آیا روسیه میتواند نفوذ خود را در قفقاز جنوبی حفظ کند؟
- بخش مانیتورینگ
- بیبیسی
پس از امضای توافق صلح با میانجیگری ایالات متحده بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان در واشنگتن، نگاهها به سمت روسیه جلب شد.
ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه، در جریان سفر رسمی خود به باکو در اوت ۲۰۲۴ تأکید کرده بود «ایفای نقش تاریخی» روسیه در قفقاز جنوبی، مستلزم حضور فعال این کشور در امور منطقهای است.
با این حال، به نظر میرسد که مسکو اکنون از صحنهای که سالها آن را حوزه نفوذ سنتی خود میدانست، کنار گذاشته شده است.
با تیره شدن روابط با متحدان کلیدی و ادامه جنگ در اوکراین، این پرسش مطرح است که آیا مسکو قادر به حفظ نفوذ خود در منطقه خواهد بود یا نه.
تغییر ائتلافهای سیاسی
یکی از ابزارهای اصلی نفوذ روسیه در منطقه، نقش آن در میانجیگری مناقشه ارمنستان و جمهوری آذربایجان بود.
End of پربینندهترینها
پس از برقراری آتشبس میان دو کشور در سال ۲۰۲۰ و استقرار نیروهای حافظ صلح در قرهباغ، مسکو توانست خود را بهعنوان قدرت غالب منطقه معرفی کند.
اما پس از آغاز تهاجم تمامعیار به اوکراین در سال ۲۰۲۲، تمرکز روسیه بر قفقاز جنوبی کاهش یافت و این خلأ را دیپلماسی اتحادیه اروپا و ایالات متحده پر کرد.
آخرین دیدار میان رهبران ارمنستان و آذربایجان در مسکو در مه ۲۰۲۳ برگزار شد. کمی بعد، در اکتبر ۲۰۲۴، مهر گریگوریان، معاون نخستوزیر ارمنستان، اعلام کرد که فعالیت کمیسیون سهجانبه برای گشودن مسیرهای ارتباطی منطقهای به دلیل «نبوداجماع» عملاً متوقف شده است.
در ژوئیه ۲۰۲۵، علیاف و پاشینیان نخستین دیدار مستقیم خود بدون میانجی را در ابوظبی برگزار کردند. هرچند مسکو رسماً از این دیدار استقبال کرد اما امضای تعهدنامه صلح با میانجیگری آمریکا در ۸ اوت، حتی از نگاه چهرههای طرفدار کرملین، به منزله پایان سلطه منطقهای روسیه تلقی شد.
یکی از بحثبرانگیزترین مسائل برای روسیه، آینده توسعه و مدیریت مسیر ارتباطی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان از طریق ارمنستان موسوم به «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی» است.
بر اساس توافق آتشبس ۲۰۲۰، این دالان قرار بود تحت نظارت سرویس امنیت فدرال روسیه باشد، اما اکنون یک کنسرسیوم مشترک ارمنی–آمریکایی آن را اداره خواهد کرد؛ اقدامی که به گفته کنستانتین زاتولین، نماینده دوما، میتواند به «زوال» نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی منجر شود.
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، گفته است توافقهای سهجانبه برای گشودن مسیرهای ارتباطی منطقهای همچنان معتبر است، زیرا هیچیک از طرفین از آنها خارج نشدهاند.
با این حال، حذف مسکو از روند صلح و تیرهشدن روابط با هر دو طرف، باعث شده روسیه ابزار اندکی برای تحمیل نقش سازمان امنیتی روسیه بر این مسیر یا حتی حفظ روابط با متحدان سنتی منطقه داشته باشد.
اختلاف با جمهوری آذربایجان که از سقوط هواپیمای آزال در دسامبر ۲۰۲۴ آغاز و با کشتهشدن دو تبعه جمهوری آذربایجان در جریان بازداشتها در یکاترینبورگ در ژوئن ۲۰۲۵ دوباره شعلهور شد، همچنان ادامه دارد.
ارمنستان نیز مسیر دوری از مسکو را در پیش گرفته و روند همگرایی با اتحادیه اروپا را آغاز کرده است؛ اقدامی که موجب شده کرملین در مورد عضویت آینده این کشور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا تردید کند.
برخی رسانهها، از جمله روزنامه نزاویسیمایا گازتا، امضای منشور شراکت استراتژیک ارمنستان با آمریکا در ژانویه ۲۰۲۵ را ضربه دیگری به جایگاه روسیه در منطقه دانستند.
در همین حال، تنشها بر سر درگیری پاشینیان با کلیسای ارمنستان و بازداشت سامول کاراپتیان، تاجر روس–ارمنی، بالا گرفت و ایروان به مسکو هشدار داد که در امور داخلی ارمنستان مداخله نکند؛ هشداری که پس از محکومیت «حملات» به رهبران کلیسا توسط روسیه صادر شد.
به گفته اولسیا وارتانیان، کارشناس امنیت و مناقشات قفقاز جنوبی باید انتظار تنشهای بیشتری را داشت، چون مسکو دیگر چیزی برای ارائه به ارمنستان یا جمهوری آذربایجان ندارد.
همزمان، مسکو ظاهراً امیدوار است نفوذ خود را در گرجستان بازپس گیرد. در سال ۲۰۲۳، پروازهای مستقیم با این کشور را از سر گرفت و رژیم لغو روادید برای شهروندان گرجستانی برقرار کرد. در آوریل ۲۰۲۵، معاون وزیر خارجه، میخائیل گالوزین، به روزنامه ایزوستیا گفت مسکو «آماده» ازسرگیری روابط دیپلماتیک با تفلیس است؛ روابطی که از زمان جنگ ۲۰۰۸ قطع شده بود.
گرجستان نیز نشانههایی از بهبود روابط با مسکو بروز داده است. تأخیر در درخواست عضویت در اتحادیه اروپا، روایتهای ضدغربی دولت گرجستان، خودداری از اعمال تحریم علیه روسیه و اشاره به «گسترش ناتو» بهعنوان یکی از دلایل حمله روسیه به اوکراین، از نگاه تحلیلگران بهعنوان گرایشی طرفدار روسیه تلقی میشود.
با این حال، بازگشت کامل روابط بعید است، چون مسکو خواستار عادیسازی روابط گرجستان با آبخازیا و اوستیای جنوبی است، خواستهای که مقامات گرجستان به دلیل «اشغال این مناطق» رد کردهاند.
حضور نظامی نامطمئن
کاهش نفوذ سیاسی روسیه در قفقاز جنوبی، تردیدهایی را درباره سازوکارهای نظامی این کشور برای اعمال نفوذ در منطقه برانگیخته است.
سازمان پیمان امنیت جمعی، یک بلوک امنیتی ششعضوی به رهبری روسیه است که ارمنستان هم بخشی از آن است، عضویتی که زمانی حضور منطقهای مسکو را مشروعیت و تقویت میبخشید.
با این حال، ناتوانی این سازمان در مداخله به نفع ارمنستان در جریان درگیریهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲، و تصمیم ایروان برای تعلیق مشارکتش در فوریه ۲۰۲۴، ضربه بزرگی به جایگاه روسیه وارد کرد.
روسیه در آوریل ۲۰۲۵ گزارشها درباره خروج کامل ارمنستان را رد کرد، اما پاشینیان در ژوئیه همان سال گفت که خروج از این بلوک محتملتر از بازگشت به آن است.
تنشها پس از خروج زودهنگام نیروهای حافظ صلح روسیه در ژوئیه ۲۰۲۴، پس از تصرف کامل قرهباغ توسط جمهوری آذربایجان، شدت گرفت.
این نیروها که بر اساس توافق آتشبس ۲۰۲۰ مستقر شده بودند، نتوانستند از نقض آتشبس، محاصره دالان لاچین یا حمله نهایی جمهوری آذربایجان در سپتامبر ۲۰۲۳ جلوگیری کنند.
به گفته میکائل زولیان، کارشناس موسسه کارنگی پولیتیکا، این تصرف «در حضور و با رضایت ضمنی حافظان صلح روس» انجام شد و تصور روسیه بهعنوان متحد و ضامن امنیت را از بین برد.
از آن زمان، ارمنستان تلاش کرده روابط دفاعی خود را متنوع سازد و همکاری با اتحادیه اروپا، فرانسه، آمریکا و هند را گسترش دهد.
رزمایشهای مشترک ارمنستان–آمریکا که مسکو در ۲۰۲۳ آنها را «مضر برای ثبات و اعتماد منطقه» دانسته بود، اکنون برای سومین سال متوالی در حال برگزاری است.
دیگر قدرتهای منطقه نیز روابط خارجی خود را تقویت میکنند: گرجستان میزبان رزمایش «روح چابک» ناتو است و جمهوری آذربایجان همکاری نظامی با ترکیه را از طریق یادداشت تفاهم جدید گسترش میدهد.
با وجود این تحولات، روسیه همچنان از طریق پایگاه نظامی خود در گیومری ارمنستان، یکی از آخرین پایگاههای نظامیاش در منطقه، در کنار نیروهایش در آبخازیا و اوستیای جنوبی جای پایی دارد.
با این حال، نارضایتی در ارمنستان رو به افزایش است و درخواستها برای بستن این پایگاه بیشتر شده است. گفته میشود تظاهراتی در ۲۱ اوت برای این هدف برنامهریزی شده است هرچند پاشینیان در ژوئن ۲۰۲۵ اعلام کرد چنین برنامهای وجود ندارد و بر اساس توافق فعلی، اجاره پایگاه تا سال ۲۰۴۴ ادامه دارد.
به گفته کنستانتین زاتولین، با امضای تعهدنامه صلح جدید، سرنوشت این پایگاه «به مویی بند است» چون ناتو که اکنون با ترکیه و آمریکا در منطقه حضور دارد و این ممکن است تلاش برای بیرون راندن کامل روسیه از قفقاز جنوبی را تسریع کند.
جای پای قوی اقتصادی
با وجود تنشهای سیاسی و تردیدها، روسیه همچنان نفوذ اقتصادی قابل توجهی در قفقاز جنوبی دارد.
در میان سه کشور قفقاز جنوبی، ارمنستان بیشترین وابستگی را به روسیه دارد، چون تقریباً تمام نیاز انرژی خود را از مسکو تأمین میکند. بیش از ۷۰٪ برق ارمنستان از نفت و گاز عمدتاً وارداتی از روسیه تولید میشود.
بر اساس دادههای آنکتاد، کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل، روسیه در سال ۲۰۲۴، ۸۵٪ گاز و ۱۰۰٪ نفت وارداتی ارمنستان را تأمین کرده است.
روسیه همچنین در مدیریت نیروگاه هستهای ارمنستان که حدود ۱۸٪ برق کشور را تولید میکند، نقش دارد.
در سال ۲۰۲۴، مبادلات تجاری ارمنستان و روسیه به رکورد ۱۲ میلیارد دلار رسید، بهطوریکه روسیه ۵۵٪ واردات و ۲۴٪ صادرات ارمنستان را به خود اختصاص داد.
جمهوری آذربایجان به عنوان تولیدکننده عمده نفت و گاز به روسیه وابسته نیست و حتی تأمینکننده اصلی انرژی گرجستان محسوب میشود.
با این حال، روسیه همچنان مقدار قابل توجهی انرژی به گرجستان صادر میکند و در سال ۲۰۲۴، ۶۹۸ هزار تن محصولات نفتی به ارزش ۵۲۰ میلیون دلار و حدود ۱۹۱ میلیون کیلوواتساعت برق به ارزش ۱۲.۳ میلیون دلار به این کشور فروخته است.
برخی صنایع در گرجستان و جمهوری آذربایجان، بهویژه کشاورزی، برای دسترسی به بازار مصرف روسیه به این کشور وابستهاند.
برای مثال، روسیه در سال ۲۰۲۴ و نیمه اول ۲۰۲۵، مقصد اصلی صادرات غیرانرژی جمهوری آذربایجان بود.
با این حال، جمهوری آذربایجان در ماههای اخیر واردات گندم از روسیه را بهشدت کاهش داده و به واردات از قزاقستان روی آورده است.
گرجستان نیز محصولات کشاورزی، از جمله شراب، به روسیه صادر میکند که خریدار اصلی آنهاست.
روسیه علاوه بر فروش کالا و انرژی، از روابط اقتصادی با این کشورها برای عبور کالاهای مشمول تحریم به خود بهره میبرد.
مسکو همچنین جمهوری آذربایجان را بهعنوان حلقه کلیدی در کریدور بینالمللی شمال–جنوب که روسیه را به ایران متصل میکند، میبیند.
کارشناسان معتقدند روابط اقتصادی قوی میتواند حضور بلندمدت روسیه در منطقه را تضمین کرده و به کاهش تنشهایش با ارمنستان و جمهوری آذربایجان کمک کند، اما رقابت بازیگران دیگر بهویژه آمریکا و ترکیه این آینده را نامطمئن میکند.
