبیه، ماخوسیه، متاوره، مخازره، مخالسه، مهالبه، مرشدیه، نمیلانیه، نواصره، نیلانیه و یاشوطیه |
[۱۵۶] | ||
| اسحاقیه | اسحاق بن زید بن حارث انصاری | ۱۲۷ ه.ق
در کوفه |
قرن ششم ه.ق | اسحاقیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه شاخه‌ای از فرقه اباحیان است. پس از مرگ اسحاق بن زید، پیروانش به سه دسته تقسیم شدند و برخی به مهدویت وی، برخی به مرگ وی و برخی به قیام مجدد وی معقتد شدند. | [۱۵۷] | |
| سمیعیه
(بشریه، بشیریه) |
سمیع بن محمد بن بشیر کوفی | ۱۸۳ ه.ق | ن/م | سمیعیه، بشریه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
برخی این فرقه را همان بشریه می‌دانند. | [۱۵۸] | |
| شریکیه | ن/م | ن/م | ن/م | شریکیه: به جهت باور به اشتراک نبوت محمد و علی | [۱۵۹] | |||
| خطابیه
(مخمسه) |
ابوالخطاب محمد بن مقلاص بن راشد منقری
(مـ ۱۳۸ ه.ق) |
کوفه | با کشته شدن ابوالخطاب، فرقه خطابیه به چند فرقه کوچک منشعب شدند. | خطابیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
مخمسه: به جهت اعتقاد به ظهور خدا در پنج صورت محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین. |
|
والی کوفه با شنیدن اعتقادات ابوالخطاب، با پیروان وی به جنگ پرداخت و هفتاد تن از آنان را در مسجد کوفه به قتل رسانید. ابوالخطاب نیز کشته و به دار آویخته شد.
شاخه‌های منشعب: عمیریه، غرابیه، معمریه، |
[۱۶۰] | |
| سریه | سریّ اقصم | ن/م | ن/م | سریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | جعفر صادق دربارهٔ سری اقصم معتقد بود که وی دروغگوست. | [۱۶۱] | ||
| قزلباشیه | صفی‌الدین اردبیلی
(مـ ۷۳۵ ه.ق) |
آناتولی | ن/م | قزلباشیه: اقتباس از روایتی که به استناد آن فرقه تأسیس شده‌است | روحانیون این فرقه دده نام داشته و رابط بین خدا و انسان هستند. فرقه شبک زیرشاخه‌ای از این فرقه است. | [۱۶۲] | ||
| بزیعیه
(بزیغیه) |
بزیع بن موسی حائک | قرن دوم ه.ق | منقرض شدند | بزیعیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه از شاخه‌های خطابیه است. | [۱۶۳] | |
| غمامیه
(ربیعه، یعقوبیه) |
محمد بن یعقوب | ن/م | ن/م | غمامیه، ربیعیه: از جهت اعتقادشان به هبوط خدا در فصل بهار به زمین
یعقوبیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه با فرقه سبائیه که سحابیه نیز نام دارد یکی دانسته شده. | [۱۶۴] | |
| مالکیه | ن/م | آمل در مازندران ایران | آمل | مالکیه: به جهت اعتقادشان نسبت به امامت مالک اشتر |
|
مسجد تشت زنان آمل به نام مالک اشتر است و ترمیم سالانه این مسجد از سنت‌های این فرقه محسوب می‌شود. | [۱۶۵] | |
| ابومسلمیه
(خرمدینان، خرمیه، مسلمیه، اسحاقیه، حوالیه، تناسخیه، رزامیه، مسوده، شاعیه) |
اسحاق ترک
یا |
۱۲۷ ه.ق
در مرو |
ن/م | خرمدینان: به علت پایه‌گذاری اعتقادات آنان توسط خرمیان
تناسخیه: به جهت اعتقاد به تناسخ ارواح مسوده: به جهت لباس رسمی آنان ابومسلمیه: به جهت باور به امامت ابومسلم خراسانی |
|
به شیعیانی که اعتقادات این فرقه را پذیرفتند، شاعیه گویند.
شاخه‌های منشعب: اسحاقیه، راوندیه، سنباذیه، ابلقیه، مبیضّه، بابکیه، برکوکیه، فاطمیه، مازیاریه، کردکیه، نورساعیه و رزامیه |
[۱۶۶] | |
| بشاریه
(علیائیه) |
بشار شعیری کوفی
(مـ ۱۸۰ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در کوفه |
ن/م | بشاریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه
علیائیه: به جهت اعتقاد به الوهیت علی بن ابی‌طالب |
|
[۱۶۷] | ||
| عبیداللهیه | ن/م | ن/م | ن/م | عبیداللهیه: به جهت اعتقاد به الوهیت عبیدالله مهدی |
|
این طایفه شاخه‌ای از اسماعیلیه هستند. | [۱۶۸] | |
| شباسیه
(شباشیه) |
شواس (شباس) المغیم | بصره | ن/م | شباسیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۶۹] | ||
| مبرقعیه | موسی بن محمد تقی بن علی بن موسی الرضا
(مـ ۲۹۶ ه.ق) |
قرن سوم ه.ق | منقرض شدند | مبرقعیه: اقتباس از نام رهبر و مراد فرقه |
|
این طایفه پس از مدتی مجدداً به امامت علی النقی عدول کردند. | [۱۷۰] | |
| یزیدیه | یزید بن ابی انیسه | بصره و فارس | ن/م | یزیدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | این فرقه از غلاة خوارج و شاخه‌ای از اباضیه محسوب می‌شوند. | [۱۷۱] | ||
| یزیدیه | عدی بن مسافر
(مـ ۵۵۵ ه.ق) |
۵۵۵ ه.ق | عراق، مغرب، موصل، سنجار، دیاربکر، حلب و ارمنستان | یزیدیه: به جهت انتساب به یزید بن معاویه، یا یزید بن ابی انیسه |
|
این فرقه، ابتدا زرتشی بود که توسط عدی بن مسافر به اسلام دعوت شده و پس از مرگ وی، دچار انحرافات بسیاری گردید. | [۱۷۲] | |
| بابکیه | بابک خرمدین | ۲۰۱ ه.ق
در قلعه بابک |
۲۱۸ ه.ق | بابکیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
معتصم خلیفه عباسی به سال ۲۱۸ ه.ق با حمله به قلعه بابک، بابک خرمدین را کشته و بسیاری از یاران وی را به قتل رسانید؛ با این واقعه تعدادی از یایران وی به روم گریختند. | [۱۷۳] | |
| حسینیه
(کسفیه، منصوریه) |
ابومنصور عجلی | قرن دوم ه.ق
در کوفه |
ن/م | کسفیه: به جهت تاویل آیه ۴۴ سوره طور و واژه کسف در آن آیه به ابومنصور عجلی
منصوریه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
این طایفه در امام بعدی اختلاف کرده و به دو طایفه محمدیه و حسینیه منشعب شدند. | [۱۷۴] | |
| متربصه
(مترابصه) |
ن/م | زاهدان | ن/م | متربصه: به جهت انتظار برای ظهور مهدی (متربص در عربی به معنای منتظر) |
|
[۱۷۵] | ||
| منکریه
(میلیه) |
ن/م | ن/م | ن/م | منکریه: به جهت انکار شفاعت در قیامت |
|
[۱۷۶] | ||
| یعجوریه | احمد بن علی یعجوری | ن/م | ن/م | یعجوریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۱۷۷] | |||
| فواتیه | فوات بن احنف | ن/م | ن/م | فواتیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۷۸] | ||
| هشامیه
(جوالیقه، جوالیقیه) |
هشام بن سالم جوالیقی علاف
(مـ ۱۸۳ ه.ق) |
ن/م | ن/م | هشامیه، جوالیقه، جوالیقیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
اهل سنت، این فرقه را از مجسمه دانسته‌اند. | [۱۷۹] | |
| احمدیه
(قادیانیه) |
غلام‌احمد قادیانی
(مـ ۱۳۲۶ ه.ق) |
۱۲۹۷ ه.ق | پاکستان، هند، بنگلادش، تانزانیا، آمریکا، کانادا و اندونزی | احمدیه: اقتباس از نام مؤسس و رهبر فرقه | [۱۸۰] | |||
| بیانیه
(سمعانیه) |
بیان بن سمعان تمیمی نهدی
(مـ ۱۱۹ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در کوفه |
منقرض شدند | بیانیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
خالد بن عبدالله القسری، بیان بن سمعان را به همراه یاران او در مسجد کوفه به آتش کشید و فرقه آنان را نابود کرد. | [۱۸۱] | |
| علبائیه
(علیاویه، ذمیه) |
علباء بن دراع اسدی یا علیاء بن دراع دوسی
یا (مـ ۱۸۰ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در بحرین |
ن/م | ذمیه: به جهت نکوهش محمد
علبانیه: به جهت مسخ شدن یکی از پیروان این فرقه به شکل مرغی به نام علباء |
|
برخی کتب ملل و نحل این فرقه را همان علیائیه دانسته‌اند. | [۱۸۲] | |
| متعالیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م |
|
[۱۸۳] | ||
| شلمغانیه
(عزاقریه) |
ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی | ۳۲۲ ه.ق
در بغداد |
۳۴۰ ه.ق | شلمغانیه، عزاقریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
شلمغان نام مکانی در نواحی شهر واسط است که رئیس این فرقه منسوب به آنجاست.
شلمغانی با حسین بن روح به رقابت پرداخت و خود را باب دانست و در نهایت به امر حکومت به دار آویخته شد. |
[۱۸۴] | |
| شریعیه | ابومحمد حسن شریعی | ۲۶۰ ه.ق | ن/م | شریعیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
پس از مرگ شریعی شخصی به نام نمیر ادعای جانشینی و حلول خدا در وی را کرد. این فرقه از شاخه‌های علیانیه دانسته شده‌است. | [۱۸۵] | |
| راوندیه
(راوندیان) |
عبدالله راوندی | قرن دوم ه.ق
در خراسان |
ن/م | راوندیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
پس از آنکه منصور با آنها مقابله کرد، آنان بر منصور شوریده و منصور با به قتل رساندند.
شاخه‌های منشعب: هریریه، رزامیه و ابومسلمیه |
[۱۸۶] | |
| عمرویه | عمرو نبطی | قرن دوم ه.ق
در مدینه |
ن/م | عمرویه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه همچون مفضلیه از غلات هستند. | [۱۸۷] | |
| قحطبیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | [۱۸۸] | ||
| عجلیه
(عمیریه) |
عمیر بن بیان عجلی | قرن دوم ه.ق
در کوفه |
ن/م | عجلیه، عمیریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
یزید بن عمر بن هبیره، پس از دستگیری عمیر بن بیان عجلی، وی را به دار آویخت. | [۱۸۹] | |
| باقریه | ن/م | ۱۱۴ ه.ق
در مدینه |
ن/م | باقریه: به جهت اعتقاد به مهدویت محمد باقر |
|
برخی این فرقه را باقیمانده کیسانیه دانسته‌اند که از ابوهاشم جدا و به پیروی از محمدباقر پرداختند. این فرقه پس از مرگ محمد باقر تأسیس شد و از غلاة گزارش شده‌است. | [۱۹۰] | |
| طریفیه | صالح بن طریف | قرن دوم ه.ق | ن/م | طریفیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
رهبر فرقه در ابتدا از خوارج بود و پس از آن مدعی نبوت شد. | [۱۹۱] | |
| مخترعه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | [۱۹۲] | |||
| مطبخیه | ابواسماعیل مطبخی | ن/م | ن/م | مطبخیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۹۳] | ||
| لاعنیه | ن/م | قرن اول ه.ق | ن/م | لاعنیه: به جهت التزامشان به لعن عمر، ابوبکر و… |
|
[۱۹۴] | ||
| نمیریه | محمد بن نصیر نمیری | قرن سوم ه.ق
در بصره |
پس از مرگ محمد بن نصیر، پیروان او به فرقه‌های مختلف دیگری منشعب شدند | نمیریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
فرقه نصیریه، به محمد بن نصیر نمیری منسوب است. این فرقه پس از مرگ محمد بن نصیر به سه فرقه دیگر منشعب شدند و پیروانش پراکنده گردیدند. | [۱۹۵] | |
| مبدلیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م |
|
[۱۹۶] | ||
| جواربیه | داوود جواربی | ن/م | ن/م | جواربیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۱۹۷] | ||
| مخمسه | ن/م | ن/م | ن/م | مخمسه: به جهت باورشان به مأموران خمسه در اجرای مصالح |
|
[۱۹۸] | ||
| کاکائیه | اسحاق | کرکوک و اربیل در عراق | کرکوک و اربیل | کاکائیه: اقتباس از واژه کاکا به معنای برادر در زبان کردی | این فرقه از فرقه علی‌اللهیه و با شباهت بسیاری به عقائد شبک منشعب شده‌است. | [۱۹۹] | ||
| محمدیه | فیاض بن علی
و |
نیمه دوم قرن سوم ه.ق | ن/م | محمدیه: به جهت باور به الوهیت محمد |
|
اعتقاد به الوهیت محمد، از مسیحیت به این فرقه رسوخ کرده‌است. | [۲۰۰] | |
| ذبابیه
(مخطئه، غرابیه) |
ن/م | ن/م | ن/م | ذبابیه، غرابیه: به جهت اعتقاد به شباهت محمد و علی همانند شباهت دو ذباب (مگس) یا دو غراب (کلاغ) | [۲۰۱] | |||
| کیالیه | احمد بن کیّال | ن/م | ن/م | کیالیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
رهبر این فرقه به جهت اعتقادات خلاف آئین تشیع، توسط شیعیان مطرود شد. | [۲۰۲] | |
| صائدیه | صائد نهدی
و |
قرن دوم ه.ق | منقرض شده | صائدیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه از شاخه‌های کربیه محسوب می‌شوند. جعفر صادق با آنان مخالفت شدیدی داشت. | [۲۰۳] | |
| عینیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | این احتمال وجود دارد که این فرقه همان علبائیه بوده‌است. | [۲۰۴] | ||
| یونسیه | یونس بن عبدالرحمن مولی علی بن یقطین | قرن سوم ه.ق | ن/م | یونسیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
از آنجا که یونس بن عبدالرحمن از اصحاب خاص شیعه محسوب می‌شود، این احتمال وجود دارد که این فرقه، ساختگی و در تقبیح وی توسط اهل سنت ساخته شده باشد. | [۲۰۵] | |
| غیریه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م |
|
[۲۰۶] | ||
| صاحب زمانیه | سید حسن صاحب‌الزمانی
(مـ ۱۳۵۵ ه.ق) |
ن/م | ن/م | صاحب‌زمانیه: به جهت ادعای مؤسس این فرقه و اقتباس از شهرت وی |
|
رهبر این فرقه به جهت شباهتش به عکس‌های نقاشی شده از امامان شیعه، ادعای امامت و مهدویت کرد و مدعی شد که صاحب الزمان است.
پس از ادعای سید حسن، برخی به وی گرویدند و وی به همراه احمد کرمانی دستگیر و راهی تهران شد و پس از مدتی آزاد شده و از ادعاهایش توبه نمود. |
[۲۰۷] | |
| مشعشعیه | سید محمد مشعشع
(مـ ۸۶۶ ه.ق) |
۸۴۰ ه.ق | ۱۱۷۶ ه.ق | مشعشعیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
وی با اعتقاد به زنده بودن علی بن ابی‌طالب، اقدام به تخریب بارگاه وی در نجف کرد و ضریح چوبی آن را نیز سوزانید. | [۲۰۸] | |
| صافیه
(صافی) |
ن/م | آناتولی | آناتولی | ن/م |
|
تعداد آنان نزدیک به چهل هزار خانوار می‌رسد. | [۲۰۹] | |
| مفضلیه | مفضل صیرفی | قرن سوم ه.ق | ن/م | مفضلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
امامیه معتقدند که این فرقه، به دست مفضل صیرفی تأسیس نشده‌است و وی مردی دانشمند بوده‌است.
این فرقه از خطابیه و پس از برائت جعفر صادق از ابوالخطاب، با برائت از وی و نه افکارش، توسط برخی پیروان او، تأسیس شد. |
[۲۱۰] | |
| سریغیه | سریغ (شریغ یا سریف) | ن/م | ن/م | سریغیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه | [۲۱۱] | |||
| سارقیه | ن/م | ن/م | ن/م | سارقیه: به جهت اعتقاد به کفاره بودن صدقه از مال سرقتی توسط سارق | [۲۱۲] | |||
| میمیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م | این فرقه در مقابل عینیه شکل گرفته‌است. | [۲۱۳] | ||
| معاویه
(حارثیه، جناحیه، حربیه) |
عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب
(مـ ۱۳۱ ه.ق) |
۱۲۷ ه.ق
در کوفه |
ن/م | حارثیه، معاویه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
رهبر این فرقه در زندان ابومسلم کشته شد. این فرقه انشعابی غالی از کیسانیه است.
شاخه‌های منشعب: حربیه و مغیریه |
[۲۱۴] | |
| نحلیه | حسن بن علی نحلی | نفطه در تونس | ن/م | نحلیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه، شاخه‌ای از کیسانیه است. | [۲۱۵] | |
| یزیدیه | ن/م | ن/م | ن/م | ن/م |
|
[۲۱۶] | ||
| هلالیه | ابوجعفر احمد بن هلال عبرتائی کرخی
(مـ ۲۶۷ ه.ق) |
قرن سوم ه.ق
در بغداد |
ن/م | هلالیه: اقتباس از نمام پدر مؤسس فرقه |
|
[۲۱۷] | ||
| مغیریه | مغیره بن سعید عجلی کوفی
(مـ ۱۱۹ ه.ق) |
قرن دوم ه.ق
در کوفه |
۱۱۹ ه.ق | مغیریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
خالد بن عبدالله القسری پس از دستیابی به مغیره، وی را به همراه پنج تن از یارانش، بسوزانید. | [۲۱۸] | |
| سمّاعیه | سماعه اسدی | ن/م | ن/م | سماعیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
این فرقه پیروان سماعیه بودند که ادعای دانستن علم سیمیا داشت و بر این اساس کارهای عجیبی از وی سر می‌زد. | [۲۱۹] | |
| قمیه | اسماعیل قمی | ن/م | ن/م | قمیه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۲۲۰] | ||
| احمدیه | احمد بن موسی شاهچراغ
(مـ ۲۰۲ ه.ق) |
۲۰۳ ه.ق | منقرض شده | احمدیه: اقتباس از نام رهبر فرقه |
|
[۲۲۱] | ||
| میسریه | ابومیسر | ن/م | ن/م | میسریه: اقتباس از نام مؤسس فرقه |
|
[۲۲۲] | ||
یادداشت‌هاویرایش
- واژه سلفیه، به معنای متقدم و گذشته‌است.
پانویسویرایش
بدوی، تاریخ اندیشه‌های کلامی، ۱: ۴۸–۴۹.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۶۲۸–۶۴۰، ۶۹۵ و ۶۹۹.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۶۷، ۲۰۰، ۲۷۰، ۳۳۳ و ۳۶۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۹۵ و ۴۳۶.
سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۲: ۱۰۷۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۳۶.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۶۵–۶۶ و ۳۵۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۲۶ و ۴۳۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۹۴.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۴۶.
اسفراینی، التبصیر فی الدین، ۴۰–۴۱.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۵۰۳، ۵۰۷، ۵۱۰ و ۵۶۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۶، ۱۰۲، ۳۳۳، ۳۵۸ و ۴۱۵–۴۱۹.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۰.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۲۵.
جمعی از محققین، فرقه عثمانیه، ۲۲۵–۲۳۵.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۳۱، ۹۳۲، ۹۳۶ و ۹۴۲–۹۴۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰۳، ۲۵۰ و ۴۰۰–۴۰۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۳–۳۶۵.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۴۹.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵۱.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان بنگال.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۳۴–۹۴۸.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۵۲ و ۲۵۳.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۹۲.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۴۸–۹۵۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۶–۸.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۵۷ و ۹۵۸.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۱۵.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۱۳–۱۱۴ و ۳۴۰.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۲ و ۱۲۹.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۵۳.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰۴ و ۳۲۲.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۲۳.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۸۷ و ۲۵۱–۲۵۳.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۹۹.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۸۷، ۳۳۴ و ۴۳۹–۴۴۰.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۴۰.
آقانوری، مجله طلوع، درآمدی بر شناخت مشهورترین آثار ملل و نحل.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵۰.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان خوارج.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۱۴–۲۱۷.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۰۷و ۹۰۸.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۹–۱۱، ۲۹۶ و ۳۸۶.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰ و ۳۳۳.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۰۶ و ۹۰۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰ و ۲۳۴–۲۳۵.
جمعی از محققین، دانشنامه بزرگ اسلام، ۱۷: ۶۳۵۰.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۲۷–۲۲۸.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۳۸.
فقیه بحرالعلوم، یحیی بن عمر علوی، ۴۰–۴۵.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۵۷۱، ۵۷۵ و ۵۹۸.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۵۴ و ۹۴.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۴۹ و ۳۹۹.
مقدسی، البدء و التاریخ، ۱۴۸.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۹۵.
مقدسی، البدء و التاریخ، ۱۴۸.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۳۸–۸۴۰.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۹، ۱۲۲ و ۲۲۶.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵۸.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۳۹، ۸۴۱ و ۸۷۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۹۴، ۳۵۸–۳۶۰ و ۳۸۵.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۳۹، ۸۴۴، ۸۵۰، ۸۶۵، ۸۶۸ و ۸۷۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۲۲ و ۳۴۹.
طباطبائی، شیعه در اسلام، ۶۴ و ۶۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۹۱–۱۹۴.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۴۰، ۸۴۹، ۸۵۳، ۸۵۲ و ۸۶۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۵۳، ۲۳۷ و ۴۱۱.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۵۲ و ۸۶۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰۹.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۵۲ و ۸۶۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۰۹.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۴۰، ۸۴۹، ۸۶۰ و ۸۶۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۵۳، ۱۰۸ و ۴۰۹–۴۱۰.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۸۳۵، ۸۳۷ و ۸۳۸.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۷۶ و ۳۹۴.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۲۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۶.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۹۸ و ۲۶۷–۲۶۹.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۸.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۱۹ و ۹۲۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۶.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۱۹ و ۹۲۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵ و ۲۶۹.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۲۰ و ۹۲۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۶۸.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۰.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۰۵–۲۰۷.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان بنگش.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۳۵.
دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۷: ۶۳۶.
دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۶: ۸۲۵.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵۷.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان جبر و اختیار.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۳۷.
دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۳۰: ۵۵۲–۵۵۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۱۰.
دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۳: ۸۷۹.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۲۵.
جمعی از محققین، دانشنامه بزرگ اسلام، ۱۲: ۴۷۰.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۹۶۰–۹۶۱ و ۱۰۰۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۸۷–۹۱ و ۱۵۵.
یوسفی، از بابیت تا بهائیت، ۳۲–۳۵.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۴۶.
دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۲: ۲۷۴.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۱۰.
جمعی از محققین، دایرة المعارف الاسلامیه، ۹: ۲۳۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۱۰.
مقدس اردبیلی، حدیقة الشیعه، ۲: ۲۴۳.
جمعی از محققین، دانشنامه بزرگ اسلام، ۱۱: ۴۴۵۰.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۳۱.
جمعی از محققین، دانشنامه بزرگ اسلام، ۱۲: ۴۷۰.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۰۹.
مقدس اردبیلی، حدیقة الشیعه، ۲: ۲۷۵.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۵۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۰۴.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان تصوف اندلس.
جمعی از محققین، دانشنامه بزرگ اسلام، ۱۵: ۴۶۵.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۰۹.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۰۹.
جمعی از محققین، دایرة المعارف الاسلامیه، ۱۵: ۱۷۸.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۱۰.
جمعی از محققین، دایرة المعارف الاسلامیه، ۱۱: ۱۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۷۲–۱۷۳ و ۳۲۶.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۲۶.
جمعی از محققین، دانشنامه بزرگ اسلام، ۱۵: ۵۹۵۷.
حائری، عرفان و تصوف؛ کلیاتی در اصول و مبانی، ذیل عنوان ملامتیه.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۵۱.
صراف، الشبک، ۱۴۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۵۱، ۲۲۱ و ۲۲۴–۲۲۶.
جمعی از محققین، دانستنی ادیان و مذاهب، ۱۰۱۵، ۱۰۱۶ و ۱۰۲۱.
جمعی از محققین، دانشنامه بزرگ اسلام، ۱۰: ۴۱۵۰.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۵ و ۱۴۷–۱۴۸.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۱.
صراف، الشبک، ۱۴۱ و ۵۷.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۹–۲۰، ۴۶، ۱۰۰، ۱۲۴، ۱۷۸–۱۸۱ و ۲۰۳.
دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۲: ۱۲۸۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۷۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۵۴.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان حلولیه.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۶۵.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۰۰–۲۰۱.
رزاقی موسوی، تاریخ اسلام، بند ۳-۲-۴.
اشعری، مقالات الاسلامیین، ۲۸۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۴۴.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۶۳.
صراف، الشبک، ۲۸۲.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۳۹۳.
بدوی، تاریخ اندیشه‌های کلامی، ۲: ۶۲–۶۳.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۲۹۱.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۷۸.
اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۱۰.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۲۴.
اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۰۴.
مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۱۴.
جمعی از محققین، دانشنامه جهان اسلام، ذیل عنوان جناحیه.
- مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۴۳۳.
منابعویرایش
منابع فارسیویرایش
- آقانوری، علی (۱۳۸۲). مجله طلوع. پنجم٫مقاله: درآمدی بر شناخت مشهورترین آثار ملل و نحل
- ابن‌جوزی، جمال‌الدین بن فرج (۱۴۰۹). تلبیس ابلیس (به عربی). به کوشش محمد الصباح. بیروت: مکتبة الحیات.
- اسعدی، محمد (۱۳۸۸). «بررسی اجمالی فرقه ذکریه» (PDF). پژوهش‌های منطقه‌ای (دوم): ۱۵۷–۱۸۸.
- اسفراینی، طاهر بن محمد (۱۴۰۳). التبصیر فی الدین وتمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین. اول (به عربی). به کوشش کمال یوسف الحوت. بیروت: عالم الکتب.
- اسفندیاری، اسکندر (۱۳۷۵). «فرقه سبائیه» (PDF). مسجد. پنجم (سی‌ام): ۶۸–۸۳.
- اشعری، ابوالحسن (۱۴۰۰). مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین. سوم (به عربی). ویسبادن: فرانس شتاینر.
- اعتمادی‌نیا، مجتبی؛ احمدی، احسان (۱۳۸۹). «مسیح هندوستان (جستاری در آراء فکری و مواضع اجتماعی-سیاسی فرقه احمدیه)» (PDF). فروغ وحدت (بیستم): ۳۷–۵۳.
- امیری، آبتین (۱۳۹۴). مناظرات اهل سنت (PDF). اول (دیجیتال). به کوشش مجموعه موحدین. کتابخانه عقیده.
- اویسی، سید صادق (۱۳۸۷). «آسیب‌شناسی تصوف با تأکید بر فرقه اویسیه» (PDF). کتاب نقد (هفتاد و چهار): ۲۳۱–۲۵۸.
- بدوی، عبدالرحمن (۱۳۷۴). تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام (PDF). اول. ترجمهٔ صابری، حسین.
- بغدادی، عبدالقاهر (۱۹۷۷). الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه. دوم. بیروت: دارالآفاق الجدیده.
- بقائی یمین، محمد (۱۳۹۴). «بررسی و نقد حدیث فرقه ناجیه» (PDF). مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (چهلم): ۵۷–۶۶.
- بیدختی گنابادی، حسنعلی (۱۳۸۵). «تحلیلی انتقادی از فرقه نعمت‌اللهیه گنابادیه» (PDF). کتاب نقد (سی و نهم): ۱۳۷–۱۶۵.
- حاجتی شورکی، سید محمد؛ صانعی، مرتضی (۱۳۹۲). «معرفی فرقه ذهبیه و نقد و بررسی برخی باورهای آن» (PDF). معرفت (صد و نود و سه): ۴۷–۶۱.
- حائری، محمدحسن (۱۳۸۲). عرفان و تصوف؛ کلیاتی در اصول و مبانی عرفان. اول. تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
- جعفری، یعقوب (۱۳۸۶). «باورها و فرقه‌های خوارج» (PDF). معارف عقلی (هفتم): ۱۸–۴۸.
- جمعی از محققین (۱۳۸۴). عثمانیه (ویراست مجله طلوع). قم: مدرسه عالی امام خمینی.
- جمعی از محققین (۱۳۸۸). دانستنی‌های ادیان و مذاهب. اصفهان: مرکز تحقیقاتی قائمیه.
- جمعی از محققین (۱۳۸۸). دانشنامه بزرگ اسلام. مشهد: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- جمعی از محققین (۱۳۹۵). دانشنامه جهان اسلام. قم: دائرةالمعارف بزرگ اسلام.
- جمعی از محققین (۱۹۳۴). دایرة المعارف الاسلامیه. ترجمهٔ محمد ثابت الفندی، عبدالمجید الیونس، ابراهیم زکی خورشید و احمد الشنتاوی. بیروت: دار احیاء التراث.
- دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۴۱). لغتنامه دهخدا. اول. تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی.
- رازقی موسوی، سید قاسم (۱۳۹۵). تاریخ اسلام. ۶۶. قم: دانشگاه باقرالعلوم علیهم السلام.
- رضایی، محمد (۱۳۹۲). آیین برنامه سازی دربارهٔ زندگی امام رضا علیه السلام. قم: مرکز پژوهش‌های صدا و سیما.
- زرهانی، سید احمد (۱۳۸۸). «امت اسلامی از تنوع تا فرقه‌گرایی» (PDF). فروغ وحدت (هجدهم): ۳–۵.
- سجادی، جعفر (۱۳۹۵). فرهنگ معارف اسلامی. تهران: کومش.
- سلیمیان، خدامراد (۱۳۹۲). فرهنگ‌نامه مهدویت. قم: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج).
- صراف، احمد حامد (۱۳۷۳). الشبک. اول. بغداد: المعارف.
- صفری فروشانی، نعمت‌الله (۱۳۹۱). رفتارشناسی امام رضا علیه السلام و فرقه‌های درون شیعی. به کوشش زهرا بختیاری. مشهد: انتشارات قدس رضوی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۵۴۳-۰۳-۱.
- صفری فروشانی، نعمت‌الله (۱۳۸۰). «راهنمای مطالعات فرقه‌شناسی اسلامی» (PDF). هفت آسمان (نهم): ۱۲۱–۱۵۱.
- طباطبائی، سید محمدحسین (۱۳۸۸). شیعه در اسلام. پنجم. قم: بوستان کتاب.
- عمادی حائری، سید محمد (۱۳۸۲). «ناصریه یا فرقه منسوب به ناصرخسرو» (PDF). نامه پارسی (بیست و نهم): ۱۹۱–۲۰۸.
- غفاری هشجین، زاهد؛ کشاورز شکری، عباس؛ اکار، حمید (۱۳۹۰). «چرایی فرقه بودن بهائیت» (PDF). معرفت ادیان (ششم): ۴۳–۶۴.
- فاضل، محمود (۱۳۵۵). «فرقه‌های کلامی و سیر تاریخی آنها از آغاز اسلام تا قرن ششم هجری» (PDF). دانشکده الهیات و معارف مشهد (۱۳۵۵): ۷۰–۸۷.
- فرجامی، اعظم (۱۳۹۴). زیدیه و حدیث امامیه. اول. به کوشش پژوهشکده علوم و معارف اسلامی. (ویراست علی خنیفرزاده). قم: دارالحدیث.
- فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی (۱۳۹۳). یحیی بن عمر علوی. اول. به کوشش پژوهشکده حج و زیارت. تهران: مشعر.
- مشکور، محمدجواد (۱۳۷۲). فرهنگ فرق اسلامی. دوم. مشهد: آستان قدس رضوی.
- ملطی، ابی‌الحسین (۱۴۱۳). التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع (به عربی). به کوشش محمدزاهد کوثری. قاهره: مکتبة الازهریه للتراث.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (۱۳۷۷). حدیقة الشیعه. سوم. ترجمهٔ صادق حسن‌زاده. به کوشش علی اکبر زمانی نژاد. قم: انصاریان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۳۸-۵۸۰-۳.
- مقدسی، مطهر (۱۸۹۹). البدء و التاریخ. اول (به عربی). بیروت: دارصادر.
- موسوی‌نژاد، سید علی (۱۳۸۴). «مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه» (PDF). هفت آسمان (بیست و هفتم): ۱۲۷–۱۶۲.
- مهنا، امیر؛ خریس، علی (۱۹۹۴). جامع الفرق و المذاهب الاسلامیه. دوم. بیروت: مرکز الثقافی العربی.
- وحیدی، شهاب‌الدین (۱۳۸۹). «درآمدی به عقائد فرقه مرجئه» (PDF). اقوام و مذاهب (پانزدهم): ۶۵–۹۳.
- محمدی هوشیار، علی (۱۳۹۷). پیشوای اینترنتی، نقد آرا و عملکرد احمد الحسن بصری. اول. قم: مسجد جمکران. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۷۳-۵۰۱-۶.
- یوسفی، رضا (۱۳۹۵). از بابیت تا بهائیت. اول (دیجیتال). اصفهان: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
منابع آنلاینویرایش
- «سنت‌های غذایی ایرانیان در گفت‌وگو با دکتر نصرالله پورجوادی صاحبنظر تاریخ عرفان اسلامی». مرکز دائرة المعارف اسلامی. سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ۱۳۹۶.[پیوند مرده]
- نجاری، محمدحسین (۱۳۹۵). فرقه شیخیّه و انشعابات آن چگونه ایجاد شد؟. سایت خبرگزاری تسنیم.
منابع انگلیسیویرایش
- Madelung, Wilferd (2014). "ABU'L-JĀRŪD HAMDĀNĪ". Iranicaonline.org.
