استرکنین، کچوله، ازارقی، اذارقی، جوزالقی، دند، باتو، جوز بوا، بیدانجیر هندی

درخت استریكنین
51 . درخت استریكنین (Strychnos nux-vomica) در Pen ts‛ao kan mu با نام fan mu-pie )’’mu-pie بیگانه ،‘‘ Momordica cochinchinensis، گیاهی از تیره خیاریان( همراه با همارشهای ma ts‛ien-tse (’’ اسب سکه‘‘، اشاره به سكه‌های روی افسار اسب، كه واژه ژاپنی mačin هم از همان است)، k‛u ši pa tou (’’pa-tou تلخ میوه Croton tiglium] / دند، بید انجیر ختایی[)1 و hwo-ši-k‛o pa-tu آمده است. نام دومی، كه بی‌ چون و چرا خاستگاه بیگانه دارد، هنوز شناسایی نشده؛ اگر هم چنین تلاشی بشود بیهوده ست زیرا آوانگاری آن درست نیست. فرونگاشت درست این واژه كه در Čo ken lu2، از سال 1366، ارائه شده hwo-ši-la است كه آشكارا آوانگاشت کچوله* kučla یا kučula فارسی (درخت استریكنین) است كه در كشور هند (و در نتیجه در زبان هندوستانی) (نیزهمین نام متداول است و در زبان بنگالی هم به صورت kučila به كار می‌رود). جزء دوم یعنی pa-tu نه فارسی است و نه عربی و به عقیده من باید آن را بر پایه واژه چینی pa-tou (Croton tiglium) توضیح داد.
در Čo ken lu چنین آمده است؛ ’’و اما hwo-ši-la pa-tu گیاهی دارویی است كه در كشورهای اسلامی می‌روید. از نظر ظاهر به mu-pie-tse ] Momordica cochinchinensis)، خرخیار كوشن‌شینی[) می‌ماند، اما كوچكتر از آن است. درمان یكسد وبیست درد است؛ برای هر دردی تركیب و دستوری ویژه دارد." کهن ‌ترین اشاره به این گیاه دارویی كه در زبان چینی یافته‌ام همین است؛ و از آنجا كه حتی در Čen lei pen ts‛ao از سال 1108، كه كتاب مرجع مفردات دارویی دوره سونگ است نیامده شاید این نتیجه گیری درست باشد که تازه در دوره مغولان در طی سده چهاردهم وارد چین شده است. شكل آوانگاشت آن نیز گواه دیگری است تأیید این نتیجه‌گیری را، زیرا با قواعد جاری آن روزگار برای آوانگاری واژه‌‌های بیگانه می خواند. Kwan k’ün fan p‛u3 منبعی جز Pen ts‛ao kan mu در این مورد نام نبرده و در واقع گویا نخستین و تنها گیاهنامه‌ای است كه از این گیاه یاد كرده است. بر این نكته تاكید شده كه این دارو را در سگ کشی کار گیرند. این گیاه اینک در سه‌ـ‌ چوان می‌روید.
در سنسكریت درخت استریكنین را کوپیلو، kupīlu می‌نامند كه نامهای تبتی go-byi-la یا go-bye-la1 بر گرفته از آن است. دومی go-ji-la تلفظ می‌شود و از همین رو مغولان آن را به شكل gojila اقتباس كرده‌اند. نمی‌توان با اطمینان گفت كه نام سنسكریت ارتباطی با kučla ی فارسی دارد یا نه.
به گفته فلوكیگر و هانبری2، این درخت بومی بیشتر نقاط هند بویژه دریا کنارهاست و در برمه، سیام، كوشن‌ـ ‌شین و شمال استرالیا یافت می‌شود.
به هر روی، کار گیری این دارو نباید پیشینه درازی داشته باشد و بسا که مسلمانان کار برد آن را را به هندیان آموخته باشند. در فرهنگ دارویی فارسی ابومنصور (مطلع 113) ذیل نام عربی جوزالقی*، Jauz-ul-qei آمده است. 3 شلیمر نامهای ازارقی azaragi و قاتل الكلب / سگ‌كش، gatel el-kelbe را نیز فرونگاشته و ‌گوید:
"Son emploi dans la paralysie est d'ancienne date, car Pauteur
du Mexzen el-Edviyeh en parle deja, a j out ant en outre que la noix vo- mique est un remède qui change le tempérament froid en tempérament chaud; le merae auteur recommande les cataplasmes avec sa poudre dans la coxalgie et dans les maladies articulaires."



عربها كه می‌گویند این درخت تنها در سرزمین های دور از دریای یمن می‌روید، بخوبی با خواص دارویی اش آشنا بودند. 5 درخت استریكنین در هندو‌چین نیز شناخته شده است (salain وphun akam در زبان چامی، slê در زبان خِمِری؛ ku-či در زبان آنامی. شاید آخری آوانگاشت kučila ]كوچلا [باشد. 6
در خبر‌نامه كیو از سال 1917 (ص 341) شرح زیر درباره Strychnos nux-vomica در كوشن‌ـ ‌شین آمده است: ’’ در خبرنامه كیو‌، 1917 (صص 184، 185)، شواهدی نمایانگر وجود این‌گونه به صورت خودرو در كوشن‌ـ ‌شین ارائه شده است. از نوشتن این گزارش، نامه‌ای همراه با یك بسته حاوی دانه‌هایی كه بی‌ چون و چرا دانه درخت استریكنین است از مدیر امور زراعی و بازرگانی كوشن ـ شین دریافت شد، همراه با این اطلاعات كه دانه‌های ارسالی از درختانی به دست آمده‌اند كه در آن كشور خودروست. كنسول بریتانیای كبیر در سایگون نیز اطلاعات زیر را درباره درخت استریكنین در كوشن ‌ـ‌ شین فرستاده است؛ ایشان این اطلاعات را از آقای مورانژ، مدیر امور زراعی و بازرگانی كوشن‌ ـ ‌شین دریافت كرده و نمونه‌ای از دانه آن را نیز از یك صادر‌كننده چینی گرفته است. این درخت دراستان های خاور ی كوشن‌ـ شین و بیشتر در جنگلهای باریا می‌روید. چینی‌ها دانه‌های درخت را از قبایل وحشی بنام موآ می‌خرند؛ این افراد در جنگل دانه این درختان را جمع‌آوری کرده به چین فرستاده یا به شركتهای صادر‌كننده به اروپا می‌فروشند. در ماههای نوامبر و دسامبر میوه می‌آورد. به نظر آقای مورانژ، بی گمان بومی كوشن ‌ـ ‌شین است و بازرگانان اولیه آن را وارد این سرزمین نكرده‌اند." چنانچه بومی كوشن ‌ـ ‌شین باشد، چینی‌ها بی گمان از دوره مغول آن را یافته اند. متر1 در پژوهش زهری كه قبایل موآ به نوك پیكانهای خود می زنند به این نتیجه رسیده كه این زهر را از درخت توت زهرناک* (Antiaris) می‌گیرند. وی نامی از Strychnos ]درخت استریكنین[ به میان نیاورده است. از کتاب در دست انتشار مرکز نشر دانشگاهی، به شناخت دو سویه ایران و چین باستان، ، بـــــرگردان فارسی مهرداد وحدتی دانشمند از ساینو-ایرانیکا اثر جــــــاوید برتولد لوفر، آمریکائی آلمانی تبار. لغت نامه دهخدا