به بهانه برپایی نمایشگاه «همچنان جاری» در موزه هنرهای معاصر تهران
به نام جنبش سقاخانه، به کام حوزه هنری
«همچنان جاری» عنوان نمایشگاهی است که با رویکرد مروری بر بازتاب جریان عاشورا در هنرهای تجسمی معاصر در موزه هنرهای معاصر برپا شده و در این مجموعه 80 اثر از گنجینه موزه هنرهای معاصر و حوزه هنری به نمایش درآمده است. نمایشگاهی که پیش تر اسلامی کولایی، رییس پیشین موزه هنرهای معاصر تهران قول برپایی آن را داده بود و قرار بود این نمایشگاه با رویکردی پژوهشی مروری داشته باشد بر جنبش سقاخانه در هنر معاصر ایران. البته پیش تر زمانی که احسان آقایی، سرپرست موزه هنرهای معاصر تهران بود، در سال 1392 نمایشگاه دیگری تحت همین عنوان در موزه هنرهای معاصر برگزار شد؛ اما با تغییراتی که در مرکز هنرهای تجسمی و موزه هنرهای معاصر در ماه های گذشته رخ داد، نه تنها عنوان نمایشگاه بلکه رویکرد نمایشگاه نیز تغییر کرد. نمایشگاهی که قرار بود با رویکرد پژوهشی به جنبش سقاخانه بپردازد با رویکرد مروری بر بازتاب جریان عاشورا در هنرهای تجسمی معاصر برپا شد و لاجرم با این تغییر رویکرد، در کنار مجموعه ای از آثار سقاخانه، موزه هنرهای معاصر تهران مجموعه ای از آثار هنرمندان حوزه هنری را که پیش تر نمی توانستند فرصتی نمایشگاهی در این رویداد داشته باشند به این نمایشگاه راه یافتند و برگزارکنندگان نیز برای توجیه تغییر رویکرد خود، نام و عنوان جدیدی به این نمایشگاه دادند.
جنبش سقاخانه با رویکرد اتفاقی آغازکنندگان این رویداد پرویز تناولی و حسین زنده رودی که برای گشت و گذار به شهر ری و آستان شاه عبدالعظیم رفته بودند و آنجا مجموعه تصاویر چاپی مذهبی که برای فروش گذاشته شده بود، گره خورده است. این تصاویر چاپی نظر تناولی و زنده رودی را جلب کرد و زنده رودی متاثر از سادگی، فرم و تکرار نقش ها و رنگ های روشن آنها، آثاری را خلق کرد که بعدها کریم امامی عنوان سقاخانه را روی این آثار گذاشت.
سقاخانه همان گونه که از نام آن برمی آید با تشنگی و عطش گره خورده و ناخودآگاه مخاطب را به یاد حضرت عباس(ع)، امام حسین(ع) و یارانش در کربلا می اندازد. در فرهنگ شیعی سقاخانه یادآور حضرت عباس(ع) در واقعه کربلاست. از این رو سقاخانه که معمولا ظرف سنگی بزرگی بود که آب آشامیدنی در آن ریخته و پیاله هایی با زنجیر به آن بسته می شد، در اندازه های بزرگ تری ساخته شد و به نام امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) مزین شد. افزودن نمادهایی مانند پنجه کوچک دست به پیاله ها و پنجره فلزی به سقاخانه ها، سبب شد تا برخی برای برآورده شدن حاجت خود در آنجا شمع روشن کنند یا دخیل ببندند.
جنبش سقاخانه چون از دل باورها و نمادهایی که برآمده از فرهنگ ایرانی و اسلامی خلق شده بود و توانسته بود مجموعه ای از نمادها مردمی را به بطن هنر مدرن تزریق کند. آن گونه که کریم امامی در یادداشتی که در مرداد سال 1356 نقل می کند و 45 سال از نقل آن می گذرد، نخستین اثر سقاخانه ای که حسین زنده رودی خلق کرد، تصویر ساده جسد بی سر و دست شهیدی بود از شهدای کربلا که روی آن را با اعداد و کلمات، با قلم ریز و طلسم وار پر کرده بود و هر چه خواسته بود، نوشته بود. گاه به شوخی و گاه جدی؛ اما بی شک شروع رسمی سقاخانه با تابلوهایی بود که از نخستین سیاه مشق های زنده رودی فاصله گرفته بود. خطوط بیرونی اجساد و افراد و نظمی هندسی یافته بود، کلمات زمینه ها با دقت بیشتری نوشته شده بود، محدوده مربع ها و مستطیل ها و دایره های رنگی و بیننده از تماشای این کارهای زنده رودی به یاد حرم و تکیه و حسینیه می افتاد. گویی برخی از آثار جنبش سقاخانه فرم، رنگ و بوی عاشورا، علم و دسته، طاس، دسته را در خاطر مخاطب زنده می کردند و همه این موتیف ها چون از دل مردمان این سرزمین می آمدند، توانست خیل بیشتری از مخاطبان را نسبت به خود جلب کند.
مکتب و جنبش سقاخانه یکی از مهم ترین مکاتب هنرهای تجسمی در ایران است که در دوران مدرنیته در ایران شکل گرفت و آثار جاویدانی از خود به جای گذاشت. این مکتب به جنبه های فرهنگی ایرانی توجه ویژه ای داشت و به نوعی می توان گفت روحیه ملی گرایی ایرانی را می توان در این آثار شاهد بود. آثاری که توانستند نام خالقان خود را نه تنها در عرصه ملی، بلکه در عرصه بین المللی بر سرزبان ها بیندازند.
منصور قندریز، مسعود عرب شاهی، فرامرز پیل آرام و حسین زنده رودی که حلقه اصلی مکتب سقاخانه را تشکیل دادند و بدون اغراق منصور قندریز مغز متفکر و حتی تئوریسین مکتب سقاخانه بود. این مکتب در دهه 40 شکل گرفت و باید تاکنون نمایشگاه های متعددی از آثار هنرمندان این مکتب در موزه هنرهای معاصر و گالری ها در قالب نمایشگاه های انفرادی و گروهی به نمایش درآمده، اما هنوز حق مطلب درباره این مکتب ادا نشده است.
بعدها پس از انقلاب و وقوع جنگ ایران و عراق و پررنگ تر شدن مفهوم شهادت و همه عناصری که با فرهنگ شهادت پیوند می خورد، موجب شد تا گروهی از هنرمندان که باورهای شان در بستر حوزه هنری تبلور هنری پرورش یافته بود، با بهره گیری از عناصر و موتیف هایی که پیش تر مورد توجه هنرمندان جنبش سقاخانه قرار گرفته بود، به خلق اثر هنری بپردازند. البته نوع نگاه، رویکرد و مواجهه این گروه از هنرمندان با هنرمندان جنبش سقاخانه از زمین تا آسمان فاصله دارد. تفاوتی که شرح و توضیح آن، خود مجال مستقلی می طلبد.
پیش تر هنرمندان قهوه خانه ای که در آثارشان رگه های مذهبی به چشم می خورد در رزم ها به نوعی رشادت ها و دلیری ها را به تصویر کشیده اند هر چند نوع رویکرد آنها به خاطر نوع پرداختن به سوژه ها و جنبه روایتگری با هنرمندان جنبش سقاخانه متفاوت است.
بی شک یکی از مهم ترین عواملی که موجب شده برگزار کنندگان نمایشگاه درصدد این برآیند تا مجموعه ای از آثار سایر هنرمندان و هنرمندان حوزه هنری را نیز در این نمایشگاه ارایه دهند، می تواند مشترک بودن موتیف ها و عناصر شکل دهنده این آثار باشد.
این نمایشگاه همان گونه که از عنوان فرعی آن برمی آید، رنگ و بوی عاشورا در آن پررنگ است و با نواختن سنج و دمام آغاز به کار کرد؛ به گفته برگزار کنندگان این نمایشگاه «همچنان جاری» گوشه ای از اتفاق تاریخی در جریان هنرهای معاصر ایران اسلامی است؛ هنر مردمی و عامه پسند خیالی نگاری و نقاشی قهوه خانه ای، نقاشی ها و پرده هایی که از شهری به شهر دیگر می رفتند و ماجرای این حماسه را برای مردم بازگو می کردند و امروز جایگاه و ارزش موزه ای پیدا کرده اند. آثاری که به نوعی وام گرفته از مکتب عاشورا هستند و همان گونه که هر روز عاشوراست، آثار عاشورایی نیز در بطن جامعه جریان دارند و می تواند مخاطبان را با خود همراه کنند.
در جریان افتتاح نمایشگاه «همچنان جاری» کارگاه آموزشی با موضوع نقاشی قهوه خانه ای توسط مهدی طالعی نیا احیاگر پرده های نقالی و نقاش قهوه خانه ای برپا شد. نمایشگاه «همچنان جاری» دربرگیرنده 80 اثر است که در این میان، 45 اثر از 23 هنرمند متعلق به گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران، 23 اثر از 9 هنرمند متعلق به گنجینه حوزه هنری سازمان تبلیغات انقلاب اسلامی، 2 اثر متعلق به مجموعه شخصی مهدی طالع نیا و 20 قطعه از ادوات و لوازم تعزیه متعلق به موزه دریایی اراک است. آثار هنرمندانی چون محمدحسین حلیمی، محمود جوادی پور، روح الله مفیدی، محمد تجویدی، مرتضی ممیز، کاظم چلیپا، فرامرز پیل آرام، رضا بانگیز، عبدالحمید قدیریان، رحیم ناژفر، محمد گنجی، حبیب الله صادقی، حسن اسماعیل زاده، پرویز کلانتری، سیدحسین تفتی، ابوالفضل عمومی، عباس بلوکی فر، علی اکبر لرنی، محمدعلی ترقی جاه، صادق تبریزی، رضا حمیدی، احمد خلیلی فرد، محمد فراهانی، حسین همدانی، مرتضی اسدی، حسین خسروجردی، مصطفی گودرزی، مرتضی گودرزی، غلامعلی طاهری، علی شیخی، ناصر پلنگی، کامیار صادقی و... در نمایشگاه «همچنان جاری» به نمایش درآمده است.
