اسفند

 

اشاره

 

به فارسی «اسفند» و «اسپند» و در کتب طب سنتی با نامهای «حرمل» و «حرمل» آمده است، نوعی سداب وحشی است. به فرانسوی‌Harmale وRue sauvage و به انگلیسی‌Wild rue گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Zygophyllaceae ، نام علمی آن‌Peganum harmala L . می‌باشد. در بعضی منابع علمی آن را در خانواده‌Rutaceae قرار می‌دهند.

 

مشخصات

 

اسفند گیاهی است علفی چندساله، ارتفاع آن کم و در حدود یک وجب است.

ظاهرا گیاه شبیه سداب است، پربرگ و برگها با تقسیمات باریک نامنظم و سبز روشن.

گلهای آن به رنگ سفید تیره، میوه کپسول ناشکوفا، مدور و کروی که دانه‌های سیاه رنگ اسفند در داخل آن قرار دارد.

اسفند در مناطق مدیترانه‌ای شمال افریقا، ترکیه، سوریه و ایران در اراضی بایر می‌روید. در ایران در اراضی بایر حاشیه کویر، راه تهران- قم، اصفهان- تهران و تهران- قزوین در رستم‌آباد، در رودبار، اطراف کرج، بوشهر، ازنا، جاده تفرش و بعضی نواحی دیگر ایران به‌طور خودرو دیده می‌شود.

 

ترکیبات شیمیایی

 

از نظر ترکیبات شیمیایی در ریشه و دانه اسفند چهار آلکالوئید به نامهای

معارف گیاهی، ج‌3، ص: 73

هارمین 138]، هارمالین 139]، هارمالول 140] و پگانین 141] یا وازی‌سین 142] وجود دارد. از شکوفه‌های اسفند و ساقه اسفند آلکالوئید پگانین گرفته می‌شود. آلکالوئید هارمالین با غلظت 25000/ 1 روی قورباغه تأثیر داده شده به این ترتیب که قلب قورباغه را با آن محلول خیس کرده‌اند در نتیجه فعالیت قلبی قورباغه کاهش یافته و برادیکاردیا (کند شدن ضربان قلب) ایجاد شده است و نتیجه آزمایش اثر آلکالوئید هارمین نیز تقریبا مانند آلکالوئید هارمالین بوده است. آلکالوئیدهای اسفند در مورد تعدادی جانوران پست بخصوص در کرمها و تک‌سلولی‌ها آثار مسموم‌کننده نشان داده است. اسفند در سیستم مراکز عصبی در مواردEncephalitis lethargica اثر محرک دارد.

انسفالی تیس لتارجیکا نوعی تورم یا التهاب مغزی همه‌گیر است که با پیدایش ضعف و سستی و رخوت در بدن مشخص می‌شود]G .I .M .P .[ .

گزارش بررسی‌های شیمیایی دیگری حاکی است که گیاه اسفند علاوه بر 4 آلکالوئید یادشده دارای کینازولین 143] می‌باشد. آلکالوئید هارمین مهمترین است که در تمام قسمتهای مختلفه گیاه وجود دارد. دانه رسیده اسفند در حدود 8/ 5- 8/ 3 درصد از 4 آلکالوئید اصلی را دارا می‌باشد.

این آلکالوئیدها از نظر سمیت در تماس معمولی بی‌اثر هستند ولی به شکل بخور و دود بر ضد آلکها مؤثر می‌باشند. و در غلظت بالا بر ضد جانوران آبی مؤثر است و در مورد کپکها و باکتری‌ها و انگلهای روده‌ای کشنده است S .G .I .M .P .[ .

 

خواص- کاربرد

 

گیاه اسفند قاعده‌آور است. ترشح شیر را زیاد می‌کند و در موارد سقط جنین به کار می‌رود. به علاوه برای تقویت نیروی جنسی مؤثر است. دانه اسفند مخدر است و به عنوان تب‌بر و برای کاهش درد معده تجویز می‌شود. در مردان برای معالجه

معارف گیاهی، ج‌3، ص: 74

کرمهای روده از نوع نواری 144] داده می‌شود. جوشانده برگ اسفند برای روماتیسم مفید است. ریشه آن برای کشتن شپش نافع است.

اسفند از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است. در مورد خواص آن معتقدند که رطوبتهای سینه و ریه را خشک می‌کند و بادهای روده‌ها را تحلیل می‌برد و نیروی جنسی را تقویت می‌نماید و ترشح شیر را زیاد کرده و مدر و قاعده‌آور است و مسهل سودا و بلغم غلیظ و ضد کرم کدو می‌باشد. خوردن اسفند برای صرع، فلج، جنون، نسیان و سایر بیماری‌های سرد دماغی و عصبی مفید است و برای گرم کردن بدن، رفع استسقا، یرقان و سیاتیک نافع است. اگر اسفند را در آب خیس کرده بخورند برای تصفیه خون و تحلیل مواد سودایی و لینت نافع است. اگر 30 گرم از آن را بکوبند و با 120 گرم آب بجوشانند و آن را صاف کرده با 90 گرم عسل در 60 گرم روغن کنجد مخلوط کرده و بخورند قی شدیدی می‌آورد و سینه و قسمت بالای بدن را از رطوبتهای لزج پاک می‌کند و برای تنگی نفس و سرفه‌های رطوبتی مفید است. اگر 450 گرم اسفند را در 15 کیلوگرم آب انگور بجوشانند آن‌قدر که 4/ 3 آن تبخیر شود و 4/ 1 باقی بماند و هر روز تا یک ماه هر روز 60 گرم از آن را بخورند برای رفع سردرد مزمن و صرع بسیار مفید است. اگر زنی که یکبار حامله شده و دیگر حامله نمی‌شود سه روز متوالی از آن جوشانده بخورد مجددا حامله می‌شود. اگر کسی که مبتلا به سیاتیک است پانزده شب هر شب 5/ 7- 5 گرم اسفند را کوبیده و بخورد سیاتیک او شفا یابد و اگر اسفند را با تخم کتان و عسل مخلوط نمایند و بخورند برای تنگی نفس بسیار مفید است. مالیدن دم‌کرده اسفند برای تقویت اعضا و رفع سستی و سیاه کردن مو نافع است و اگر دم‌کرده آن با روغن کنجد مخلوط و مدتی خورده شود برای رفع بیماری‌های ریه و کبد مفید است. اگر اسفند را در آب ترب و روغن زیتون بجوشانند و چند قطره از آن را در گوش بریزند برای رفع سنگینی گوش و کری و طنین در گوش مفید است. بخور اسفند برای درد دندان نافع است. اسفند برای گرم‌مزاجان مضر است و سردرد و قی و دل‌به‌هم‌خوردگی می‌آورد.

برای رفع آن باید از رب میوه‌های ترش و سکنجبین و سایر ترشی‌ها استفاده کرد.

مقدار خوراک اسفند از 10- 5 گرم است و جانشین آن از نظر خواص تخم سداب است.

معارف گیاهی، ج‌3، ص: 75

روغن اسفند از نظر طبیعت گرم و خشک است و برای فلج، لقوه، رعشه، سستی، صرع و پریدن ناگهانی اعضای بدن چه با خوردن و چه با استفاده از ضماد آن مفید است. حقنه یا تنقیه آن برای تسکین درد کمر و سیاتیک و سردی کلیه و رحم نافع است. شیاف گرد ریشه اسفند یا روغن ایرسا دهانه عروق و خون بواسیر را باز می‌کند.

معارف گیاهی، ج‌3، ص: 76

 

 /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

 

 حرمل . [ ح َ م َ ] (ع اِ) ۞ اسفند. سفند. اسپند. سپند. (بحر الجواهر). سپند سوختنی . چیزی است که سوزند دفع چشم زخم را. حمداﷲ مستوفی گوید: حرمل ؛ سپند، و دردفع چشم بد سپند سوختن مجرب است . (نزهةالقلوب ). و صاحب اختیارات گوید: ابن سمحون گوید دو نوع است سرخ وسفید و نوع سپید که حرمل عربی خوانند و بیونانی مولی و در پارسی صندل وانج و ورق آن مانند ورق بید بود و کوچکتر و گل وی مانند یاسمن مطلق و سپید و خوشبوی بود و بسریانی بسباسا خوانند و نوع دیگر سرخ حرمل عامی خوانند و در پارسی اسپند گویند و بشیرازی نیوند وهزاراسپند نیز گویند. مؤلف گوید: آن نوع از سداب کوهی است و طبیعت حرمل گرم و خشک است در درجه ٔ سیم ، وگویند در چهارم ، نافع بود جهة درد مفاصل طلا کردن و چون سحق کنند و با عسل و زهره ٔ مرغ و زهره ٔ کبک و زعفران و آب رازیانه ٔ تر در چشم کشند قوت باصره بدهد، و اگر بخورند حرمل را با ادویه ٔ قاتلات دود، حب القرع بیرون آورده و قولنج را نافع بود، و عرق النسا و وجع ورک و خون نطول کنند به آب آن سینه و شش از بلغم لزج پاک کند و بادی که در روده بود تحلیل دهد. و سودمندبود جهت سردی دماغ و بدن ، لیکن سدد و صداع آورده و مقیی ٔ بود و مسکر. [ و صاحب منهاج گوید: بعد از آن ربوب فاکهه ٔ ترش خورند. و صاحب تقویم گوید: مصلح وی قرفه و دارچینی بود. و جالینوس گوید: نافع بود جهة فالج و لقوه و تشنج سرد و علت گرده و مثانه و مسهل مرار اسود و بلغم لزج بود ] . و بول و حیض براند و نقع وی سودا را نیک بود و تحلیل کند و خون سوداوی صافی گرداند و طبیعت نرم دارد. حنین گوید: مستی آن مانند مستی خمر بود و گویند لون صاف کند و محرک جماع بود و فربهی آورد و بول و حیض براند. و ابن واقد گوید: سودمند بود جهت عاشقان سکری که دارد. و گویند اگر سفوف سازند یک مثقال و نیم یا سوده تا دوازده شب متواتر عرق النسا را نافع بود و این مجرب است . دیسقوریدوس گوید: درد پایها و رانها و عرق النسا و نقرس و فالج را نافع بود، لیکن غثیان آورد و مصلح وی ربوب فواکه مزمن بود که بعد از آن بخورند، و بدل آن بوزن آن قردومانا یا تخم سداب بود. اما حرمل سپید غربی که آنرا به یونانی مولی خوانند بیخ وی مانند بلیوس بود و چون سحق کنند و با روغن ایرسا فرزجه سازند و زن به خود برگیرد افواه ارحام بگشاید - انتهی . حکیم مؤمن گوید: به لغت سریانی نوعی از سداب کوهی است و بفارسی اسپند نامند، نبات او تا بقدر ذرعی میشود و از یک بوته چندین شاخ میروید و برگش مایل به تدویر و غلاف دانه های اومدور و مثلث الاضلاع به سه خط و با اندک سرخی و تخمش سیاه و بقدر خردل و ثقیل الرایحه و از مطلق حرمل مراد او است ، قسمی از آن را برگ مثل برگ بید و از او کوچکتر و مایل به سفیدی و گلش مثل یاسمین سفید و غلاف دانه ٔ او طویل است و حرمل ابیض به اعتبار غلاف او نامند،در سیم گرم و در دوم خشک و قوتش تا چهار سال باقی میماند، لطیف و محلل ریاح و امعا و مواد غلیظه و مبهی و مسمن و مُدِرّ بول و حیض و شیر و مسهل سودا و بلغم غلیظ و حب القرع و جالی سینه و شش از لزوجات ، و یتوع او جهت تحلیل سودا و صاف کردن خون و نرم داشتن طبع، و جرم او جهت مصروع و تسخین بدن و اعصاب و دماغ و رفع قولنج و عرق النسا و فالج و امراض بارده و استسقاو رفع جنون و اعیا و سدد و یرقان و نسیان نافع، و چون یک اوقیه ٔ او را کوبیده با چهار اوقیه آب بجوشانند و آب او را با سه اوقیه عسل و دو اوقیه روغن کنجد بنوشند مقیی ٔ قوی بیغایله است . و در تنقیه ٔ سینه و اعالی بدن از لزوجات و ضیق النفس و سعال رطوبی بی عدیل و هرگاه او را بقدر یک رطل در شراب یا آب انگور که بقدر سی رطل باشد بجوشانند تا به ربع رسد و روزی تا دو اوقیه از آن تا سی روز بنوشند، جهت رفع صداع مزمن و صرع مجرب دانسته اند، و اعاده ٔ حمل زنانی که در وقتی حامله میشده باشند و بعد از آن نشوند مینماید، و باید سه روز متوالی از این مطبوخ بنوشند. و چون پانزده روز صاحب عرق النسا هر شب یک مثقال و نیم از حرمل ناکوفته تناول نماید، دفع آن علت گردد و مجرب است و چون با تخم کتان مخلوط نموده با عسل سرشته مداومت نمایند جهت رفع ضیق النفس بیعدیل است ، و چون زجاج محرق اضافه نمایند تفتیت حصاة کند و اکتحال او با زعفران وزهره ٔ مرغ خانگی و عسل و شراب و آب بادیان سبز جهت ضعف بصر امتلائی ، و نطول مطبوخ او جهت تقویت اعضا و سیاه کردن موی و ازاله ٔ خدر، و مطبوخ او با آب و روغن کنجد، و مداومت اکل آن جهت رفع امراض جگر و سل ، و ضماد او با روغن شبت بر ناف و تهی گاه جهت قولنج مزمن و سعوط عصاره و آب مطبوخ از جهت قطع نزله و حمره ٔ چشم و قطور او که در آب ترب و روغن زیتون جوشانیده باشند جهت گرانی سامعه و کری و دوی و طنین ، و بخور او جهت درد دندان و تعلیق او در لته ٔ کبود رافع سحر، و گویند افشانیدن او در خانه باعث فرقت و بخور او مبطل این اثر است . و مورث غثیان و صداع و مضر محرورین و مصلحش ربوب میوه های ترش و سکنجبین و ترشیها. و قدر شربتش از یک مثقال تا دو مثقال و بدلش قردمانا و گویندتخم سداب است و حمول بیخ او که با روغن ایرسا سائیده باشند مفتح افواه عروق و خون بواسیر است . و روغن او در سیم گرم و محرک باه و مفتح سده ٔ دماغی و جهت فالج و لقوه و صرع و رعشه و ریاح اعصاب شرباً و ضماداًنافع و حقنه ٔ او جهت عرق النسا و درد کمر و برودت گرده و رحم مفید است . و رجوع به الجماهر بیرونی ص 38 و گیاه شناسی گل گلاب ص 214 و اسفند و اسپند و سپند شود.